Stemler Józef, pseud.: Jan Doliński, Jan Dąbski, Józef Dąbrowski, krypt.: J.S., S. Dąbski (1888–1966), pedagog, działacz społeczny i oświatowy, dyrektor Polskiej Macierzy Szkolnej.
Ur. 17 X w Dolinie koło Stanisławowa. Pochodził z rodziny austriackiej, osiadłej w XIX w. w okolicach Kałusza. Był najstarszym z czternaściorga (dwoje zmarło w dzieciństwie) dzieci Henryka (1864–1927), kołodzieja i dzierżawcy małego gospodarstwa rolnego w Dolinie, oraz Karoliny z Hołyńców (1870–1954).
Po ukończeniu w r. 1902 szkoły ludowej w Dolinie uczył się S. w Męskim Seminarium Nauczycielskim we Lwowie, gdzie w r. 1907 uzyskał świadectwo dojrzałości. W l. 1907–14 pracował w rodzinnej miejscowości jako nauczyciel tymczasowy w szkole ludowej. W r. 1909 zdał egzamin kwalifikacyjny i otrzymał patent nauczyciela szkół ludowych z językiem wykładowym polskim i ruskim (ukraińskim). Od r. 1910 przez cztery semestry był słuchaczem nadzwycz. Wydz. Filozoficznego Uniw. Lwow. Równocześnie po ukończeniu rocznego kursu w Państw. Szkole Przemysłowej we Lwowie, w r. 1911, uzyskał uprawnienia nauczyciela szkół wydziałowych. T.r. współorganizował gimnazjum koedukacyjne im. Zygmunta Krasińskiego w Dolinie; uczył w nim do r. 1914 i równocześnie pracował w tamtejszym gimnazjum ukraińskim im. Markijana Szaszkewycza. W l. 1911–14 był w Dolinie referentem Rady Szkolnej Okręgowej i prezesem Polskiego Tow. Pedagogicznego, należał też do Tow. Szkoły Ludowej, Kółka Rolniczego i Ochotniczej Straży Pożarnej. Od listopada 1912 organizował w Dolinie Sokolą Drużynę Polową i objął w niej dowództwo plutonu.
Po wybuchu pierwszej wojny światowej, w r. 1914, został S. zmobilizowany do 9. pp armii austro-węgierskiej i skierowany na front pod Żórawnem. Zachorował niebawem na dyzenterię i został umieszczony w szpitalu w Stryju, zajętym we wrześniu t.r. przez wojsko rosyjskie. Po zakończeniu leczenia wrócił do Doliny. Inwigilowany przez Rosjan, został oskarżony o szpiegostwo na rzecz Austro-Węgier i postawiony przed sądem polowym. Zdołał uciec z więzienia i od początku r. 1915 pracował w księgarni Ludwika Rutkowskiego w Równem, działając równocześnie w tajnej Organizacji Inteligencji Niepodległościowej. Zatrzymany 3 IX t.r. przez policję rosyjską, został wysiedlony do Ufy (Baszkiria). Przeniósł się stamtąd bez zezwolenia władz rosyjskich do Kijowa, gdzie w l. szk. 1916/17 i 1917/18 uczył metodyki, śpiewu, rysunku i gimnastyki na polskich kursach dla nauczycieli. W r. 1917 został z ramienia zarządu Polskiej Macierzy Szkolnej (PMS) w Kijowie inspektorem, a w r. 1918 przewodniczącym Sekcji Opieki nad Dziećmi i Sekcji Szkół Początkowych PMS. Ponadto w l. 1917–18 był dyrektorem Powszechnego Uniw. Ludowego w Kijowie. W tym czasie wstąpił do Ligi Narodowej. W czerwcu 1917 powołano go do Wydz. Oświaty Polskiego Komitetu Wykonawczego na Rusi (w styczniu 1918 został członkiem jego Zarządu, a pod koniec r. 1919 sekretarzem). W r. 1917 wydał w Kijowie broszurę oświatową Czytanki dla szkół początkowych (wyd. 2, W. 1926). We wrześniu 1918 wszedł do Zarządu Głównego Związku Macierzy Polskich Ziemi Kijowskiej, t.r. został też kuratorem Sekcji Opieki nad Dziećmi Kijowskiego Oddz. Polskiego Tow. Pomocy Ofiarom Wojny. Był członkiem Zarządu Tow. Popierania Ruchu Harcerskiego na Rusi i w Rosji. Zorganizował dla ok. tysiąca dzieci polskich naukę początkową i kursy zawodowe w trzydziestu placówkach, ukrywał polskich jeńców, zapewniając im wyżywienie, ubrania cywilne i dokumenty. Po zajęciu Kijowa przez bolszewików w r. 1919 i znacjonalizowaniu polskich zakładów oświatowych S., obawiając się aresztowania, ukrywał się pod pseud. Jan Doliński. Dn. 13 II 1920 wrócił do Polski i został naczelnikiem Wydz. Szkół Powszechnych i Seminariów Nauczycielskich Zarządu Cywilnego Ziem Wołynia i Frontu Podolskiego. Zajmował się sprawami szkolnictwa początkowego i sprawą wskrzeszenia liceum w Krzemieńcu: odebrał gmachy, przesiedlił mnichów prawosławnych do Poczajowa i usunął Rosjan z kierownictwa majątków licealnych. W celu rewindykacji biblioteki liceum przebywał na początku czerwca t.r. w zajętym przez wojsko polskie Kijowie, następnie wraz z cofającą się armią, wrócił do kraju. W końcu lipca w Warszawie wstąpił jako ochotnik do 21. pp WP, a wkrótce potem został przydzielony do Generalnego Inspektoratu Armii Ochotniczej; 25 X mianowano go sekretarzem generalnym Centralnego Komitetu Obywatelskiego przy Komitecie Wykonawczym Obrony Państwa w Warszawie. Po zwolnieniu z wojska rozpoczął studia na Wydz. Administracji Państw. i Komunalnej Szkoły Nauk Politycznych w Warszawie; studia ukończył w r. 1924.
W l. 1920–39 był S. dyrektorem PMS; wchodził z urzędu do jej Zarządu Głównego i zarządów wszystkich wydziałów, a także kierował Wydz. Oświaty Pozaszkolnej oraz administracją wydawnictwa «Nasz Kraj» i księgarni PMS; był również redaktorem pisma „Polska Macierz Szkolna”. Zreorganizował koła terenowe PMS i wytyczył cele ich działania w wolnym państwie: walkę z analfabetyzmem, zakładanie szkół, zwłaszcza na kresach wschodnich, starania o pracę dla absolwentów zawodowych szkół PMS, popularyzację czytelnictwa przez otwieranie bibliotek w mniejszych miejscowościach i prowadzenie na wsi wypożyczalni wędrownych. Opracował Instrukcję w sprawie prowadzenia oświaty pozaszkolnej przez koła i czytelnie Polskiej Macierzy Szkolnej (W. 1921, 1922, 1925). Jego pomysłem był system «czwórek oświatowych» (trzech analfabetów i osoba ucząca), kończący się egzaminem w obecności kierownika miejscowej szkoły; metodę tę omówił w broszurze Czwórki oświatowe jako społeczny sposób zwalczania analfabetyzmu (W. 1924, 1926). Opracował też Elementarz do nauki starszych (W. 1924). Od r. 1922 był członkiem Wydz. Wykonawczego Zjednoczenia Pol. Towarzystw Oświatowych, a w l. 1924–39 redaktorem jego organu, dwumiesięcznika „Oświata Polska”. Dwukrotnie wyjeżdżał do Danii: w r. 1924, aby zapoznać się z metodami N. Grundtviga w dziedzinie organizowania i prowadzenia uniwersytetów ludowych oraz w r. 1926 na miesięczny kurs kultury duńskiej. Podczas Zjazdu Jubileuszowego PMS w Warszawie (30–31 X t.r.) przedstawił sprawozdanie z działalności PMS oraz wygłosił referat Najważniejsze zadania oświatowe Macierzy („Pamiętnik Zjazdu Jubileuszowego Polskiej Macierzy Szkolnej odbytego w dniach 30 i 31 października 1926 roku z powodu dwudziestolecia działalności”, W. 1926). Jako sympatyk Narodowej Demokracji został w grudniu 1926 członkiem Wielkiej Rady Obozu Wielkiej Polski. Zaprzyjaźnił się w tym okresie z Wincentym Lutosławskim, który był prelegentem PMS. Od r. 1927 wykładał na organizowanych corocznie przez Akademickie Koło PMS sześciotygodniowych kursach pracy społecznej dla studentów warszawskich wyższych uczelni. W styczniu t.r. przebywał w Anglii w celu poznania zasad organizacji Oświatowych Klubów Robotniczych. Jesienią wyjechał na kilka miesięcy do USA; zajmował się tam zagadnieniami oświaty pozaszkolnej, a dla Polonii wygłaszał liczne odczyty z cyklu „Prawda o Polsce”. Wg Romana Dyboskiego «objazd odczytowy pana Stemlera z ramienia „Macierzy Polskiej”, wspominany [był] przez wielu wychodźców wobec mnie jeszcze w kilka lat później z żywą wdzięcznością jako przykład rzetelnej i celowej pracy oświatowej». S. zainicjował w tym okresie tworzenie ognisk terminatorskich, ułatwiających naukę rzemiosła (Ogniska terminatorskie jako społeczny sposób współdziałania w rozwoju rzemiosła i handlu, W. 1927). Opublikował ponad 40 artykułów o wychowaniu i edukacji, głównie w „Oświacie Polskiej”, „Polskiej Macierzy Szkolnej” i „Kurierze Warszawskim” oraz kilkanaście broszur, m.in. Jacy ludzie żyją na świecie (W. 1929), O wodach i morskich dziwach (W. 1929), Jak rolnicy gospodarują na świecie (W. 1930), Jak Polacy zdobywali niepodległość (W. 1930). Organizował kursy przysposobienia obywatelskiego (Kursy przysposobienia obywatelskiego. Organizacja i program, W. 1928). Opracował koncepcję i program prowadzonych przez PMS Kursów Umiejętności Pracy Społeczno-Oświatowej (nazywano je «stemlerowskimi rekolekcjami») oraz był ich wykładowcą. Przygotowywał też programy prelegenckie dla tzw. latarników, którzy swe wykłady uzupełniane przeźroczami wygłaszali we wsiach i miasteczkach. Z jego inicjatywy w l. 1928–34 działała w Warszawie dwuletnia Szkoła Pracownic Społecznych, kształcąca bibliotekarki dla placówek tworzonych przez PMS w małych miastach. Szybki rozwój opanowanej przez środowiska narodowo-chrześcijańskie PMS powodował niekiedy spory ideowe i kompetencyjne z państwowymi władzami oświatowymi, m.in. w r. 1928 doszło do konfliktu S-a z ministrem WRiOP Gustawem Dobruckim. Na II Zjeździe Bibliotekarzy Polskich w Poznaniu (29 V – 2 VI 1929) wygłosił S. referat O stosunku bibliotekarza do czytelników w bibliotekach oświatowych („Przegl. Bibliot.” R. 3: 1929 z. 2). T.r. został wybrany do Zarządu Głównego Stow. Opieki nad Rodakami na Obczyźnie. Współorganizował I Zjazd Polaków z Zagranicy, na którym wygłosił referat Wychowanie przedszkolne i szkolnictwo polskie Zagranicą („Pamiętnik I-go Zjazdu Polaków z Zagranicy, 14–21 lipiec 1929”, W.–P.–Kr. 1930). W r. 1930 otrzymał nagrodę Fundacji im. Stanisława Popowskiego. W r. 1933 został członkiem Prezydium Komitetu Wychowania Narodowego Młodzieży Polskiej z Zagranicy przy Radzie Organizacyjnej Polaków z Zagranicy. Zgodnie z jego pomysłem w r. 1934 ogłoszono listopad «miesiącem walki z analfabetyzmem książkowym». Przygotował wydawnictwo jubileuszowe Dzieło Samopomocy Narodowej. Polska Macierz Szkolna. 1905–1935 (W. 1935). Zainicjował zakładanie Kół Opiekuńczych Macierzy w dużych zakładach przemysłowych, które dofinansowywały i otaczały opieką konkretne szkoły PMS. Był głęboko wierzącym katolikiem; prowadził kursy dla działaczy katolickich. Współpracował z duchowieństwem, zwłaszcza diec. płockiej, dla której opracował broszury: Biblioteki parafialne. Zadania–organizacja–prowadzenie (Płock 1935) i Oddajmy szkołę Chrystusowi (Płock 1936). Wg współpracowniczki z PMS, Anny Reiterowej «był indywidualnością o ogromnym dynamizmie, wielkich zdolnościach organizatorskich i entuzjazmie dla umiłowanej pracy». W dużej mierze dzięki S-owi w r. 1939 PMS posiadała 10 szkół średnich ogólnokształcących, 496 szkół powszechnych, 36 szkół zawodowych i rzemieślniczych, 425 stałych bibliotek oraz 2320 bibliotek «wędrownych».
W pierwszych dniach drugiej wojny światowej, w r. 1939, przebywał S. w Warszawie. W rezultacie apelu płk. Romana Umiastowskiego wyruszył na wschód i dotarł do Lwowa; po zajęciu miasta przez Armię Czerwoną ukrywał się. Na początku r. 1940 przedostał się przez «zieloną granicę» do Generalnego Gubernatorstwa i wrócił do Warszawy, gdzie podjął pracę w biurze Zarządu Głównego PCK. W poł. t.r. był współinicjatorem reaktywowania Biura Pomocy Społecznej (BPS). Instytucja ta, z siedzibą w Warszawie przy ul. Zgoda 7, kierowana przez Stanisława Leśniewskiego, miała charakter półlegalny i była dofinansowywana przez Rząd RP w Londynie; zajmowała się opracowywaniem zagadnień z dziedzin administracji, gospodarki i kultury na potrzeby kierownictwa konspiracji, a zwłaszcza kształceniem kadry administracyjnej dla Delegatury Rządu RP na Kraj. S. został dyrektorem administracyjnym BPS oraz kierownikiem dwóch komisji: kulturalnej i spraw polsko-czeskich. Równocześnie wszedł do Rady Wychowania Narodowego przy Zarządzie Głównym tajnego Stronnictwa Narodowego. Nocą z 4 na 5 III 1941 został aresztowany i osadzony w więzieniu na Pawiaku, następnie wywieziony 4 VI t.r. do obozu koncentracyjnego Auschwitz (otrzymał nr 13571); był tam więziony razem z o. Maksymilianem Kolbe. Dn. 19 III 1942 wraz z 71 innymi więźniami został S. zwolniony «na wabia», w celu naprowadzenia Niemców na kontakty konspiracyjne. Po powrocie do Warszawy przebywał w szpitalu, z którego zbiegł 29 VI t.r.; w umówionym miejscu czekała żona z ubraniem i biletem na statek, którym popłynął w górę Wisły. Zamieszkał we wsi Zofipol koło Krasnegostawu i tam rozpoczął pisanie wspomnień z Pawiaka i Auschwitz (fragmenty w „Tyg. Powsz.” R. 15: 1961 nr 28, zbiór pt. „Auschwitz”, Frankfurt 1962, „Tyg. Pol.” [Nowy Jork] 1979 nr 426). Jesienią 1942 pod pseud. Jan Dąbski wrócił w okolice Warszawy i mieszkał kolejno w Józefowie, Michalinie i Milanówku. T.r. utworzył, m.in. z Jerzym Braunem i Stanisławem Miklaszewskim, Inst. Europy Środkowej, w którym został kierownikiem Komisji Oświatowej. Był pracownikiem Dep. Prasy i Informacji Delegatury Rządu RP na Kraj; od października 1943 kierował w nim Wydz. Wydawnictw Książkowych. Należał do Rady Politycznej przy delegacie pow. błońskiego. Podczas powstania warszawskiego 1944 r. przebywał nadal w Milanówku. Od listopada t.r. do marca 1945 był zastępcą dyrektora Dep. Prasy i Informacji; redagował (do lutego) „Wiadomości Radiowe”, powielane tamże.
Po wyzwoleniu z okupacji niemieckiej, od stycznia 1945, wchodził S. w skład Zarządu Głównego PCK. Na polecenie delegata Rządu RP na Kraj Jana Stanisława Jankowskiego udał się 14 III t.r. pod pseud. Józef Dąbrowski do kwatery sowieckiego płk. Pimienowa (Piemienowa), aby sprawdzić autentyczność autorstwa listu, w którym przywódcom polskiego podziemia proponowano spotkanie. Jako tłumacz uczestniczył w Pruszkowie w pierwszym spotkaniu Jankowskiego z Pimienowem (17 III) oraz w rozmowach (27 III), w których wzięli udział Jankowski, Leopold Okulicki i pozostali przywódcy podziemia. Po zakończeniu rozmów wszystkich Polaków aresztowano; przewiezieni samolotem do Moskwy, zostali osadzeni w więzieniu na Łubiance. Proces szesnastu przywódców polskiego podziemia odbył się w Moskwie 18–21 VI 1945. Wg źródeł sowieckich S. został oskarżony (w zbiorowym akcie oskarżenia) o «udział w robocie wywrotowej polskich organizacji podziemnych na terytorium Polski na tyłach Armii Czerwonej»; zarzucono mu też posiadanie informacji o «niewykonaniu przez kierowników podziemnej organizacji rozkazów radzieckiego dowództwa wojskowego co do oddania aparatów radiowych, drukarń, broni i amunicji oraz o używaniu ich w celach przestępczych». S. przyznał się do postawionych zarzutów. Mimo to «wina [...] nie uzyskała w śledztwie dostatecznego potwierdzenia»; S., Stanisław Michałowski i Kazimierz Kobylański zostali uniewinnieni.
Pod koniec czerwca 1945 wrócił S. do Warszawy i w lipcu wznowił pracę w PCK; z ramienia jego Zarządu Głównego kontrolował zarządy wojewódzkie i okręgowe PCK na terenie całego kraju. Od poł. maja 1946 do marca 1948 był kierownikiem działu ewidencji rozdawnictwa darów, a następnie do kwietnia 1951 kierownikiem biura Rady Polonii Amerykańskiej (American Relief for Poland) na Polskę w Warszawie. W okresie likwidacji Rady (od r. 1950 do kwietnia 1951) przekazał do Min. Pracy i Opieki Społecznej archiwum oraz magazyn z darami. Podejmował bezskutecznie próby reaktywowania PMS. Nocą z 7 na 8 II 1952 pracownicy Urzędu Bezpieczeństwa przeprowadzili rewizję w willi S-a w Józefowie, a następnie aresztowali go i osadzili w więzieniu przy ul. Rakowieckiej w Warszawie. Akt oskarżenia zarzucał S-owi, że «prowadził działalność wywiadowczą na rzecz państw imperialistycznych [...] współpracując z dywersyjno-szpiegowskim ośrodkiem, kierowanym przez biskupa Kaczmarka», a także, że przed wojną «kierował profaszystowską działalnością w szczególności na ziemiach Zachodniej Białorusi i Ukrainy Polskiej Macierzy Szkolnej, oraz redagował i upowszechniał artykuły, w swej treści skierowane przeciwko Związkowi Radzieckiemu, propagując faszystowskie metody wychowania». Po opartym na sfingowanym oskarżeniu procesie został S. skazany 9 II 1955 na sześć lat więzienia. W rezultacie amnestii zmniejszającej karę o połowę oraz zaliczenia trzech lat aresztu tymczasowego odzyskał wolność zaraz po zakończeniu procesu. W r. 1956, w trakcie politycznej «odwilży», został przez Sąd Najwyższy zrehabilitowany. Od t.r. był inspektorem zarządu pow. Cechu Rzemiosł Różnych w Otwocku; w r. 1959 przeszedł na emeryturę. Mieszkał nadal w zbudowanej w r. 1932 własnej willi «Dolinka» w Józefowie. W r. 1959 został powołany przez kard. Stefana Wyszyńskiego w skład Rady Prymasowskiej; członkiem Rady pozostał do śmierci. Świadczył w rozpoczętym w r. 1960 procesie beatyfikacyjnym o. Kolbego i napisał o nim wspomnienie („Tyg. Powsz.” R. 20: 1966 nr 10). Był do śmierci systematycznie inwigilowany przez Służbę Bezpieczeństwa. Zmarł 9 IX 1966 w Warszawie, został pochowany 14 IX na cmentarzu w Józefowie. Był odznaczony m.in. Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (1926) i Złotym Krzyżem Zasługi (1938).
W małżeństwie zawartym 20 VI 1920 z Wiktorią z Krynickich (1889–1977), nauczycielką szkoły początkowej PMS w Kijowie, miał S. czworo dzieci: Henrykę (ur. 1921), zamężną za Wacławem Geritzem, Aleksandrę (ur. 1923), inżyniera rolnictwa, zamężną za Janem Ryszkowskim, Józefa, pseud. Michałko (1925–1944), żołnierza Legii Akademickiej AK, poległego 2 VIII 1944 pod Babicami, podczas przebijania się oddziału do Puszczy Kampinoskiej, oraz Tadeusza (ur. 1931), inżyniera technologii drewna.
Porwanie i proces przywódców Polski podziemnej stały się przedmiotem dużego zainteresowania społecznego.W l. osiemdziesiątych Poczta Solidarność Regionu Śląsko-Dąbrowskiego NSZZ „Solidarność” wydała serię znaczków p.n. Proces szesnastu, z wizerunkami oskarżonych. Dn. 9 VI 1990 w Pruszkowie koło willi, z której zostali wywiezieni przywódcy podziemia, odsłonięto poświęcony im pomnik. W sierpniu t.r. w muzeum w Pruszkowie urządzono wystawę o tej tematyce. Dn. 11 XI 1997 w kościele p. wezw. Matki Boskiej Częstochowskiej w Józefowie odsłonięto tablicę poświęconą S-owi. W styczniu 1998 wszczęto śledztwo w sprawie łamania praworządności w postępowaniu śledczym z l. 1952–5 przeciw S-owi (niezakończone).
Fot. w Mater. Red. PSB; – Bibliogr. Warszawy, V, VI; Encyklopedia „białych plam”, Radom 2005 XV (proces szesnastu); Łoza, Czy wiesz, kto to jest?, (fot.); Słown. pol. tow. nauk., II cz. 1; Słown. Pracowników Książki Pol., Supl.; Zieliński, Mały słownik pionierów; – Internet: www.podziemna.republika.pl (znaczki wydane przez Pocztę Solidarność); – Domańska R., Pawiak. Więzienie Gestapo. Kronika 1939–1944, W. 1978; Duraczyński E., Generał Iwanow zaprasza. Przywódcy podziemnego państwa polskiego przed sądem moskiewskim, W. 1989 s. 3, 95, 101, 105, 136, 145, 148, 152–4, 174–5, 177–8, 207, 211; Góralski J., Józef Stemler jako animator Polskiej Macierzy Szkolnej, w: Historia wychowania XX wieku. Dorobek i perspektywy, Red. T. Gumuła, J. Krasuski, S. Majewski, Kielce 1998 s. 201–7; Górski G., Ustrój polskiego państwa podziemnego 1939–1944, L. 1995 s. 246; Grabowski W., Polska tajna administracja cywilna 1940–1945, W. 2003; Kochański J., Szesnasty, „Gaz. Samorządowa” (Otwock) 1993 nr 2, 3; Kornecki J., Oświata polska na Rusi w czasie wielkiej wojny, W. 1922 s. 11, 32, 40, 44, 47; Kozicki S., Historia Ligi Narodowej, Londyn 1964; Lewandowska S., Polska konspiracyjna prasa informacyjno-polityczna 1939–1945, W. 1982; Markiewiczowa H., Działalność oświatowa Polskiej Macierzy Szkolnej 1916–1939, W. 1981; taż, Józef Stemler. Działacz oświatowy II Rzeczypospolitej, „Problemy Opiekuńczo-Wych.” R. 35: 1995 nr 4 s. 36–7; taż, Problemy likwidacji analfabetyzmu w działalności oświatowej Polskiej Macierzy Szkolnej w latach 1918–1939, „Rozpr. z Dziej. Oświaty” T. 21: 1978 s. 199, 204–10; Przemyski A., Ostatni komendant generał Leopold Okulicki, L. 1990; Rusinek-Kotulska K., Udział Józefa Stemlera w kształtowaniu i rozwoju Polskiej Macierzy Szkolnej, „Edukacja Dorosłych” 2004 nr 1/2 s. 229–38; Stemler K., Józef Stemler – ostatni dyrektor Polskiej Macierzy Szkolnej. Życie i działalność, „Oświata Dorosłych” R. 34: 1990 nr 3 s. 105–10 (fot.); Sutyła J., Miejsce kształcenia dorosłych w systemie oświatowym II Rzeczypospolitej, Wr. 1982; Szulkiewicz W., Wychowanie po polsku, w: Wychowanie a polityka. Mity, stereotypy w polskiej myśli społecznej XX wieku, Red. W. Wojdyła, Tor. 2000 s. 13; Terej J. J., Idee, mity, realia. Szkice do dziejów Narodowej Demokracji, W. 1971 s. 117; tenże, Rzeczywistość i polityka, W. 1979; Tomanek L., Dobry eksport małopolski, „Ilustr. Kur. Codz.” 1930 nr 351 (fot.); Worowski J., Józef Stemler – nauczyciel i wychowawca, „Przegl. Katol.” R. 79: 1991 nr 25 s. 13; – Bagiński K., „Proces szesnastu” w Moskwie (wspomnienia osobiste), „Zesz. Hist.” 1963 z. 4 s. 89, 92–3, 103, 115, 120; Bień A., Bóg wyżej – dom dalej 1939–1949, W. 1991 s. 244, 275–6, 278, 284; Dyboski R., Stany Zjednoczone Ameryki Północnej. Wrażenia i refleksje, Lw. 1930 s. 291; Dziewiętnaste sprawozdanie Państwowej Szkoły Przemysłowej we Lwowie za r. szk. 1910/11, Lw. 1911 s. 41; Grabski S., Pamiętniki, Oprac. W. Stankiewicz, W. 1989 I; Lutosławski W., Jeden łatwy żywot, W. 1933; Obrona Państwa w 1920 roku. Księga sprawozdawczo-pamiątkowa Generalnego Inspektoratu Armii Ochotniczej i Obywatelskich Komitetów Obrony Państwa, Red. W. Ścibor-Rylski, W. 1923 s. 153–4, 163, 165 (fot.); Onyszkiewicz A. J., Mój nauczyciel, „Wych. Ojczyste” R. 13: 1967 nr 1 s. 37–44; Podlewski S., Rapsodia Żoliborska, W. 1979 (dot. syna S-a, Józefa); Polacy na Ukrainie. Zbiór dokumentów, Red. S. Stępień, Przemyśl 1998 I cz. 1; Proces szesnastu. Dokumenty NKWD, Oprac. W. Strzałkowski, W. 1995 (fot. na s. 275); Pużak K., Wspomnienia 1939–1945, „Zesz. Hist.” 1977 z. 41 s. 135, 175; Raczyński E., W sojuszniczym Londynie. Dziennik ambasadora Edwarda Raczyńskiego 1939–1945, Londyn 1960; Rybicki L. J., Józef Stemler a młodzież akademicka Warszawy, „Wych. Ojczyste” R. 13: 1967 nr 1 s. 45–7; Sprawozdanie sądowe w sprawie organizatorów, kierowników i uczestników polskiego podziemia w zapleczu Armii Czerwonej na terytorium Polski, Litwy oraz obwodów zachodnich Białorusi i Ukrainy rozpatrzonej przez Kolegium Wojskowe Sądu Najwyższego ZSRR 18–21 czerwca 1945 r. w Moskwie, Moskwa 1945 s. 5–6, 8, 29, 31, 34, 36, 217–20, 263, 269, 281–3, 302, 315, 319; Stemler F., Garść wiadomości i wspomnień o pierwszych latach istnienia gimnazjum im. Zygmunta Krasińskiego w Dolinie, W. 1938 s. 3–4; tenże, Ludzie Doliny, W. 1991 s. 41, 46–9, 51–3, 56, 58–60, 62, 66–7, 75, 77, 100–2, 112–13, 120, 130, 132–6, 143, 146–7, 150, 158, 167, 193–4, 199, 222–3 (fot.); Stemler T., Stemler-Brzus M., Józef Stemler. Wspomnienie (1888–1966), „Gaz. Wyborcza” 1997 nr 291 (wyd. stoł., fot.); Stypułkowski Z., Zaproszenie do Moskwy, W. 1991; Śliwicki Z., Meldunek z Pawiaka, W. 1974; Szematyzmy Król. Galicji z l. 1908–14; Uhma C. P., Wojna, miłość, profesura, W. 2003; – „Gaz. Warsz.” 1930 nr 348, „Kur. Warsz.” 1926 nr 333 (wyd. wieczorne), 1936 nr 77 (wywiad ze S-em, wyd. wieczorne); „Oświata Pol.” R. 4: 1927 nr 2/3; „Pam. Kijowski” T. 1: 1959 s. 203, T. 3: 1966; „Przegl. Księgar.” R. 13: 1927 nr 7 s. 166, R. 16: 1930 nr 26 s. 353; „Puls” 1984 nr 22/23 s. 108; „Tyg. Powsz.” R. 20: 1966 nr 49, R. 21: 1967 nr 3 (A. Reiterowa, fot.); „Wych. Ojczyste” R. 13: 1967 nr 1 s. 3–33 (fot., wykaz prac S-a); „Życie Warszawy” 1966 nr 220, 221; – Arch. Uniw. Warsz.: sygn. 123635 (Stemler K., Udział młodzieży akademickiej zrzeszonej w Polskiej Macierzy Szkolnej w dziele Samopomocy Narodowej, mszp. pracy magisterskiej); B. Jag.: sygn. Przyb. 478/04 (mater. do działalności Michała Pawlikowskiego), sygn. Przyb. 495/04 (koresp. Pawlikowskiego); B. Narod.: rkp. 7804 IV k. 20–2 (próby uruchomienia Liceum Wołyńskiego po odzyskaniu niepodległości); B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 7785 t. 6 (Teki Zielińskiego); B. Ossol.: sygn. 13174 I–II (Kornecki J., Wspomnienia i szkice. Moje życie i moja wieś rodzinna, 1884–1944, mszp.), sygn. 15298 II s. 185–8 (list S-a do Wacława Gąsiorowskiego z r. 1929); BUW: rkp. 1694 k. 87–90 (listy S-a do A. Reiterowej z l. 1964–6); CAW: sygn. 124–37181 (akta odznaczeniowe S-a), sygn. Kom. K. i N. Odrz. 31 I 1938; IPN, Oddz. w W.: sygn. 00231/99 t. 2 s. 154, 156, 161, 167, t. 4, sygn. 01251/204 (akta osobowe S-a); Muz. Niepodległości w W.: Kartoteka Pawiaka; Państw. Muz. Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu: List oraz odbitki w posiadaniu autora; – Mater. Red. PSB: Życiorys S-a z r. 1928 (napisany przez Józefata Andrzejewskiego) i z r. 1958; – Informacje i mater. w posiadaniu syna S-a, Tadeusza (m.in. mszp. wspomnień S-a z Pawiaka i obozu Auschwitz).
Stanisław Konarski