Perkowski Józef, pseud. i krypt.: Jan Ochota, J. O., J. P., XYZ (1896–1940), grafik, etnograf. Ur. 23 XI w Warszawie, był synem Seweryna Fabiana (zob.) i Wandy Teresy z Górskich, bliźniaczym bratem Tadeusza (zob.). Po ukończeniu Gimnazjum Emiliana Konopczyńskiego w Warszawie przebywał w l. 1915–21 w domu rodzinnym w Dżuginianach na Żmudzi, po czym wyjechał do Polski. W l. 1923–8 studiował w Warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych pod kierunkiem Władysława Skoczylasa na Wydziale Grafiki. W r. 1924, w grupie najzdolniejszych uczniów, z profesorem Skoczylasem wystawiał prace w Mediolanie. Studia ukończył z odznaczeniem. W r. 1928 powrócił do Dżuginian, nadal jednak utrzymywał stały kontakt z warszawskim środowiskiem artystycznym. Był członkiem Związku Polskich Artystów Grafików i Stowarzyszenia Artystów Grafików «Ryt», brał udział we wspólnych wystawach «Rytu» oraz w I Międzynarodowej Wystawie Drzeworytu Współczesnego w Warszawie (1933). W Kownie miał wspólną wystawę z Zofią Dąbrowską-Römerową w r. 1932. Uprawiał różne techniki graficzne: suchą igłę (Pejzaż, Kościół wiejski na Podhalu, Pejzaż z drogą), litografię (Krajobraz z tęczą), w największym zakresie drzeworyt (Atlantyda, Uroczysko, Pikalnis, Stella Maris, Madonna, Wiosna, Lato, Jesień, Zima, alegorie poszczególnych miesięcy). W pracach nawiązywał do dawnych wierzeń i sztuki ludowej. Kompozycje o dekoracyjnych elementach, czasem groteskowym ujęciu, odznaczają się indywidualnym stylem. Dla wychodzącego w Kownie polskiego tygodnika „Chata Rodzinna” wykonał drzeworytową winietę tytułową oraz wiele winietek działowych, sygnowanych najczęściej literami J. P.
Działalność plastyczna była w dużej mierze związana z zainteresowaniami P-ego litewską sztuką ludową. Jako etnograf debiutował już w r. 1922 w czasopiśmie „Przemysł–Rzemiosło–Sztuka” (Kr.) artykułem pt. Uwagi o malarstwie ludowym w północno-zachodnim skrawku Żmudzi. Od chwili powrotu na Litwę działał jako badacz żmudzkiej sztuki ludowej, ogłosił ponad 20 szkiców, przyczynków naukowych z zakresu sztuki ludowej i krajoznawstwa oraz z plastyki i krytyki artystycznej. Drukował je głównie w gazecie „Dzień Kowieński”, po litewsku w „Gimtasis Kraštas” (2 artykuły w r. 1934) oraz w „Musu Tautosaka” (po polsku pt. Resztki dawnych wierzeń i kultów na Żmudzi, T. 10: 1936) w Kownie, a także w „Żemaičių Prietelis” w Telszach. Pisywał też do polskich czasopism w Warszawie: „Tygodnika Ilustrowanego”, „Ziemi”, „Pionu”. Opracował ukończoną w r. 1939 bogato ilustrowaną monografię O sztuce ludowej litewskiej, która pozostała w rękopisie. P. zmarł w Dżuginianach 24 VII 1940. Rodziny nie założył.
Prace graficzne P-ego znajdują się w Muzeum Narodowym w Warszawie, w Bibliotece Jagiellońskiej oraz w Muzeum Krajoznawczym «Aušra» w Szawlach; Muzeum w Telszach przechowuje bogate archiwum P-ego, cenne dla inwentaryzacji sztuki ludowej na Żmudzi.
Fot. w Materiałach Redakcji PSB; – Lietuvių Enc., XXII 303; – Olszewicz, Lista strat kultury pol.; – Bartoszewicz W., Buda na Powiślu, W. 1966 s. 112; Bołdak S., Stowarzyszenie Polskich Artystów „Ryt”, „Studia z Hist. Sztuki” T. 9: 1963 s. 207–24; Cieślewski T. (syn), Z dziejów „Rytu”, „Plastyka” 1936 nr 1 s. 149–80; Czarnocka K., Półtora wieku grafiki polskiej, W. 1962; Galaunė P., Musų menininkų grafiškujų darbų registracija, XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis, Kaunas 1933 I 171; Grońska M., Nowoczesny drzeworyt polski, Wr. 1971; Komorowski Z., Pod gwiazdą polarną, „Kierunki” Z. 4: 1959 nr 24 s. 3; Piwocki, Hist. Akad. Sztuk Pięknych w W.; Pol. życie artyst., 1915–39; – „Świat i Życie” T. 3 tabl. 27–8; – Rękopiśmienne dzieje rodziny Perkowskich opracowane przez Tadeusza Perkowskiego w posiadaniu Jana Perkowskiego w Kędzierzynie; – Informacje Józefa Majewskiego w Sopocie.
Marian Pelczar