Skrzetuski Józef, w zakonie Kajetan od św. Eustachego, pseud. Jeden z XX. Scholarum Piarum (1743–1806), pijar, pedagog, historyk, pisarz, publicysta, poeta, tłumacz. Ur. 31 III w woj. ruskim. Możliwe, iż był stryjecznym bratem Wincentego (zob.).
S. kształcił się w szkołach pijarskich, po ich ukończeniu wstąpił 8 VII 1759 do zgromadzenia pijarów. W Podolińcu odbył nowicjat (1759/60–1760/1) i złożył śluby zakonne. Następnie studiował retorykę w seminarium pijarskim w Rzeszowie (1761/2) i filozofię w Międzyrzeczu Koreckim (1762/3–1763/4), zyskując opinię wybitnie uzdolnionego. W r. 1765/6 uczył w infimie i gramatyce w Złoczowie, a w następnym – w poetyce w Warszawie, gdzie też w l. 1767–9 odbył studia teologiczne i otrzymał święcenia kapłańskie. Następnie był przez wiele lat (1769–77, 1779–81 i 1794–6) profesorem historii w warszawskim Collegium Nobilium.
Jako pisarz debiutował S. przełożoną z francuskiego rozprawką dla młodzieży „Rada prawdziwie przyjacielska o skutecznym człowieka uszczęśliwieniu” (W. 1769, Wyd. 2 [b.m.w.] 1812). W r. 1773 wydał w typografii pijarskiej dwa podręczniki historii. Pierwszym była Historia polityczna Królestwa Francuskiego w dwóch częściach, z których pierwszą dedykował Stanisławowi Augustowi. We wstępie wskazał na korzyści, wynikające z poznania historii, przedstawionej jako ciąg dziejów, dla zrozumienia współczesności, w dodatkach znalazł się zbiór «szczególniejszych anegdotów» oraz biografii. Podręcznik powstał w ramach realizacji planu opracowania przez pijarów w całości historii powszechnej. Następnym była Historia polityczna dla szlachetnej młodzi, zawierająca zebranie krótkie przypadków […] w państwie niemieckim, Polszcze, Francji, Anglii, Hiszpanii, Szwecji, Moskwie, Prusach, tudzież uwagi polityczne nad zaszłymi w tych państwach odmianami. Część pierwsza, dedykowana Elżbiecie Lubomirskiej, wyszła w r. 1773, część druga, poświęcona Franciszkowi Rzewuskiemu i jego żonie, w r. 1775 (W.). Autor oparł się tu na pismach J. B. Bossueta, Ch. Rollina, Ch. de Montesquieu i W. Robertsona. W rozdziałach dotyczących dziejów ojczystych znalazły się rozważania nad przyczynami «teraźniejszych nieszczęść krajowych» i polemika z pretensjami zaborców i opłacanych przez nich publicystów. Rozdział „Projekt czyli ułożenie nieprzerwanego w Europie pokoju” był przekładem rozprawy J. J. Rousseau ,,Extrait du projet de paix perpétuelle de monsieur l’abbé de Saint Pierre” opublikowanej w r. 1761. W części biograficznej znalazły się m.in. życiorysy Jana Tarnowskiego, Jana Zamoyskiego, Jana III Sobieskiego i Stanisława Leszczyńskiego.
Równocześnie ogłosił S. kilka wierszy w „Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych”: przekład satyry (I, 9) Horacjusza (1773 t. 7 cz. 1), inspirowany jego odą (I, 7) poemat sielski pt. Mokotów z okazji imienin Izabeli Lubomirskiej, marszałkowej kor. (1774 t. 9 cz. 1), plastyczny, wierny w szczegółach opis magnackiej siedziby, odczytany zapewne na królewskich obiadach czwartkowych, oraz panegiryk komplementujący jej męża, Stanisława Lubomirskiego pt. Na dzień 8 maja 1774, z okazji imienin […] wiersz (1774 t. 10 cz. 1). Dwa ostatnie utwory S-ego za sprawą adresatów ukazały się też w drukach osobnych.
L. 1777–9 spędził S. za granicą, głównie w Paryżu, choć przełożone z włoskiego „Dramma tragiczne Łaskawość Tytusa” P. Metastasia (W. 1779, druk. pijarów) pozwala wnosić, że przebywał też we Włoszech. Z pobytem we Francji wiąże się natomiast przekład z Voltaire’a „Brutus, tragedia w 5 a.” (W. 1780, j.w.); jej wystawieniu na scenie warszawskiej w grudniu 1792 sprzeciwiła się cenzura targowicka. Obie sztuki prezentowano najpewniej w teatrze Collegium Nobilium. Dn. 23 IV 1781 S. otrzymał od Tow. do Ksiąg Elementarnych propozycję napisania wg prospektu opracowanego przez Ignacego Potockiego Historii powszechnej dla szkół narodowych na klasę III (do przyjęcia jej skłonił go osobiście Potocki, z którym utrzymywał już wcześniej bliskie kontakty i korespondencję). Swój podręcznik czytał na siedmiu kolejnych posiedzeniach Towarzystwa, którego członkowie wnieśli do tekstu «przyzwoite uwagi i poprawy»; wydano go w październiku t.r. (W.; wyd. nast.: Wil. 1783, Kr. 1784, 1791, 1792). Po przedstawieniu «dziejów pierwiastkowych», które S. nazywał ostrożnie «domysłem o pierwiastkach mieszkalnej ziemi», omawiał tu autor głównie historię Asyrii i Persji. Mimo zapewnień autora, że jego historia «na rzetelnej zawsze prawdzie gruntuje się», fakty przeplatały się tu często z legendami. Miała ona wyraźne zabarwienie wychowawczo-patriotyczne, ukazując, np. z myślą o aktualnej sytuacji Polski, przyczyny upadku narodów. W r. n. wyszły (W.) adresowane do nauczycieli Przypisy do historii powszechnej (broszurowane razem z Historią lub osobno, wyd. 2 Wil. 1783), w których stwierdzał występowanie w historii prawidłowości rozwojowych, a zarazem mocno podkreślał wychowawcze cele jej nauczania «jako szkoły obyczajów» i obowiązków.
W l. 1781–8 i 1793–4 był S. profesorem historii, prawa naturalnego i polskiego publicznego, etyki i stylistyki polskiej w Szkole Rycerskiej, a od połowy r. 1782 do końca 1785 pełnił w niej także obowiązki bibliotekarza. W listopadzie 1782 wydał w drukarni pijarskiej „Zabawę tkliwego serca”, zawierającą przekład dwóch powiastek F. d’Arnaud de Baculard („Fannia” i „Batylda”); w październiku 1783 Kazanie […] o powolności potrzebnej w młodym wieku do nabycia rozumu i cnoty, miane w Kaplicy Collegium Nobilium (druk., j.w.), dedykowane Michałowi Poniatowskiemu; dedykacja ta łączyła się ze staraniami autora o oferowane mu przez Myszkowskich-Wielopolskich probostwo w Książu Wielkim koło Miechowa. W rezultacie już w r. 1784, nie opuszczając stolicy, został proboszczem ksiąskim. W lutym 1786 ogłosił poprzedzony moralizatorskim wstępem przekład powieści edukacyjnej S. F. de Genlis „Wieczory zamkowe albo ciąg nauki obyczajów do pojęcia młodzi przystosowany” (cz. 1–3, druk. pijarów, Wyd. 5 W. 1813). W r. 1789 ukazał się jego Wiersz z okazji weselnych obrządków […] Izabeli Lasockiej i […] Michała Ogińskiego [b.r. i m. w.]. W l. 1788–93, odwołany z funkcji profesorskiej, pełnił przez dwa lata obowiązki konsultora polskiej prowincji zakonnej, a przez rok jej asystenta.
Zapewne w marcu 1791 S. opublikował anonimowo (o autorstwie informuje Szymon Bielski) liczące 144 s. pismo pt. Widok polityczny w teraźniejszych okolicznościach Polski (W.), krytykujące politykę Rosji i Austrii w szczególności wobec Polski, polemizujące z poglądem o słabości Turcji, wyliczające pozytywne rezultaty przyjęcia orientacji pruskiej i idealizujące działania Fryderyka Wilhelma II. Głównym celem pisma było nakłanianie do oddania Gdańska Prusom w zamian za (rzekome) rekompensaty z ich strony. Solidaryzował się więc z analogiczną argumentacją posła angielskiego D. Hailesa w opublikowanym przezeń anonimowo w styczniu 1791 „Mémoires sur les affaires actuelles de la Pologne” i atakował sprzeciwiającą się cesji Gdańska anonimową broszurę (pióra Ch. W. Friesego) „Examen d’une Brochure intitulée: Mémoires sur les affaires actuelles de la Pologne”, określając jej autora mianem partyzanta Rosji. Ostatnimi publikacjami S-ego były: przekład powieści F. de Beauharnais „Heroizm tkliwości” (cz. 1–4, W. 1792, druk. pijarów), opatrzony przez tłumacza przedmową (z akcentami antyrussowskimi) i przypisami oraz zamówiony 25 V 1792 przez Tow. do Ksiąg Elementarnych podręcznik dla klas wyższych, pt. Prawidła początkowe nauki obyczajów, do pojęcia uczącej się młodzi przystosowane (W. 1793). Obok ogólnych rozważań o Bogu, człowieku i opartej na prawie naturalnym moralności, dał tu S. obszerny wykład rozmaitych powinności ludzi i narodów. Błędnie przypisuje się S-emu współpracę z Grzegorzem Piramowiczem przy opracowywaniu wydanych w r. 1777 „Wypisów z autorów klasycznych do nauk w szkołach narodowych stosowanych”. W r. 1797 przeniósł się S. do Książa Wielkiego. Zmarł tamże 30 IV 1806.
Estreicher; Hist. Nauki Pol., VI; Nowy Korbut, VI/1 (bibliogr.j; DENES, 1983 II; Filoz. w Pol. Słown.; – Aleksandrowska E., Pijarzy w środowisku pisarskim polskiego Oświecenia, w: Wkład pijarów do nauki i kultury w Polsce XVII–XIX w., W. 1993; taż, Zabawy Przyjemne i Pożyteczne 1770–1777, Wr. 1959; Bieńkowscy B. i T., Kierunek recepcji nowożytnej myśli naukowej w szkołach polskich (1600–1773), W. 1973 cz. 2; Buba J., Współpraca pijarów z Komisją Edukacji Narodowej, w: Pijarzy w kulturze dawnej Polski, Kr. 1982; Chodynicki K., Poglądy na zadania historii w epoce Stanisława Augusta, Kr. 1915; Grabski A. F., Myśl historyczna polskiego Oświecenia, W. 1976; Grześkowiak-Krwawicz A., Publicystyka stanisławowska o modelu rządu monarchii francuskiej, Wr. 1990; taż, Wkład pijarów w kształtowanie politycznej kultury szlachty w czasach stanisławowskich, w: Wkład pijarów do nauki i kultury…, W. 1993; Hubert S., Poglądy na prawo narodów w Polsce czasów Oświecenia, Wr. 1960; Jobert A., Komisja Edukacji Narodowej, Wr. 1979; Karbowiak A., O książkach elementarnych na szkoły wojewódzkie z czasów Komisji Edukacji Narodowej, „Muzeum” 1893 i odb.; Kalinowska M., Udział nauczycieli Collegium Nobilium w życiu umysłowym polskiego Oświecenia (1740–1795), w: „Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol.” S.A., 1980 z. 15; Konopczyński W., Polscy pisarze polityczni XVIII w., W. 1966; Kostkiewiczowa T., Horyzonty wobraźni, W. 1984; taż, Jedność i zróżnicowanie Europy w opiniach pisarzy polskiego Oświecenia, „Uniw. Gdań., Filologia Pol. Prace Hist.-Liter.” 1995 nr 17; Kott J., Przedmowa, w: Poezja polskiego Oświecenia. Antologia, W. 1954 s. 17; Majorek C., Słowikowski T., Wkład pijarów w teorię wychowania patriotycznego i obywatelskiego w Polsce w XVIII w., w: Wkład pijarów do nauki i kultury…, W. 1993; Mrozowska K., Szkoła Rycerska Stanisława Augusta Poniatowskiego, Wr. 1961; Platt J., Zabawy Przyjemne i Pożyteczne 1770–1777. Zarys monografii, Gd. 1986; Sinko Z., Powieść zachodnioeuropejska w kulturze literackiej polskiego Oświecenia, Wr. 1968; Słowikowski T., Pijarskie podręczniki do nauczania historii w Polsce w XVIII w., „Nasza Przeszłość” T. 54: 1980; tenże, Poglądy na nauczanie historii w Polsce w wieku XVIII…, Kr. 1960; Smoleński W., Przewrót umysłowy w Polsce wieku XVIII, W. 1923; tenże, Publicyści anonimowi z końca wieku XVIII, W. 1912; Stasiewicz-Jasiukowa I., Ignacego Potockiego „planta względem elementarnej historii”, w: Nowożytna myśl naukowa w szkołach i księgozbiorach polskiego Oświecenia, Wr. 1976; taż, Człowiek i obywatel w piśmiennictwie naukowym i podręcznikach polskiego Oświecenia, Wr. 1979; Wojakowski J., Biblioteka Królewskiego Korpusu Kadetów w Warszawie, W. 1989; Wojtkowski A., Zagadnienie przyczyn wielkości i upadku państw i narodów w podręcznikach pijarskich XVIII w., w: Kultura i literatura w dawnej Polsce, W. 1968; – Archiwum domowe, Oprac. K. W. Wójcicki, W. 1856 s. 94; Bielski, Vita et scripta; Bukar S., Pamiętniki, Oprac. J. I. Kraszewski, Drezno 1871; Korespondencja Adama Naruszewicza 1762–1796, Oprac. J. Platt, Wr. 1959; Protokoły posiedzeń Komisji Edukacji Narodowej 1781–1785, Oprac. T. Wierzbowski, W. 1915; Protokoły posiedzeń Komisji Edukacji Narodowej 1786–1794, Oprac. T. Mizia, Wr. 1969; Protokoły posiedzeń Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych 1775–1792, Oprac. T. Wierzbowski, W. 1908; Tajna korespondencja z Warszawy do Ignacego Potockiego 1792–1794, Oprac. M. Rymszyna i A. Zahorski, W. 1961; – AGAD: Arch. Publ. Potockich, rkp. 260 (listy do I. Potockiego w zbiorze z l. 1771–7); Arch. Publ. Pol. Pijarów w Kr.: Matricula 1742–1865 nr 397 (odpis ks. J. Buby); B. Narod.: rkp. IV 5752 s. 3 (list do Teodora Szymanowskiego, b.d.); B. Uniw. Warsz.: rkp. 132 s. 42 (wyd. przez Wójcickiego prośba do króla za S-m z 1 III 1783).
Elżbieta Aleksandrowska