Sigalin Józef (1909–1983), inżynier architekt, urbanista. Ur. 6 XI w Warszawie, był synem Michała (1866–1938), lekarza dentysty oraz właściciela sklepu, i Róży (Rozalii) z Kurlandskich, akuszerki (zamordowana przez Niemców w r. 1942).
S. początkową naukę pobierał w domu, w l. 1917–27 ukończył Gimnazjum Michała Kreczmara, po czym studiował na Wydz. Prawa Uniw. Warsz. (1927–8), a następnie na politechnice w Pradze (1928–9). W l. 1929–30 pracował jako urzędnik w Banku Międzynarodowym w Warszawie i Szkole Głównej Handlowej. Służbę wojskową odbył w Szkole Podchorążych w Zambrowie (1930–1), a po szkoleniu w r. 1932 w 23. pp we Włodzimierzu Wołyńskim został podporucznikiem rezerwy. Od r. 1931 kształcił się w Państwowej Szkole Budowlanej w Warszawie, którą ukończył w r. 1934. W l. 1935–9 studiował na Wydz. Architektury Politechn. Warsz., egzaminy dyplomowe złożył w r. 1946 i uzyskał tytuł inżyniera architekta. W czasie studiów w l. 1931–9 zarobkował kolejno jako: kreślarz, technik, budowniczy, architekt w prywatnych przedsiębiorstwach budowlanych i pracowniach architektonicznych w Warszawie. Zarazem działał najpierw w Komunistycznym Związku Młodzieży Polskiej (1928–31), następnie w Komunistycznej Partii Polski (1931–8).
Po wybuchu drugiej wojny światowej i wkroczeniu Niemców S. w jesieni 1939 schronił się w zajętej przez Armię Czerwoną wschodniej części Polski. W Krzemieńcu był naczelnikiem wydz. budowlanego w tamtejszej kopalni węgla brunatnego, a po rozpoczęciu wojny niemiecko-radzieckiej pracował na podobnym stanowisku w fabryce jedwabiu w Leninabadzie (obecnie Chodżent) w Republice Tadżyckiej w l. 1941–3. Od maja do czerwca 1942 służył w Armii Czerwonej i jako szeregowy 524. specjalnego batalionu samochodowego przebywał w Iranie.
W czerwcu 1943 S. zgłosił się do wojska organizowanego przez Zygmunta Berlinga i został oficerem ds. oświatowych (w stopniu porucznika) w 1. pp I Dyw. Piechoty im. Tadeusza Kościuszki. Jako jej przedstawiciel uczestniczył w I Zjeździe Związku Patriotów Polskich (9–10 VI 1943) w Moskwie i przemawiał na nim. Był zastępcą szefa I Oddziału Sztabu Dywizji w bitwie pod Lenino (12–13 X t. r.). W I Dyw. awansował w r. 1944 na kapitana, a 1 V 1945 na majora i pełnił kolejno funkcje: m. in. zastępcy dowódcy baonu dla spraw polityczno-wychowawczych 1. pp 1. batalionu, adiutanta dowódcy dywizji, zastępcy szefa I Oddziału Sztabu (październik 1943 – styczeń 1944), szefa I Oddziału Sztabu (styczeń – maj 1944), pomocnika szefa I Oddziału Sztabu (czerwiec – lipiec 1944).
Po powstaniu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego S. 8 IX 1944 oddany został do jego dyspozycji (formalnie zdemobilizowany w styczniu 1946), od 15 IX 1944 organizował w Lublinie dział odbudowy przy Resorcie Gospodarki Narodowej i Finansów (od r. 1945 Biuro Planowania i Odbudowy przy Prezydium Rady Ministrów), został w nim zastępcą szefa biura Michała Kaczorowskiego i podjął prace przygotowawcze do odbudowy Warszawy.
W styczniu 1945 S. został kierownikiem Grupy Operacyjnej «Warszawa», upoważnionej do podejmowania prac związanych z przygotowaniem odbudowy miasta; przeprowadziła ona lustrację stanu zniszczeń Warszawy (18–28 I 1945). Od maja 1945 do kwietnia 1950 był S. pierwszym zastępcą kierownika Biura Odbudowy Stolicy (BOS) – Romana Piotrowskiego. Początkowo zajmował się ogólnymi problemami odbudowy, później sprawami związanymi z przeprawami przez Wisłę, przede wszystkim mostem Poniatowskiego, nad którego odbudową sprawował ogólne kierownictwo w l. 1945–6. Był też współautorem ogólnego planu odbudowy Warszawy przedstawionego w marcu 1946.
W kwietniu 1947 S. objął kierownictwo Pracowni Głównej BOS. Do zadań jej należało ustalenie wytycznych dla planów przestrzennych i urbanistycznych, ich korekta oraz ocena i kontrola postępów realizacji. W lipcu t. r. S. zorganizował specjalną Pracownię «W–Z» w Dyrekcji Planowania Przestrzennego BOS celem opracowania projektu Trasy Wschód–Zachód (Trasy W–Z) i w listopadzie t. r. został mianowany pełnomocnikiem Komisarza Odbudowy m. st. Warszawy dla Realizacji Trasy W–Z; w tym charakterze sprawował pieczę nad pracami projektowymi i zajmował się koordynacją wszelkich robót. W trakcie prac udało się zatrzymać osuwanie skarpy z kościołem św. Anny. Za projekt i wykonanie Trasy W–Z i Mariensztatu (marzec 1947 – lipiec 1949) zespół w składzie Stanisław Jankowski, Jan Knothe, Zygmunt Stępiński i Zygmunt Skibniewski kierowany przez S-a otrzymał Państwową Nagrodę Artystyczną I stopnia w dziale architektury na r. 1950. T. r. S. został członkiem Rady Architektury i Budownictwa przy Min. Budownictwa.
S. był zwolennikiem rozpoczęcia odbudowy Zamku Królewskiego wraz z kończącymi się pracami przy Trasie W–Z. Na dzień 1 V 1949 architekci z Pracowni «W–Z» (m. in. S.) przygotowali dla Biura Politycznego (BP) Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR) specjalny album o Zamku Królewskim w Warszawie z projektem umieszczenia w nim Muzeum Kultury Polskiej. S. referował nadto zagadnienie odbudowy Zamku na posiedzeniu BP PZPR, które zaakceptowało tę koncepcję, Sejm RP podjął 2 VII 1949 uchwałę o odbudowie Zamku w l. 1950–4. Zespół pod kierunkiem S-a i z udziałem S. Jankowskiego, J. Knothego i Z. Stępińskiego we wrześniu 1949 opracował „Materiały do projektu koncepcyjnego Zamku Królewskiego”, ale wskutek konfliktu z konserwatorami zabytków i historykami sztuki (głównie Janem Zachwatowiczem i Stanisławem Lorentzem) S. wraz z zespołem zrezygnował z dalszego zajmowania się odbudową Zamku Królewskiego. Brał jednak udział wraz ze swymi współpracownikami w konkursie na odbudowę Zamku; projekt ich został przez sąd konkursowy oceniony negatywnie.
Dn. 1 III 1950 Pracownia «W–Z» przekształciła się w Pracownię Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej (MDM) umieszczoną w Centralnym Zarządzie Biur Projektowych – Zakładu Osiedli Robotniczych. S. objął kierownictwo projektu i realizacji MDM wraz z Placem Konstytucji (oddana ona została do użytku 22 VII 1952). Wraz z S. Jankowskim, J. Knothem i Z. Stępińskim otrzymał S. za te prace w r. 1952 Państwową Nagrodę Zespołową I stopnia. W r. 1953 S. był współautorem projektu zabudowy Placu Zbawiciela.
Dn. 1 VIII 1951 Rada Ministrów powołała S-a na nowo utworzony urząd naczelnego architekta Warszawy z zadaniem nadawania kierunku pracom urbanistycznym i architektonicznym, a także zatwierdzania bądź opiniowania wszelkich projektów architektonicznych i budowlanych. Dzięki temu S. miał znaczny udział w odbudowie ważnych fragmentów Warszawy, m. in. Starego i Nowego Miasta. Ponadto powołał, pod własnym przewodnictwem, Komisję Urbanistyczno-Architektoniczną m. st. Warszawy, w której skład wchodzili wybitni architekci, m. in.: Piotr Biegański, Romuald Gutt, Bohdan Lachert, Zdzisław Mączeński, Bohdan Pniewski, J. Zachwatowicz. Na polecenie władz S. był w l. 1951–6 pełnomocnikiem rządu do spraw budowy warszawskiego Pałacu Kultury i Nauki im. J. Stalina, koordynował prace związane z realizacją budowy, a także organizował obsługę budowniczych radzieckich oraz łączność między organizacjami radzieckimi a władzami polskimi. Wraz z Kazimierzem Marczewskim, Janem Pełką i Stanisławem Rychłowskim był autorem zrealizowanego projektu Placu Defilad i ulic wlotowych. Jako główne zadanie naczelnego architekta Warszawy, obok projektowania i kierowania wielkimi realizacjami, uznał S. opracowanie planu generalnego odbudowy i rozbudowy Warszawy. Został on zatwierdzony przez Prezydium Rządu 2 VII 1956.
S. należał do głównych promotorów realizmu socjalistycznego w urbanistyce i architekturze. W kwietniu 1953 na Krajowej Naradzie Architektów, poświęconej usankcjonowaniu realizmu socjalistycznego w architekturze, wygłosił referat Budowanie Warszawy socjalistycznej i zadania architektów warszawskich na półmetku planu sześcioletnego. Najważniejsze rozwiązania S. konsultował z Bolesławem Bierutem, a jego postulaty i uwagi wcielał bez dyskusji w życie; z kolei sam miał autokratyczny styl pracy i nie liczył się często z opinią środowiska architektów. Dostosowując się do ówczesnej obyczajowości politycznej, publikował artykuły ku czci Bieruta (m. in. Pięć spotkań, W. 1952) i J. Stalina (Stalin – przyjaciel Warszawy).
Na Ogólnokrajowej Naradzie Budownictwa w kwietniu 1956 r. S. stał się obiektem ostrej krytyki i mimo obrony ze strony wielu architektów złożył rezygnację z funkcji naczelnego architekta Warszawy, którą formalnie przyjęto 14 VII t. r. Dn. 1 X 1956 został pełnomocnikiem Prezydium Rady Narodowej m. st. Warszawy ds. Budowy Mostu pod Cytadelą (Trasa Starzyńskiego), opracował koncepcję urbanistyczną i drogową trasy, kierował pracą inwestora, projektantów i wykonawców; za tę budowę (oddaną oficjalnie do użytku 21 VII 1959) w styczniu 1960 otrzymał Nagrodę m.st. Warszawy w dziedzinie budownictwa. W n. l. kierował zespołem w Biurze Projektów Budownictwa Komunalnego «Stolica», który opracował projekt rozwiązania komunikacyjnego placu Zawiszy i obwodnicy śródmiejskiej na odcinku ulic Towarowa-Okopowa. Za projekt ten zrealizowany w l. 1962–4 przyznano S-owi w lipcu 1964 Nagrodę I stopnia Ministra Budownictwa. Na początku l. sześćdziesiątych opiniował plany ogólnego rozwoju Wrocławia, Żyrardowa, Zakopanego, Gdańska, Białegostoku, Lublina i Torunia.
Dn. 1 I 1960 S. został pełnomocnikiem Prezydium Rady Narodowej m. st. Warszawy dla realizacji nowych tras mostowych, obejmując kierownictwo merytoryczne i organizacyjne nad projektami tras Łazienkowskiej i Świętokrzyskiej. Przez wiele lat starał się przekonać władze o konieczności budowy tych tras, jednak dopiero 4 VI 1971 Prezydium Rządu podjęło decyzję o realizacji Trasy Łazienkowskiej. S. sprawował ogólny nadzór nad budową trasy wraz ze związanymi z nią ulicami i obszarami. Oprócz tego wchodził w skład zespołu autorskiego projektu Trasy Łazienkowskiej – pracował nad koncepcją przestrzenną całości, a zwłaszcza urbanistyką i architekturą od ul. Waryńskiego do ul. Saskiej oraz parku Agrykola. Projekt i realizacja Trasy Łazienkowskiej zostały w lipcu 1974 nagrodzone Specjalną Nagrodą Państwową w zakresie budownictwa, architektury i planowania przestrzennego.
Na początku l. siedemdziesiątych S. został pełnomocnikiem Prezydium Rady Narodowej m. st. Warszawy dla zagospodarowania obszaru doliny Wisły i pod jego kierownictwem w Zespole «Wisła», opracowano w l. 1971–2 „Zagospodarowanie przestrzenne obszaru doliny Wisły w obrębie Warszawy oraz przyległych do granic Warszawy terenów nadwiślańskich Warszawskiego Zespołu Miejskiego”. Z upoważnienia prezydenta m.st. Warszawy i wojewody warszawskiego kierował pracami przygotowawczymi do realizacji projektu Warszawskiego Zespołu Wypoczynku Nadwodnego «Świder-Bis», którego wraz ze Stefanem Putowskim był generalnym projektantem.
S. był autorem licznych artykułów dotyczących zrealizowanych przez siebie inwestycji w prasie codziennej i fachowej, głównie w periodykach: „Skarpa Warszawska”, „Stolica”, „Kronika Warszawy”. W l. 1958–9 prowadził stały felieton w „Żołnierzu Polskim” pt. Tematy warszawskie. W r. 1971 napisał projekt scenariusza do filmu o Trasie Łazienkowskiej. W l. siedemdziesiątych uczestniczył w licznych dyskusjach i sesjach popularnonaukowych na temat odbudowy i rozwoju Warszawy. Był autorem książek: Nad Wisłą wstaje warszawski dzień… Szkice (W. 1963) – zbioru wspomnień i felietonów publikowanych wcześniej na łamach prasy, Trasa. O projektowaniu i budowaniu Trasy Mostowej Łazienkowskiej w Warszawie (W. 1976). Wspólnie z S. Putowskim napisał rozważania urbanistyczne pt. Wisła w Warszawie, zamieszczone w zbiorowej książce pt. „Jaka będziesz Warszawo” (W. 1976), był jednym z autorów zbioru szkiców „Jesteśmy w Warszawie” (W. 1981). Już po śmierci S-a ukazał się trzytomowy wybór dokumentów z jego archiwum wraz z komentarzami i wspomnieniami pt. Warszawa 1944–1980. Z archiwum architekta (W. 1986), uzupełniony 4. tomem map (W. 1987). Całość swego archiwum S. przekazał do Arch. Państwowego m.st. Warszawy.
S. był w l. 1944–8 członkiem Polskiej Partii Robotniczej (PPR) i członkiem jej Komitetu Warszawskiego. Od grudnia 1948 był członkiem PZPR, w której w l. 1949–56 wchodził do Komitetu Warszawskiego; był delegatem na II Zjazd PZPR (1954). W l. pięćdziesiątych był radnym i członkiem Prezydium Rady Narodowej m.st. Warszawy. W r. 1955 był członkiem Polskiego Komitetu Obrońców Pokoju. Działał w Stow. Architektów Polskich (SARP). Po wojnie zorganizował pierwsze zebranie architektów w Lublinie i był sekretarzem generalnym tymczasowego zarządu do kwietnia 1945, potem w l. 1967–9 – członkiem Rady SARP. Czynny był też w Tow. Urbanistów Polskich, Komitecie Budownictwa, Urbanistyki i Architektury. W l. 1964–6 wchodził w skład Rady Programowej miesięcznika „Architektura”. S. zmarł 25 XII 1983 w Warszawie, pochowany został na cmentarzu Komunalnym (dawnym Wojskowym) na Powązkach. Był odznaczony m. in. medalami wojskowymi, nadanymi po bitwie pod Lenino (Medalem za Odwagę oraz Brązowym <1943> i Złotym Medalem Zasłużonych na Polu Chwały <1944>), Krzyżami Kawalerskim i Oficerskim i dwukrotnie Komandorskim, Orderem Sztandaru Pracy I kl.
W małżeństwie z Anną z Przeworskich (zm. ok. 1980), technikiem budowlanym, przed r. 1939 działaczką m. in. Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom, po wojnie pracownikiem Min. Sprawiedliwości, miał S. córkę Teresę (ur. 1946) pedagoga, pracownika Instytutu Kultury. W wieloletnim związku z Krystyną Kozłowską, malarką, miał córkę Weronikę, zamężną Naszarkowską-Multanowską, również malarkę.
Spośród rodzeństwa S-a bracia Roman (1901–1940) i Grzegorz (1902–1936) byli również architektami, wspólnie z Jerzym Gelbardem i Witoldem Woyniewiczem wykonali ok. 20 nagrodzonych w konkursach architektonicznych prac, m. in. projekty dworca centralnego w Warszawie, Banku Gospodarstwa Krajowego, Min. Spraw Zagranicznych, Naczelnej Izby Kontroli, Min. Robót Publicznych (1927), kolonii domków w Juracie na Helu. Starszy z braci prowadził wraz z Gelbardem w l. 1930–9 «Biuro Projektowe – Jerzy Gelbard i Roman Sigalin – Architekci Sarp»; zmobilizowany w r. 1939 został internowany przez Armię Czerwoną i w r. 1940 zamordowany prawdopodobnie w Charkowie. Brat Grzegorz, w związku ze swoim udziałem w konkursie na projekt Pałacu Rad wyjechał do ZSRR, tam na podstawie fałszywego donosu został aresztowany i stracony w r. 1938, zrehabilitowano go w r. 1957.
Bibliogr. Warszawy, I, II; Encyklopedia Warszawy, W. 1994 (fot.); Szolginia W., Architektura i budownictwo. Ilustrowana encyklopedia dla wszystkich, W. 1991; Cmentarz Komunalny Powązki dawny Wojskowy w Warszawie, W. 1989; Łoza, Architekci (dot. braci S-a); tenże, Architekci laureaci nagród państwowych 1952 r., „Architektura” 1952 nr 12 s. 297–8 (fot.); tenże, Czy wiesz, kto to jest? (dot. brata Romana); Adamowiczowa J., Nagrody państwowe w latach 1948–1980. Informator, Wr. 1983; Moszyński A., Lista katyńska, W. 1989 (dot. brata Romana); Tucholski J., Mord w Katyniu. Kozielsk, Ostaszków, Starobielsk. Lista ofiar, W. 1991 (dot. brata Romana); Zbiniewicz F., Armia Polska w ZSRR, W. 1963; – Goldbergowa K., Warszawa była jego pasją, „Literatura” 1989 nr 11–12; Górski J., Drugie narodziny miasta. Warszawa 1945, W. 1976; tenże, Warszawa w latach 1944–1949. Odbudowa, W. 1988; Janczewski H., Całe życie z Warszawą, W. 1986; Krzyżakowa K., Architekt Józef Sigalin, „Stolica” 1984 nr 7 (fot. zbiorowa); Lorentz S., Walka o Zamek 1939–1980, W. 1986 s. 36, 40; Piotrowski R., Powszechna Wystawa Architektury Polski Ludowej, „Stolica” 1953 nr 10 s. 2; Radosny dzień nauki i kultury polskiej. Państwowe nagrody naukowe i artystyczne, „Głos Nauczycielski” 1950 nr 31 s. 2; Sobczak K., Lenino – Warszawa – Berlin, W. 1988 (poza indeksem s. 462, 467, 472); – Bron M., Nie szukałem przygód, W. 1982 s. 156, 160, 161, 162, 180; Jankowski S., Wspomnienie o Józefie Sigalinie, „Miasto” 1984 nr 4 s. 29 (fot.); Odbudowa Warszawy w latach 1944–1949. Wybór dokumentów i materiałów, W. 1977 I–II; – Nekrologi: „Stolica” 1984 nr 4 (fot.), „Życie Warszawy” 1983 nr 307, 308, 309, 310, 1984 nr 1, 2; AP m.st. Warszawy: BOS, sygn. 1616, Arch. S-a; CAW: Akta Personalne, sygn. 1555/74/325 (fot.); – Mater. Red. PSB: Ankieta Interpress; Informacje córki, Weroniki Naszarkowskiej-Multanowskiej z W.
Józef Piłatowicz