Soleski (Ostoja-Soleski) Józef (1845–1901), powstaniec 1863 r., pedagog, radny m. Lwowa, poseł na Sejm Krajowy galicyjski. Ur. 14 I w Schodnicy (pow. drohobycki), pochodził z rodziny szlacheckiej, która wyemigrowała z Król. Pol. po konfiskacie majątku za udział w powstaniu listopadowym; był synem Franciszka, prywatnego oficjalisty w Steniatynie (pow. sokalski), a potem w Niegowcach (pow. kałuski), i Teofili z Miszkiewiczów.
S. ukończył szkołę ludową w Stryju i miał być, wg życzenia ojca, oddany na naukę rzemiosła. Trzydniową głodówką zmusił jednak rodziców do zmiany decyzji i od r. 1856 rozpoczął naukę w niemieckojęzycznym Gimnazjum Akademickim we Lwowie. Ukończywszy tam dwie klasy, przeniósł się do gimnazjum w Stanisławowie, gdzie utrzymywał się wyłącznie z korepetycji i zarządzania stancją, która była własnością miejscowego nauczyciela, Tytusa Słoniewskiego. W r. 1863 bral udział w walkach powstańczych w Król. Pol.; odniósł wówczas ciężkie obrażenia, które zapoczątkowały trwałe kalectwo. Po rekonwalescencji w domu rodziców w Stanisławowie, złożył egzamin dojrzałości jesienią 1864. T.r. wstąpił na Wydz. Filozoficzny Uniw. Lwow.; studiował matematykę i fizykę u Ignacego Lemocha i Alojzego Handla, uczęszczał też na wykłady Wawrzyńca Żmurki w Akad. Techn. W czasie studiów poznał Zygmunta Samolewicza, z którym związał się bliską przyjaźnią.
W r. 1866 zorganizował S. kursy fizyki dla nauczycieli szkół ludowych, na których sam wykładał. Zimą 1867/8 został suplentem w Gimnazjum im. Franciszka Józefa I we Lwowie. Wstąpił do założonego w lutym 1868 Tow. Pedagogicznego (TP). W r. 1870 został zatrudniony przez Galicyjskie Tow. Gospodarskie jako wykładowca na kursie rolniczym dla nauczycieli szkół ludowych w Dublanach. W październiku t.r. zdał egzamin nauczycielski. Na polecenie gubernatora Agenora Gołuchowskiego został bez konkursu mianowany od 1 V 1872 nauczycielem rzeczywistym i jesienią t.r. skierowany przez Radę Szkolną Krajową (RSK) do gimnazjum w Rzeszowie. Po roku został przeniesiony na powrót do Gimnazjum im. Franciszka Józefa I we Lwowie. Konflikt z członkiem Wydz. Krajowego, Oktawem Pietruskim, którego synowi wystawił negatywną ocenę, spowodował utratę tej posady i przeniesienie S-ego od 1 XI 1874 do wyższej szkoły realnej we Lwowie. Od r. 1875 pracował też w miejskiej szkole przemysłowo-handlowej we Lwowie. W l. 1878–9 przeszedł ciężką chorobę płucną. W okresach wakacyjnych S. dużo podróżował po Europie, starając się pogłębić wykształcenie i wzbogacić nowymi eksponatami szkolny gabinet fizyczny (motor gazowy, maszyna dynamiczno-elektryczna). Miał opinię świetnego dydaktyka: «górował jasnością wykładu matematyki, a rzadką obrazowością w wykładzie fizyki; porównania jego, ułatwiające zrozumienie zawiłej nieraz rzeczy, były wprost mistrzowskie; nauka jego, zaprawiona często sporą dozą humoru, pobudzała młodzież, posiadającą nieudany respekt wobec swego profesora, nieraz do wybuchów wesołości, on sam jednak ponoć ani razu w klasie się nie uśmiechnął» („Muzeum” 1901 s. 388). Publikował w tym czasie podręczniki szkolne: Nauka rachunków dla przemysłowców (Lw. 1880, 1890, dla szkół przemysłowych), Wykład nauki fizyki (Lw. 1883, 1892, dla wyższych klas gimnazjalnych i szkół realnych), Nauka fizyki (Lw. 1884, 1890, 1894, 1904, dla niższych klas tychże szkół), Niektóre ważniejsze wiadomości z fizyki (Lw. 1884, dla szkół przemysłowych).
Na przełomie l. 1882 i 1883, jako członek Zarządu Głównego TP, usiłował S., wraz z Z. Samolewiczem i Tomaszem Sołtysikiem, utworzyć sekcję nauczycieli szkół średnich; z jego inicjatywy 4 III 1883 zebrało się we Lwowie grono popierających ten plan pedagogów. Gdy TP ustosunkowało się do sekcji niechętnie, zaś władze w Wiedniu odmówiły jej rejestracji, S. usunął się z zarządu TP i wziął udział w zawiązaniu w kwietniu 1884 osobnego Tow. Nauczycieli Szkół Wyższych (TNSW), które skupiało nauczycieli polskich, ukraińskich i niemieckich z obszaru Galicji. Był jednym z najbardziej czynnych działaczy TNSW, członkiem jego Wydziału (od r. 1884 do śmierci) i redakcji organu prasowego – „Muzeum”, autorem wielu artykułów tam umieszczanych i rozmaitych rezolucji (m.in. w sprawie płac dla nauczycieli, o wychowaniu fizycznym uczniów). W r. 1883 został wybrany do Rady Miejskiej Lwowa, zasiadał w jej sekcji piątej (spraw organizacyjnych i oświaty), w komisji dyscyplinarnej oraz był jej delegatem do Rady Szkolnej Okręgowej w l. 1884–93. Politycznie był związany najpierw z lwowskim ugrupowaniem mieszczańskim, a potem ze środowiskiem inteligencji demokratycznej, w którego prasie, zarówno lwowskiej („Kur. Lwow.”, „Słowo Pol.”), jak i krakowskiej („Nowa Reforma”) ogłaszał artykuły na tematy szkolne i polityczne. Na zlecenie TNSW w lipcu 1886 przygotował wraz z Władysławem Zajączkowskim projekt reformy nauczania w szkołach realnych przeznaczony dla RSK. W r. 1889 został dyrektorem szkoły przemysłowo-handlowej we Lwowie. W r. 1890 w „Kalendarzu Szkoły” opublikował satyrę na stosunki lwowskie pt. Szkoła w Zaściańcu. Humoreska pedagogiczna. W r.n. wraz z Julianem Fąfarą wydał podręcznik dla szkół wydziałowych Nauka rachunku (Lw., cz. 1–2, kolejne wyd. 1898, 1904). Samodzielnie ogłosił w tym czasie m.in. Zarys chemii dla wyższych klas gimnazjalnych (Lw. 1892) i Lekcje fizyki i chemii w szkole ludowej, metodyczny podręcznik dla nauczyciela (Lw. 1893). Z końcem 1893 został przeniesiony w stan spoczynku i przy tej okazji otrzymał członkostwa honorowe TP i TNSW. Nadal jednak (do r. 1896) sprawował obowiązki dyrektora szkoły przemysłowo-handlowej; z okazji wystawy krajowej w r. 1894 ogłosił zarys jej historii.
Dn. 30 X 1896, w wyborach uzupełniających, S. został obrany posłem do Sejmu Krajowego z trzeciej kurii w okręgu lwowskim. Na forum jego Komisji Szkolnej ostro atakował politykę szkolną Michała Bobrzyńskiego, wiceprzewodniczącego RSK, krytykował go za brak należytej opieki nad szkołami realnymi, żądał likwidacji egzaminów do szkół średnich i obniżenia wieku emerytalnego nauczycieli. W ankiecie szkolnej, przeprowadzonej na polecenie Sejmu przez RSK w r. 1898, postulował wprowadzenie obowiązkowej nauki historii Polski do szkół galicyjskich; porównując przy tej okazji obowiązujące w nich podręczniki z niemieckojęzycznymi pod względem stosunku do państwa napisał, że są «kaiserlicher als der Kaiser». Na naradzie, odbytej w dn. 27–30 X 1899 pod przewodnictwem marsz. krajowego Stanisława Badeniego na temat tej ankiety, złożył wniosek, by w ciągu 25 lat założyć szkoły ludowe w każdej gminie. Zgłosił też projekt założenia gimnazjum żeńskiego we Lwowie. Po jego interpelacji sejmowej władze Galicji podjęły z rządem austriackim rozmowy o założeniu szkół rzemieślniczych. Konsultował też projekt utworzenia we Lwowie wyższej szkoły handlowej. W sejmie S. należał do klubu demokratycznego, a po jego rozpadzie na dwie frakcje pod koniec r. 1900, przewodniczył klubowi tzw. koncentratów; blisko współpracował z działaczami ruchu ludowego.
S., za młodu atletycznej budowy ciała, później cierpiał na stopniowy zanik mięśni w rękach i nogach, co pod koniec życia utrudniało mu chodzenie. Zmarł nagle, na atak serca, 24 V 1901 we Lwowie w przeddzień XVI zjazdu TNSW; pochowany został z udziałem delegatów zjazdowych, władz miasta i RSK. Cały swój majątek (120 tys. koron), pochodzący głównie z honorariów za liczne wznowienia jego podręczników, zapisał na stypendia dla synów oficjalistów prywatnych.
S. rodziny nie założył.
Bratem S-ego był Jan (26 XI 1860 – 21 II 1918), najpierw nauczyciel ludowy i radny w Dawidowie, potem nauczyciel i kierownik szkół ludowych we Lwowie i od r. 1901 do śmierci radny miejski tamże; działacz wielu organizacji społecznych, m.in.: «Sokoła», Tow. Nauczycieli m. Lwowa, Tow. Ludoznawczego (członek Zarządu Centralnego), Polskiego Tow. Pedagogicznego (w l. 1896–1900 członek Zarządu, a w l. 1901–6 wiceprezes).
Estreicher w. XIX; Spis przedmiotów zawartych w XXV rocznikach „Szkoły”, Ułożył i uporządkował M. Frąckiewicz, Lw. 1894; – Brzeziński W., 1868–1894. Historia lwowskiego oddziału Towarzystwa Pedagogicznego w 25-letnią rocznicę istnienia, Lw. 1894 s. 18, 23, 25 (dot. też brata S-ego, Jana); Hulewicz J., Sprawa wyższego wykształcenia kobiet w Polsce w wieku XIX, Kr. 1939; Karbowiak A., Towarzystwo Nauczycieli Szkół Wyższych 1884–1908, Lw. 1909 (dod. 1 do: „Muzeum” R. 25: 1909); Księga pamiątkowa półwiekowego jubileuszu Gimnazjum im. Franciszka Józefa we Lwowie, Zestawił J. Białynia Chołodecki, Lw. 1909 (dot. też brata S-ego, Jana); Miasto Lwów w okresie samorządu, Lw. 1896 s. 214–15, 222–3, 234, 236, 248, 250–1; Możdżeń S. I., Reformy szkoły średniej w Galicji w latach 1884–1914, Kielce 1989; 1868–1908. Księga jubileuszowa Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego, Lw. [1908] s. 13, 14, 52, 56–7, 141–2 (dot. też brata S-ego, Jana, s. 58,141); Warmski M., Towarzystwo Nauczycieli Szkół Wyższych. 1884–1894. Rys historyczny, Lw. 1894; – Drugie sprawozdanie dyrekcji c.k. wyższej szkoły realnej we Lwowie za r. szk. 1875, Lw. 1875 s. 2, 5, 6; toż za r. szk. 1876, Lw. 1876 s. 10, 13; toż za r. szk. 1877, Lw. 1877 s. 10, 12, 14; Grodziski S., Sejm Krajowy galicyjski 1861–1914. Źródła, W. 1993; Sempołowska S., Pisma pedagogiczne i oświatowe, Red. M. Falski, W. 1960; Spraw. stenogr. Sejmu Krajowego z l. 1896–1901; [Zaleski S.] Światłomir, Ciemnota Galicji w świetle cyfr i faktów 1772–1902. Czarna księga szkolnictwa galicyjskiego, Lw. 1904 s. 66–7, 99, 111–12, 117–18; – „Kalendarz Szkoły” za l. 1887–95 nr 120–1; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1901: „Gaz. Lwow.” nr 120–1, „Kur. Lwow.” nr 144–6, ,Mies. Pedagog.” nr 4–5, „Muzeum” s. 385–400, „Naprzód” nr 143, 145, „Słowo Pol.” nr 244, „Tyg. Ilustr.” nr 25; – Bibliogr. dot. Jana Soleskiego: Kramarz H., Samorząd Lwowa w czasie pierwszej wojny światowej i jego rola w życiu miasta, Kr. 1994; Najdus W., Szkice z historii Galicji 1900–1904, W. 1958 I; Terlecki R., Oświata dorosłych i popularyzacja nauki w Galicji w okresie autonomii, Wr. 1990; Wiczkowski J., Lwów, jego rozwój i stan kulturalny oraz przewodnik po mieście, Lw. 1907 s. 366; – VIII Sprawozdanie c. k. Rady Szkolnej Okręgowej Miejskiej o stanie szkół ludowych król. stoł. miasta Lwowa za r. szkol. 1903/4, Lw. 1903; Sprawozdanie z czynności Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego za czas od dnia 11 maja 1913 do dnia 5 lipca 1914, Lw. 1914 s. 3; toż za czas od dnia 1-go stycznia 1917 do końca grudnia 1920, Lw. 1922 s. 26–7, 32, 36; – „Kalendarz Szkoły” za l. 1887–95; „Lud” T. 3: 1897 s. 190, T. 8: 1902 s. 99; „Szkoła” R. 51: 1918 s. 63, 65–7 (fot., nekrolog).
Andrzej A. Zięba