Szmid Józef Stefan, pseud.: Rączy, Stefan, Szymon, Józek, Łucja, Żmija (1920–1990), porucznik Armii Krajowej, działacz Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość.
Ur. 5 XI w Tarnowie, był synem Seweryna, chorążego 5. Pułku Strzelców Konnych, i Stanisławy z Wierzbickich. Miał czworo rodzeństwa: Kazimierza Zbigniewa (zm. 1939), pilota obserwatora 2. Pułku Lotn. w kampanii wrześniowej 1939 r., Romana, Irenę i Stanisławę.
Po ukończeniu w r. 1930 szkoły powszechnej w Tarnowie S. uczył się w miejscowym gimnazjum, a od r. 1935 w Gimnazjum im. Króla Władysława Jagiełły w Dębicy. Należał wówczas do harcerstwa i w r. 1937 odbył w Niedzicy kurs podharcmistrzowski. W r. 1938 zdał maturę i wstąpił na ochotnika do WP; został przyjęty do Szkoły Podchorążych Kawalerii w Grudziądzu i po jej ukończeniu uzyskał stopień starszego ułana z cenzusem. Przydzielony w r. 1939 do 2. Pułku Strzelców Konnych w Hrubieszowie w stopniu kaprala podchorążego, wziął udział w kampanii wrześniowej na szlaku Włodzimierz Wołyński – Tomaszów Lub. – Rawa Ruska – Michałówka – Ujnów. W czasie walk na Sanem został wzięty do niewoli, ale zbiegł z transportu i wrócił do Dębicy, gdzie pracował początkowo w tartaku, a następnie w nadleśnictwie.
Od października 1939 uczestniczył S. w pracy konspiracyjnej, najpierw w tajnej organizacji harcerskiej, a od 3 III 1940 w ZWZ pod pseud. Rączy; został zaprzysiężony przez por. Adama Lazarowicza («Grota»). Awansowany 15 VIII t.r. do stopnia podporucznika służby stałej kawalerii, był zastępcą dowódcy plutonu, a od 15 XII dowódcą plutonu ZWZ w Obwodzie Dębica. Dn. 1 II 1943 objął stanowisko oficera wyszkolenia tego obwodu, a od 1 I r.n. był zastępcą dowódcy Placówki AK Dębica (krypt. Działo). Uczestniczył m.in. w akcji odbioru zrzutów lotniczych w rejonie Niedźwiady i zamachu na pociąg gubernatora Hansa Franka w Czarnej. Należał do szkoleniowego oddziału partyzanckiego (krypt. Kółeczko). Dn. 21 IX 1943 ożenił się w Gumniskach z Marią Jamróz. Za pracę w konspiracji otrzymał 11 I 1943 pochwałę komendanta Obwodu, a 1 IV 1944 pochwałę inspektora rzeszowskiego AK. W akcji «Burza» walczył w rejonie Dynowa, Błażowej i Sędziszowa Mpol. w składzie oddziału partyzanckiego «Dzwon», dowodzonego przez por. Zygmunta Pawlusa («Turka»). Po wejściu wojsk sowieckich pozostawał w dyspozycji Inspektoratu AK Rzeszów i zamieszkał tamże. Awansowany 11 XI 1944 do stopnia porucznika, objął w lutym 1945 po kpt. Ludwiku Kubiku («Alfredzie») funkcję oficera łączności konspiracyjnej Inspektoratu. Wraz z mjr. Lazarowiczem i mjr. Mieczysławem Kawalcem wszedł równocześnie w skład komórki likwidacyjnej Inspektoratu, której zadaniem do maja 1945 było rozwiązanie struktur, wypłacenie odpraw i ukrycie sprzętu oraz archiwaliów do niego należących. Został słuchaczem Państw. Studium Administracyjnego w Rzeszowie i równocześnie zapisał się wiosną t.r. na Wydz. Prawa UJ; od 14 VIII był członkiem zwycz. Bratniej Pomocy Studentów UJ.
Po utworzeniu we wrześniu 1945 Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość (WiN) objął S. funkcję kierownika organizacyjnego Okręgu Rzeszów WiN; do jego zadań należało utrzymywanie łączności z kierownikami podległych rejonów i komendą obszaru w Krakowie oraz ekspedycja poczty, prowadzenie kancelarii, zapewnienie lokali i wypłat, a także nadzór nad biurem legalizacyjnym. Wraz z Lazarowiczem, jego zastępcą kierującym Okręgiem Rzeszów WiN, Bronisławem Wochanką oraz kierownikiem Rejonu Krosno «Południe» i jednocześnie kierownikiem Wydz. Propagandy, Ludwikiem Marszałkiem, nadzorował w Okręgu latem i jesienią 1946 Akcję «O» (odpluskwianie) – propagandę wymierzoną w funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego i działaczy Polskiej Partii Robotniczej. We wrześniu t.r. zamieszkał na stałe w Krakowie i zapisał się na Wydz. Leśny UJ. Dn. 1 I 1947 został na własną prośbę przeniesiony do Zarządu Obszaru Południowego WiN (przekształcony w IV Zarząd Główny WiN), w którym objął funkcję kierownika łączności wewnętrznej i szefa kancelarii. Prowadził archiwum, w którym przechowywano odpisy sprawozdań wywiadowczych wysyłanych za granicę; jego część umieścił w Krakowie w klasztorze Józefitek przy ul. Poselskiej. Na podstawie uwag szefa Wydz. Organizacyjnego kpt. Kubika napisał we wrześniu t.r. projekt programu organizacji p.n. Ruch Odrodzenia Polski.
Dn. 9 X 1947 w Krakowie został S. aresztowany przez Urząd Bezpieczeństwa Publicznego. Przewieziony 13 XII t.r. do Min. Bezpieczeństwa Publicznego w Warszawie, był sądzony i 18 X 1948 skazany przez Wojskowy Sąd Rejonowy na karę śmierci, utratę praw publicznych i obywatelskich oraz przepadek mienia. Najwyższy Sąd Wojskowy na posiedzeniu niejawnym 7 I 1949 pod przewodnictwem ppłk. Józefa Dziowgo utrzymał wyrok w mocy. Mimo negatywnej opinii prezesa Najwyższego Sądu Wojskowego płk. Władysława Garnowskiego z 13 I t.r. Prezydent RP Bolesław Bierut skorzystał z prawa łaski i 18 I zamienił wyrok na więzienie dożywotnie. S. odbywał karę w Zakładzie Karnym Warszawa I, od 12 III w Rawiczu, od 23 VIII 1950 ponownie w Zakładzie Karnym Warszawa I, po czym w więzieniu Warszawa-Mokotów. Jako świadek zeznawał w procesie IV Zarządu Głównego WiN (5–14 X t.r.). Dn. 29 XI przewieziono go do więzienia we Wronkach. Na mocy amnestii Wojskowy Sąd Garnizonowy w Warszawie, na posiedzeniu niejawnym 3 V 1956, zmniejszył mu karę do dwunastu lat, a następnie Zgromadzenie Sędziów Najwyższego Sądu Wojskowego do dziewięciu lat pozbawienia wolności. W czasie pobytu w więzieniach S. nabawił się gruźlicy płuc. Na żądanie żony Marii został przeprowadzony 17 XI 1955 rozwód. S. przewieziony 23 VI 1956 do więzienia w Lesznie, wyszedł 14 XI t.r. na wolność.
S. zamieszkał w Krakowie i w r. 1957 podjął studia na Wydz. Lekarskim Akad. Med. Został członkiem Klubu Inteligencji Katolickiej. W ramach prowadzonej przez Służbę Bezpieczeństwa inwigilacji tego środowiska (krypt. Wierni) podlegał do r. 1964 tzw. rozpracowywaniu. Dn. 1 VII 1963 otrzymał dyplom lekarza, po czym rozpoczął pracę jako wolontariusz w III Klinice Chorób Wewnętrznych krakowskiej Akad. Med. Utrzymywał się z pracy w poradni psychologicznej (1964–7), Okręgowej Poradni Wychowawczo-Zawodowej (1964–8) oraz domu studenckim Państw. Szkoły Medycznej Instruktorów Higieny i Laborantów Medycznych (1967). W styczniu 1968 został asystentem III Kliniki Chorób Wewnętrznych, a w r. 1970 Kliniki Hematologicznej Inst. Medycyny Wewnętrznej krakowskiej Akad. Med. T.r. uzyskał specjalizację I st. z chorób wewnętrznych. W r. 1971 zatrudnił się dodatkowo jako lekarz psychiatra w Specjalnym Zakładzie Poprawczym Kraków-Witkowice i w r.n. otrzymał specjalizację I st. z psychiatrii. Ze względu na nawrót choroby płucnej zrezygnował z asystentury i w listopadzie 1973 przeprowadził się do Dobczyc, gdzie pracował jako lekarz rejonowy. Następnie w Myślenicach kierował Międzyzakładową Przychodnią Rehabilitacji Spółdzielni Inwalidów «Raba» oraz prowadził międzyzakładową poradnię psychiatryczną i seksuologiczną. W r. 1977 był tam lekarzem dyżurnym w Stacji Pomocy Doraźnej. Dyżurował charytatywnie podczas sobotnich i niedzielnych spektakli w Teatrze im. J. Słowackiego w Krakowie. Dn. 18 IV 1979 uzyskał zatarcie skazania. Był członkiem m.in. Klubu Jazdy Konnej w Krakowie, ZBoWiD i Tow. Przyjaciół Chorych «Hospicjum». W r. 1987 przeszedł na emeryturę. Zmarł nagle 8 VI 1990 w Brzączowicach koło Myślenic, został pochowany 15 VI na cmentarzu Batowickim w Krakowie. Był odznaczony m.in. Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami, czterokrotnie Medalem Wojska, Krzyżem Armii Krajowej, francuskim Médaille de la Reconnaissance oraz pośmiertnie Krzyżem WiN.
S. był dwukrotnie żonaty. Zarówno pierwsze małżeństwo z Marią Jamróz, działającą pod pseud. Maryla w kancelarii Zarządu Głównego WiN i skazaną za to na siedem lat więzienia, jak i drugie zawarte 18 XI 1968 w Krakowie z Wacławą Bończa-Tomaszewską, były bezdzietne.
Księga główna więźniów ZK Rawicz, [b.m.r.w.] poz. 356/49; Rostworowski S. J., „Dardanele” Delegatura WiN-u za granicą. Słownik biograficzny ważniejszych postaci, W. 1999 s. 563; – Balbus T., Major Ludwik Marszałek „Zbroja” (1912–1948) żołnierz Polski Podziemnej, Wr. 1999 s. 44, 109, 122, 127; Brzęk G., Tajna oświata cywilna i wojskowa w Rzeszowskiem i Dębickiem w mrokach hitlerowskiej okupacji, Rzeszów 1988 s. 114; Informator o nielegalnych antypaństwowych organizacjach i bandach zbrojnych działających w Polsce Ludowej w latach 1944–1956, L. 1993 s. 56, 67 (błędnie jako Szmidt); Informator o osobach skazanych w Polsce za działalność szpiegowską w latach 1944–1984, W. 1986 s. 554; Niedziela J., Sagan F., ZWZ-AK Inspektorat Rejonowy Rzeszów, Rzeszów 2005 s. 163; Ostasz G., Armia Krajowa na Rzeszowszczyźnie. Więzienne zeznanie Zenona Soboty, „Zesz. Nauk. Politechn. Rzeszowskiej” 2003 nr 205; tenże, Okręg Rzeszowski Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”. Model konspiracji, struktura, dzieje, Rzeszów 2006 s. 103, 105, 117, 123–6, 130, 182, 189, 197, 200, 212, 220–1, 225–6, 407, 419, 470, 485–6, 547, 795, 803; Ostasz G., Zagórski A., Akcja „Burza” w Inspektoracie AK Rzeszów, w: Krakowski Okręg Armii Krajowej w dokumentach, Kr. 2003 III 694–5; Stańko A., Gdzie Karpat progi..., W. 1990 s. 60; Szwagrzyk K., Golgota wrocławska 1945–1956, Wr. 1995 s. 214; Terlecki R., Żołnierz podziemia, „Czas” 1990 nr 54 s. 7; Woźniczka Z., Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” 1945–1952, W. 1992 s. 68, 97 (błędnie jako Szmidt); Zagórski A., Przywódcy WiN-u (10), Józef Stefan Szmid, „Orzeł Biały” 1992 nr 8 (11) s. 10–11; tenże, Schemat organizacyjny WiN-u (1945–1948), (cz. I), Zarząd Główny WiN, „Zesz. Hist. WiN-u” 1992 nr 2 s. 10, 18–19; tenże, Szmid Józef Stefan, w: Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” w dokumentach, Oprac. tenże, Wr. 2000 VI cz. 3 s. 697–8; Zblewski Z., Okręg Krakowski Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” 1945–1948. Geneza, struktury, działalność, Kr. 2005 s. 67, 114, 471, 526–7, 567; – „Tyg. Powsz.” 1990 nr 24 (nekrolog); – AAN: Kancelaria Cywilna Prezydenta RP, sygn. 859/744 (15/6/49); AP w Tarnowie: Zespół Arch. „Materiały do dziejów ZHP” sygn. ZHP I–1/22, Dr Józef Szmidt H.O. „Rączy Jeleń” z Dębicy, „Dzienniczek z kursu PHM w Niedzicy 1937” (z. 57); Arch. UJ: Teczka studencka S-a; Arch. Wojsk Lądowych w W.: Wojsk. Sąd Rejonowy w W., sygn. Sr 1156/48 (akta w sprawie S-a); IPN w Kr.: Zbiory Andrzeja Zagórskiego, Kemmer Kazimierz, Pamiętnik (mszp.), sygn. I–273, tenże, Relacja, sygn. I–317, Łaszczewski Tadeusz, Informacja, sygn. I–2820/8, Stańko Antoni, Relacja, sygn. I–1146, Więcek Marian, Wystąpienie z 16 IV 2004, sygn. I–3065, Kserokopia karty z kartoteki skazanych, Wypis z kartoteki członków nielegalnych organizacji, Wypis z kartoteki b. Biura „C”, Wypis z kartoteki pomocniczej b. Biura „C”, Wypis z kartoteki pomocniczej b. Biura „C” – Skorowidz Akt Sądowych, Wypis z kartoteki ogólnoinformacyjnej b. Wydz. „C” b. SB w Kr., Wypis z kartoteki tematycznej KWMO w Kr., sygn. IPN Kr 07/555/656/III t. 1–2, Szmid Józef, sygn. IPN Kr 304/247-274 t. 2 k. 303-18 (teczka posiedzeń sąd. w sprawach odszkodowawczych), Stan cyfrowy i organizacyjny placówek i oddziałów AK Obwód Dębica. Odpis w zbiorach A. Zagórskiego, sygn. I–319; IPN w Rzeszowie: sygn. IPN–Rz–05/6 k. 320, Charakterystyka nr 3 WiN Okręg Rzeszów; IPN w W.: sygn. IPN BU 944/39-66, Akta sprawy przeciw Łukaszowi Cieplińskiemu i in. (Wojsk. Sąd Rejonowy w W., Nr akt Sr. 1099/50); – Mater. w posiadaniu autorki (relacja żony S-a Wacławy i siostry, Stanisławy z r. 2012).
Elżbieta Jakimek-Zapart