Ryszkiewicz Józef (1856–1925), malarz. Ur. 19 XI w Warszawie, był synem Józefa i Marcjanny z Mianowskich. Pochodził ze środowiska ziemiańskiego. W latach dziecięcych i młodzieńczych przebywał wiele na Litwie i Żmudzi w posiadłościach należących do rodziny ojca o tradycjach powstańczych. Stamtąd wyniósł «upodobanie do spraw wojskowych i krajobrazów rodzinnych».
Naukę malarstwa R. rozpoczął w r. 1871 u Wojciecha Gersona i Cypriana Lachnickiego w warszawskiej Klasie Rysunkowej. Następnie w l. 1875–7 studiował w petersburskiej Akademii Sztuk Pięknych pod kierunkiem B. P. Willewaldego, uzyskując w okresie nauki m. in. dwa wielkie srebrne medale. W r. 1879 zapisał się do klasy malarstwa Akademii monachijskiej, gdzie był uczniem Aleksandra Wagnera. Tam też namalował swój pierwszy znaczący obraz Maruderzy wystawiony w r. 1879 w krakowskim Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych (TPSP). Wczesne prace R-a to także niewielkie obrazy osnute na wydarzeniach r. 1863 (do tematyki tej wracał również później) jak: Odwiedziny w obozie, Na czatach, Alarm w obozie, Ucieczka, Odpoczynek. Należy tu także zamieszczona w „Albumie jubileuszowym artystów polskich”, ofiarowanym Józefowi Ignacemu Kraszewskiemu, ilustracja do jego powieści „Czercza mogiła” (akwarela, 1879). Pierwszym odznaczeniem jakie – nie licząc akademickich – otrzymał R. była II nagroda na dorocznym konkursie Tow. Zachęty Sztuk Pięknych (TZSP) w Warszawie w r. 1877 za rysunek Śmierć Leszka Białego. W r. 1882 osiadł artysta na stałe w Warszawie. Malował wiele i wkrótce stał się bardzo popularny. Wystawiał w warszawskim Salonie Krywulta (w l. 1882, 1884, 1886, 1889–90, 1892, 1895–1902, 1904, 1905), krakowskim TPSP (w l. 1879–81, 1883, 1885, 1890–1, 1893, 1901), a przede wszystkim w TZSP (w l. 1877–89, 1891–6, 1898, 1899, 1901–16–18, 1921). Liczne jego prace nabywały osoby prywatne, kupowało je także TZSP celem rozlosowania wśród swych członków.
R. malował sceny historyczne jak: Wzięcie do niewoli Kościuszki, Czachowski pod Rzucowem, Bitwa pod Grochowem, pejzaże, ale przede wszystkim sceny rodzajowe, batalistyczne i myśliwskie – z końmi. Określony przez krytykę «koniarzem z temperamentu» kontynuował tradycje malarstwa Juliusza Kossaka, Maksymiliana Gierymskiego, Józefa Brandta, z którego wskazówek korzystał. Krytyka chwaliła wczesne rodzajowe obrazki z życia wsi jak: Do owczarza (1878), Na jarmarku, Na drogę (1881), Nad ranem (1882). Jego obraz Zbieranie rannych – dzieło «o układzie naturalnym i zręcznym, o kolorycie w miarę silnym i soczystym» (W. Gerson) – odznaczono I nagrodą na konkursie Zachęty im. J. Kurierowa w r. 1887 (reprod. była premią dla członków Towarzystwa), a także otrzymało «mention honorable» na wystawie w Berlinie w r. 1891. Do lat dziewięćdziesiątych twórczość R-a charakteryzuje realistyczna maniera szkoły monachijskiej z jej przytłumioną kolorystyką. Następnie – pod wpływem importowanego z Paryża impresjonizmu – jego «obrazy zmieniają swą kolorystyczną gamę, stają się przejrzystsze, jaśniejsze» (H. Piątkowski). Powstały wówczas m. in. Nowy Zjazd w Warszawie (obraz odznaczony srebrnym medalem na wystawie lwowskiej w r. 1894), Strzał, Stado wśród zamieci, Śmierć markietanki (odznaczony w r. 1895 na wystawie powszechnej w Paryżu medalem brązowym, obecnie w Muz. Narodowym w Warszawie). Duże zainteresowanie współczesnych wzbudzały dioramy R-a: Po wyroku, Zbrodnia (w r. 1895 wystawiona w Salonie Krywulta – krytykowana jednak za zbyt jaskrawy realizm), Obrona Częstochowy (pokazana u Krywulta w r. 1898, następnie w r. 1900 w Częstochowie i Kaliszu). W r. 1896 uczestniczył R. wraz ze Stanisławem Jasieńskim, Józefem Guranowskim, Aleksandrem Marianem Kozłowskim w malowaniu dioramy Starego Miasta na Wystawę Higieniczną w Warszawie; w r. 1900–1 współpracował z innymi artystami nad panoramą Wojciecha Kossaka Bitwa pod piramidami. R. uczestniczył w wystawach zagranicznych i tak – oprócz wspomnianych wyżej – w r. 1886 w Wiedniu, w r. 1890 w praskim Rudolphinum, w r. 1892 w Monachium, w r. 1893 w Chicago (gdzie przyznano mu medal) oraz powtórnie w Pradze, w r. 1894 w San Francisco, gdzie zdobył medal srebrny.
W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych artysta rozwinął szeroką działalność ilustratorską w warszawskich tygodnikach. Reprodukcje własnych obrazów a także drzeworyty wg rysunków R-a, przedstawiające sceny z życia wsi, miasteczek, ilustracje do powieści, do aktualnych wydarzeń warszawskich ukazywały się przede wszystkim w „Biesiadzie Literackiej”, a także w „Wędrowcu”, „Tygodniku Ilustrowanym”, „Ziarnie”, „Kłosach”. R. był też jednym z ilustratorów zbioru nowel i poezji „Światła i cienie” (W. 1888). Niekiedy ilustrował teksty własne: w r. 1903 umieszczono w „Wędrowcu” Obrazy z życia księcia Józefa Poniatowskiego z rysunkami autora, a w r. 1904 w „Tygodniku Ilustrowanym” Nasze zwierzęta i ptaki. Nakładem wydawnictwa «Świt» ukazały się prace R-a w postaci kolorowych kart pocztowych. W r. 1897 recenzował parokrotnie warszawskie wydarzenia artystyczne w „Słowie” i „Kurierze Niedzielnym”.
Do dużej popularności malarza przyczyniła się jego działalność społeczna i organizacyjna w środowisku artystycznym. Inicjator wielu wystaw w Salonie Krywulta, już w r. 1887 organizował tam – wspólnie z J. Maszyńskim – wystawę szkiców. W r. 1888 należał do grona założycieli «Salonu Artystycznego». Kiedy w r. 1899 grupa artystów wycofała się z tego stowarzyszenia, krytykując w ogłoszonym proteście jego metody działania, byli członkowie «Salonu» – wśród nich R. – założyli nowe stowarzyszenie dla popierania sztuki religijnej i dekoracyjnej pod nazwą «Zjednoczeni Artyści Malarze, Rzeźbiarze i Architekci». W październiku t. r. wszedł do zarządu powstającego wówczas Warszawskiego Tow. Artystycznego (stawiającego sobie za cel rozwijanie kultury plastycznej w społeczeństwie i popieranie twórczości artystów warszawskich). Obrany prezesem – po ustąpieniu Wojciecha Gersona w r. 1900, pozostał nim do r. 1912. R. był członkiem Komitetu TZSP w l. 1887, 1888, 1892, 1893, 1898–1900, 1904, 1905; w l. 1892, 1893 zawiadował Salą Rysunkową TZSP. W r. 1896 zorganizował w Salonie Krywulta wystawę «Koń w sztuce» (pokazał tam 7 prac własnych), a w r. 1901 – «Humor w sztuce» (wystawił 3 swoje karykatury obrazów znanych malarzy współczesnych). Był jednym z jurorów konkursów „Tygodnika Ilustrowanego” w r. 1898: na rysunek i winietę „Tygodnika” oraz fotograficznego: na scenę rodzajową lub obyczajową. W r. 1899 kwalifikował obrazy na wystawę sztuki polskiej w Wilnie. W t. r. należał do komisji kwalifikującej dzieła malarskie na wystawę powszechną w Paryżu (1900), na którą został delegowany jako reprezentant artystów polskich. W r. 1905 prasa informowała, iż – R. wykłada malarstwo w szkole sztuk pięknych im. Adama Badowskiego w Warszawie.
Wr. 1894 artysta wybudował w wiosce Żanecin koło Wiązowny (w pobliżu Otwocka) pracownię wraz z mieszkaniem. Przebywał tam również w czasie pierwszej wojny światowej, pełniąc funkcję przewodniczącego rady gminnej w Wiązownie; był inicjatorem założenia w okolicy kilkunastu szkół powszechnych. R. zmarł 26 V 1925 w Warszawie, pochowany został na cmentarzu Powązkowskim.
R. był ożeniony z Zofią Adamiecką, z którą miał syna Józefa (zob.). Drugą jego żoną była Anna, 1. v. Poller.
W r. 1929 odbyła się w TZSP pośmiertna wystawa prac R-a (licząca 88 dzieł). W latach trzydziestych pokazano jeszcze kilkakrotnie prace R-a w TZSP, m. in. na wystawie «Wojciech Gerson i jego uczniowie» (1931), «Polska i jej lud w malarstwie» (1934), «Łowiectwo w sztuce polskiej» (1937). W r. 1939 na wystawie polskiego malarstwa batalistycznego w Instytucie Propagandy Sztuki (IPS) w Warszawie była jego Scena z powstania 1863 r. (namalowana 1887). W r. 1989 na wystawie Muz. Narodowego w Warszawie – «Polscy uczniowie Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu» eksponowano kilka prac R-a: Wypad partyzantów w powstaniu 1863 r. (1893 – obecnie w Muz. Historii Pol. Ruchów Niepodległościowych i Społecznych w Warszawie), W drodze do doktora (1898 – własność Muz. Narodowego w Warszawie) oraz Śmierć markietanki (Ofiara wojny, 1900). Muz. Narodowe w Warszawie posiada ponadto: Powrót do spalonego domu (1916), Jeźdźca wśród zawiei, Epizod z wojen wschodnich, karykaturę obrazu Juliana Fałata, Atak konny (na palecie L. Wrotnowskiego), 3 szkice olejne, ponad 20 szkiców akwarelowych i gwaszem, kilkanaście rysunków piórem i ołówkiem. W Muz. Historycznym w Krakowie jest portret Julii z Janowskich Umińskiej.
Portret pędzla Bronisława Wiśniowskiego, fot. w: Przewodnik nr 3 po Wystawie TZSP, W. 1925; Fot. w: „Echo Muzycz. Teatr. i Artyst.” 1898 nr 10 s. 115; Fot. zbiorowa: Komitet Wystawy w Moskwie w r. 1913 (własność B. Narod.); – Grajewski, Bibliogr. Ilustracji; Pol. Bibliogr. Sztuki, I cz. 1, 2; Enc. Org. (podob.); Swieykowski, Pam. Tow. Przyj. Sztuk Pięknych; Thieme-Becker, Lexikon d. Künstler; Cicha D., Gabinet J. I. Kraszewskiego, P. 1974 poz. 53; Internationale Kunst Ausstellung, Katalog, Berlin 1891; Katalog Salonu Dorocznego Warszawskiego Tow. Artystycznego, W. 1924; Katalog wystawy artystycznej, Ł. 1898 poz. 14, 189; Katalog Wystawy Legionów Polskich, Wyd. 2., TZSP, W. 1917 poz. 409; Katalog wystawy sztuki współczesnej we Lwowie 1894, Wyd. 2., Lw. 1894; Polscy uczniowie Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu w XIX i na pocz. XX w. Katalog wystawy MNW, W. 1989 s. 139, ilustr.; Salon 1917 TZSP, W. 1917 poz. 150; Tow. Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie. Katalog zbiorów, W. 1938; Treter M., Santida Konst i Polen, Malmö 1930 s. 100, ilustr.; Wiercińska, Katalog prac TZSP; Wystawa jubileuszowa TZSP w Król. Polskim 1910–1911, W. 1910 poz. 236–238; I Wystawa Malarzy polskich w Moskwie [katalog, 1913], poz. 177, 178; Wystawa Polskiego Malarstwa Batalistycznego, Wyd. 2., Instytut Propagandy Sztuki, W. 1939 poz. 37; Łowiectwo w sztuce polskiej, TZSP. Przewodnik 124, W. 1937, ilustr.; Powszechna Wystawa Krajowa we Lwowie, Lw. 1894; Przewodnik [nr 1] po wystawie w TZSP, W. 1925 poz. 279–283; Przewodnik nr 3 po wystawie TZSP, W. 1925 s. 20 (Nekrologia); Przewodnik po wystawie TZSP nr 46. Wystawa pośmiertna dzieł Józefa Ryszkiewicza…, W. 1929; – Cmentarz Powązkowski w Warszawie, Wyd. 2., W. 1984; Kopera F., Dzieje malarstwa w Polsce, Kr. 1929 cz. 3 (mylna data ur.); Niewiadomski E., Malarstwo polskie XIX i XX wieku, W. 1926; Płażewska, Warsz. Salon A. Krywulta; Pol. życie artyst. w l. 1890–1914; toż za l. 1915–39; Ryszkiewicz A., Warszawska „cyganeria” malarska, Wr. 1955; Wiercińska, Tow. Zachęty; – Rosen J., Wspomnienia 1860–1925, W. 1933 s. 119; Trzebiński M., Pamiętnik malarza, Oprac. M. Masłowski, Wr. 1958; Wojciech Kossak, Listy do żony i przyjaciół (1883–1942), Wybór, oprac. i wstęp K. Olszański, Kr. 1985; – „Biesiada Liter.” 1881 nr 302 s. 243, 1882 nr 334 s. 327, 1883 nr 367 s. 23, nr 368 s. 39, nr 371 s. 90, nr 372 s. 103, 1884 nr 19 s. 298; „Bluszcz” 1894 nr 30 s. 240; „Echo Muzycz. Teatr. i Artyst.” 1898 nr 10 s. 115 (fot.); „Kłosy” 1886 t. 2 s. 4, 1887 t. 1 s. 291; „Kraj” 1891 nr 30 s. 18; „Kron. Rodzinna” 1890 nr 1 s. 1–3; „Kur. Warsz.” 1925 nr 143 (Piątkowski H.), 1929 nr 239 (Kleczyński J.); „Ruch. Kalendarz encyklopedyczny” na r. 1887 (W.) 1886 s. 112; Spraw. Kom. Tow. Zachęty Sztuk Pięknych za r. 1878 s. 17, 50, 1880 s. 8, 12, 1881 s. 9, 10, 13, 1882 s. 17, 21, 1883 s. 17, 19, 1884 s. 9, 10, 1885 s. 7, 8, 1886 s. 10, 1887 s. 4, 10, 11, 1889 s. 13, 1901 s. 109, 113, 1902 s. 5, 1905 s. 40, 1906 s. 17, 1907 s. 20, 1909 s. 20, 21, 22, 1910 s. 54, 55, 59, 1911 s. 63, 1925 s. 14–15 (Husarski W.); „Sztuki Piękne” R. 1: 1924/25 s. 435, R. 5: 1929 s. 386; „Świat” 1906 nr 42 s. 17, 1907 nr 6 s. 6, nr 52 s. 17, 1908 nr 51 s. 15, 1909 nr 49 s. 15, 1912 nr 50 s. 5, nr 51 s. 4, 1915 nr 50 s. 4, 6; „Tyg. Ilustr.” 1878 t. 2 s. 102, 1879 t. 1 s. 252, 1880 t. 2 s. 267, 1881 t. 1 s. 286, t. 2 s. 68, 1882 t. 1 s. 238, t. 2 s. 66, 1886 t. 1 s. 90, 335, 365, 1887 t. 2 s. 79, 90, 1888 t. 1, s. 410, t. 2 s. 127, 1890 t. 1 s. 206, 1891 t. 1 s. 159, t. 2 s. 78, 262, 1892 t. 2 s. 233, 1893 t. 1 s. 263, 298, 1894 t. 2 s. 15, 95, 255, 287, 1895 t. 2 s. 110, 143, 191, 231, 266, 1896 t. 1 s. 17, 278, 494, t. 2 s. 535, 674, 795, 854, 1898 t. 1 s. 237, 399, t. 2 s. 619, 1899 t. 1 s. 283, 655, t. 2 s. 612, 714, 914, 1900 t. 2 s. 729, 981–2, 1901 t. 2 s. 947, 1903 t. 1 s. 57, 58, 1907 t. 1 s. 186, 1909 t. 1 s. 209 (Piątkowski H.), 1925 t. 1 s. 473 (Husarski W.), 1929 t. 2 s. 720–1 (Husarski W.); „Wędrowiec” 1887 t. 2 s. 616, 1888 t. 1 s. 59, 1895 t. 2 s. 869, 1896 t. 1 s. 165, 166 (fot.), 1898 t. 1 s. 185–6, 1901 s. 108, 197, 1902 t. 1 s. 209, 329, 1905 t. 1 s. 177; – IS PAN: Mater. do Słown. Artystów Pol.; – Stępień H., Artyści polscy w środowisku monachijskim 1830–1914 [w druku].
Elżbieta Szczawińska