Syska Józef (1890–1981), nauczyciel, działacz oświatowy i polityczny, publicysta, poseł do Sejmu Śląskiego.
Ur. 12 III w Borku (pow. chrzanowski), był synem Józefa, rzemieślnika i rolnika, oraz Katarzyny z Krzemieniów.
S. uczył się w l. 1903–7 w Gimnazjum św. Jacka w Krakowie, a następnie w Seminarium Nauczycielskim w Kętach (pow. bialski), gdzie należał do tajnego Związku Młodzieży Polskiej «Zet». Przebywając w tym okresie u krewnych na Górnym Śląsku, poznał polskich działaczy politycznych i społecznych, m.in. Pawła Pośpiecha, Wiktora Rumpfelta, Edwarda Rybarza i Ignacego Sikorę. W Seminarium w Kętach zdał w r. 1911 maturę, po czym podjął t.r. pracę w szkole ludowej w Bachowicach (pow. wadowicki). Następnie pracował w Polance Wielkiej (pow. bialski), gdzie wstąpił do Krajowego Związku Nauczycielstwa Ludowego w Galicji (od r. 1913 Związek Polskiego Nauczycielstwa Ludowego). W r. 1913 otrzymał uprawnienia nauczyciela szkół ludowych.
Od r. 1914 przebywał S. w Brukseli, gdzie studiował na Międzynarodowym Fakultecie Pedologicznym, prowadzonym przez Józefę Joteykównę, oraz zapoznawał się z zagadnieniami ruchu związkowego. Wobec zbliżającej się wojny, wrócił do Galicji i w sierpniu t.r. został zmobilizowany do armii austro-węgierskiej. Zaliczony do kategorii «D», nie brał udziału w walkach; służbę odbywał w 13. pp stacjonującym m.in. w Ołomuńcu. Od r. 1917 był kancelistą na stacji kolejowej w Dąbrowie Górniczej. W r. 1918, stacjonując w Krakowie, opublikował w tamtejszym tygodniku „Kultura Polski” (z. 42) artykuł Pruski system germanizacyjny na Górnym Śląsku; o Śląsku pisał także w innych krakowskich periodykach: „Ilustrowany Kurier Codzienny”, tygodniku „Piast” i dzienniku „Głos Narodu”. Należał do tajnego Związku Patriotycznego, powołanego 1 XI t.r. przez członków «Zet».
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w r. 1918, prawdopodobnie na polecenie POW, wyjechał S. na Górny Śląsk; wraz z m.in. Rybarzem wszedł w skład delegacji górnośląskiej, która (3–5 I 1919) rozmawiała w Warszawie z Tymczasowym Naczelnikiem Państwa Józefem Piłsudskim oraz ministrami: bez teki Tomaszem Nocznickim, spraw wewnętrznych Stanisławem Thuguttem i spraw zagranicznych Leonem Wasilewskim. Wobec odmowy pomocy wojskowej, S. prawdopodobnie z Bogusławem Miedzińskim i por. Kazimierzem Kierzkowskim rozpoczął w styczniu t.r. tworzenie tajnej POW na Górnym Śląsku. Równocześnie podjął studia na Wydz. Filozoficznym UJ. W poł. marca podczas następnego spotkania w Warszawie z Piłsudskim oraz premierem Ignacym Paderewskim ponownie bezskutecznie zabiegał, wraz z Wojciechem Korfantym, o pomoc wojskową dla Górnego Śląska. Po wybuchu 16 VIII powstania śląskiego przybył do obozu powstańców w Oświęcimiu, ale wkrótce potem wyjechał do Warszawy, by w Dep. II Informacyjnym MSWojsk. oraz u marszałka Sejmu Wojciecha Trąmpczyńskiego prosić o wsparcie dla powstańców.
Po upadku powstania (26 VIII 1919) zamieszkał S. w Warszawie i od września t.r. pracował w szkole elementarnej nr 23 przy ul. Chłodnej. W październiku przeniósł się na studia na Wydz. Filozoficzny Uniw. Warsz. oraz na Wolną Wszechnicę Polską. Wstąpił t.r. do Związku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych (ZPNSP), powstałego z połączenia Krajowego Związku Nauczycielstwa Ludowego w Galicji ze Zrzeszeniem Nauczycielstwa Polskich Szkół Początkowych. Na polecenie Centralnego Komisariatu Plebiscytowego przybył w czerwcu 1920 do Bytomia, gdzie pracował w Śląskim Związku Rolników, kierowanym przez Feliksa Kupilasa; wszedł do redakcji jego organu „Przewodnika Wiejskiego” i uczestniczył w kampanii plebiscytowej. Podczas II powstania śląskiego (19–25 VIII t.r.) przekazywał komendzie WP w Oświęcimiu informacje o sytuacji militarnej. W styczniu 1921 złożył relację z sytuacji na Górnym Śląsku premierowi Wincentemu Witosowi. W przeprowadzonym 20 III t.r. plebiscycie, był członkiem jednej z komisji w Bytomiu. Po wybuchu (z 2 na 3 V) III powstania śląskiego, na polecenie Naczelnej Komendy Wojsk Powstańczych, zbierał informacje dla Międzynarodowego Czerwonego Krzyża o łamaniu prawa wojennego przez armię niemiecką. W czerwcu zamieszkał w Warszawie i kontynuował studia na Uniw Warsz. Po decyzji Rady Ambasadorów z 20 X o przyłączeniu części Górnego Śląska do Polski osiadł w czerwcu 1922 w Mysłowicach i od września t.r. uczył języka polskiego i historii w tamtejszym Państw. Nauczycielskim Seminarium Męskim. Redagował związane z PSL «Piast» mysłowicke czasopismo „Lud”. Współorganizował Związek Powstańców Śląskich oraz założył t.r. Związek Urzędników Państw., Samorządowych i Komunalnych Woj. Śląskiego, którego został przewodniczącym (pełnił tę funkcję do r. 1933). Od r. 1923 był słuchaczem Kursu Naukowego Państw. Inst. Pedagogicznego w Warszawie. Współtworzył Komisję Śląską ZPNSP i w l. 1923–4 był jej wiceprzewodniczącym; po jej przekształceniu w Śląski Okręg wszedł do jego zarządu. Starał się ograniczać rozwój na Śląsku szkolnictwa niemieckiego, promując równocześnie polską oświatę. Wraz z Rybarzem opublikował niepodpisaną broszurę Z walki o Śląsk. Rzecz o autonomii i przemyśle (Kat. 1924). Współpracował z katowickimi dziennikami: „Polakiem” (red. przez Jana Brzeskota), „Gońcem Śląskim” (red. przez Emila Cyrana) i „Gazetą Robotniczą” (red. przez Józefa Biniszkiewicza). W r. 1924 zaprzestał wydawania czasopisma „Lud” i na zlecenie Związku Lokatorów wydawał czasopismo „Lokator”. Po jego likwidacji w listopadzie 1925 wydawał dwutygodnik „Ogniskowiec”, organ Śląskiego Okręgu ZPNSP; publikował w nim artykuły o tematyce oświatowej. Po ukończeniu t.r. Kursu Naukowego Państw. Inst. Pedagogicznego wykładał pedagogikę w mysłowickim Państw. Nauczycielskim Seminarium Męskim. Wkrótce potem został dyrektorem Seminarium. Działał odtąd w mysłowickim kole Związku Obrony Kresów Zachodnich.
Po przewrocie majowym 1926 r. był S. jednym z założycieli powołanego we wrześniu t.r. w woj. śląskim piłsudczykowskiego Związku Naprawy Rzeczypospolitej; został wybrany do jego Egzekutywy Prowincjonalnej. Wspierał woj. śląskiego Michała Grażyńskiego i przed wyborami samorządowymi, zaplanowanymi na 14 XI, został członkiem Tymczasowego Komitetu Wykonawczego prorządowego bloku Polskie Zjednoczenie Pracy Społecznej i Zawodowej. W grudniu 1927 wszedł do Rady Naczelnej prosanacyjnego Narodowo-Chrześcijańskiego Związku Pracy (NChZP) oraz do Rady Naczelnej śląskiego okręgu Związku Obrony Kresów Zachodnich. Współtworzył na Górnym Śląsku Związek Polskich Nauczycieli Szkół Średnich (ZPNSŚ) i t.r. został przewodniczącym jego oddziału w Mysłowicach. Opublikował broszury: Warunki realizacji szkoły jednolitej na Śląsku (Kat. 1927) i O traktowaniu uczniów szczególnie zdolnych (W. 1928). Współorganizował powołane 17 VI 1928 Tow. Inst. Pedagogicznego w Katowicach i został jego wiceprezesem. Nawiązał wtedy współpracę z Polskim Uniw. Ludowym w Bytomiu, ale wobec wydanego przez władze niemieckie zakazu przekraczania granicy, nie mógł na nim wykładać. Przed kolejnymi wyborami samorządowymi na Górnym Śląsku wyznaczonymi na 29 XI t.r. wszedł do bloku wyborczego Polskie Zjednoczenie Pracy, grupującego organizacje prosanacyjne; został członkiem jego Rady Naczelnej.
W r. 1929 zamieszkał S. w Tarnowskich Górach i w sierpniu t.r. został dyrektorem tamtejszego Państw. Seminarium Nauczycielskiego. Po powstaniu w r. 1930 ZNP z połączenia ZPNSP i ZPNSŚ kontynuował w nim działalność jako członek Śląskiego Zarządu Okręgu. Współpracował z ukazującym się w Królewskiej Hucie (obecnie Chorzów) od maja do listopada 1930 prosanacyjnym czasopismem „Kometa”. W wyborach do Sejmu Śląskiego III kadencji 23 XI 1930 uzyskał mandat z listy NChZP; wszedł do sejmowych Komisji Wyznań i Oświecenia Publicznego, a w klubie NChZP kierował sekcją oświatową i zasiadał w jego komisji budżetowej. W Sejmie Śląskim wspierał budowę Śląskich Technicznych Zakładów Naukowych w Katowicach i zajmował się sprawami pracowniczymi nauczycieli. T.r. zaprzestał redagowania „Ogniskowca”, ale podtrzymywał z nim współpracę. Opublikował Elementarz rachunkowy „Domino” (Kat. 1930) oraz Elementarz samouczek (do czytania i pisania) wraz z instrukcją dla nauczycieli (Kat. 1931); propagował w nich nowoczesne metody pedagogiki wczesnoszkolnej. Udzielał poparcia tzw. reformom jędrzejewiczowskim: najpierw w artykule O rozszerzenie państwowej ustawy o ustroju szkolnictwa na Województwo Śląskie („Ogniskowiec” 1932 nr 9, odb. Kat. 1932), a następnie w broszurze Spór o charakter szkół na Śląsku. Odpowiedź na zarzuty przeciw państwowej ustawie o ustroju szkolnictwa (Kat. 1933). W l. 1932–5 był prezesem Śląskiego Okręgu ZNP. Od sierpnia do listopada 1933 przebywał w USA, gdzie wziął udział w Kongresie Prasy Polskiej w Chicago; po powrocie do Polski uczestniczył t.r. w Kongresie Pedagogicznym we Lwowie. T.r. został wybrany na prezesa śląskiej Rady Okręgowej organizacji młodzieżowej Straż Przednia, kierowanej przez Adama Skwarczyńskiego. Dn. 17 X 1934 wszedł do Głównej Komisji Rewizyjnej NChZP. W wyborach do Sejmu Śląskiego IV kadencji (8 IX 1935) kandydował ponownie z listy NChZP, ale mandatu nie zdobył. Brał udział 28 XI 1936 w Zjeździe Uczestników Ruchu Niepodległościowego Związku Młodzieży Polskiej «Zet»; dla byłych działaczy Związku Patriotycznego przygotował Projekt obozu politycznego i programu działania. W marcu 1937 został członkiem Zarządu Głównego ZNP oraz przewodniczącym jego Wydz. Wydawniczego. W lipcu t.r. uczestniczył w Paryżu w Międzynarodowym Kongresie Prasy Dziecięcej oraz Międzynarodowym Kongresie Pedagogicznym. Gdy 30 IX rząd Felicjana Sławoja Składkowskiego wprowadził do ZNP kuratora Pawła Musioła, S. poparł strajk okupacyjny w budynku Wydz. Wydawniczego, kierowany m.in. przez Wandę Wasilewską. Na nadzwycz. zjeździe ZNP (2 II 1938) nie wszedł już do Zarządu Głównego. Kontynuował pracę w seminarium nauczycielskim w Tarnowskich Górach.
W czasie okupacji niemieckiej, współpracując m.in. z Ignacym Fikiem, prowadził S. w Krakowie i Bochni tajne nauczanie. Po wyzwoleniu Krakowa spod okupacji niemieckiej został tam 6 II 1945 prezesem Tymczasowego Zarządu Okręgu Śląskiego ZNP, przeniesionego pod koniec tego miesiąca do Katowic; kierował zarządem do czerwca t.r. W Katowicach objął dyrekcję Pedagogium, wszedł t.r. do Woj. Rady Narodowej, został wiceprzewodniczącym Okręgowej Woj. Rady Związków Zawodowych. Kontynuując publicystykę oświatową ogłosił artykuły: O reformę organizacji nauczania („Nowa Szkoła” 1945 nr 3), O nauce języka polskiego na Ziemiach Odzyskanych („Praca Szk.” R. 18: 1945/6), Historia i geografia Polski jako czynnik repolonizacji (tamże nr 6) oraz Zaprawa w języku literackim dzieci mówiących gwarą („Chowanna” R. 11: 1946 z. 1–2). Prawdopodobnie w ramach przeprowadzonych przez władze «czystek personalnych» pozbawiono go ok. r. 1950 wszystkich funkcji organizacyjnych; pozostał jedynie członkiem ZNP. Po przełomie politycznym w październiku 1956 wrócił do działalności oświatowej, publikując podręczniki: Samodzielna nauka czytania i pisania wraz z pomocami (Kat. 1958) oraz Dojrzałość do nauki, jej badanie i ćwiczenie (Kat. 1959). W r. 1961 przeszedł na emeryturę. Ogłosił wspomnienia z l. 1918–39 pt. Z walki o Śląsk i szkołę powszechną (Kat. 1975). Zmarł 10 IX 1981 w Katowicach, został pochowany na cmentarzu przy ul. Sienkiewicza. Był odznaczony, m.in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1936) i Złotym Krzyżem Zasługi (1946).
W małżeństwie zawartym 22 XI 1924 z Heleną Janiną Godłowską miał S. trzech synów.
Enc. powstań śląskich; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Możdżeń S. I., Bibliografia historii wychowania za lata 1918–1939, Wr. 1978; Polska bibliografia pedagogiczna 1944–1951, Wr. 1955; Słown. pol. tow. nauk., II cz. 1; Słownik biograficzny nauczycieli w Małopolsce w latach II wojny światowej, Kr. 1995 s. 238; Słownik pedagogów polskich, Kat. 1998; Snoch B., Górnośląski leksykon biograficzny, Kat. 2004; Wyglenda E., Górny Śląsk w latach 1918–1922. Bibliografia, Opole 1981; – Długajczyk E., Oblicze polityczne i własnościowe prasy polskiej w województwie śląskim 1922–1939, Kat. 1990; tenże, Sanacja śląska 1926–1939. Zarys dziejów politycznych, Kat. 1983; Dobrowolski T. J., Geneza i początki Instytutu Pedagogicznego w Katowicach, Kat. 1960 s. 11–14; Gawlik S., Dzieje myśli pedagogicznej na Śląsku, W.–Wr. 1990; Gołębiowski J. W., Pierwsze lata władzy ludowej w województwie śląsko-dąbrowskim (1945–1946), Kat. 1965; Jędrzejewicz W., Cisek J., Kalendarium życia Józefa Piłsudskiego 1867–1935, W. 1998 II; Kowolik P., Myśl pedagogiczno-oświatowa Józefa Syski – działacza śląskiego w latach 1922–1961, „Śląskie Miscellanea” T. 10: 1997 s. 55–65; Musialik W., Michał Tadeusz Grażyński. Biografia polityczna (1890–1965), Opole 1989; taż, W kręgu polityki i władzy. Polskie środowiska przywódcze górnośląskiego obszaru plebiscytowego z lat 1921–1939, Opole 1999; Rechowicz H., Sejm Śląski 1922–1939, Kat. 1971 s. 352; Sapia-Drewniak E., Polska oświata pozaszkolna w Rejencji Opolskiej w latach 1922–1939, Opole 1991 s. 77; Tobie Polsko, Red. W. Lesiuk, W. Zieliński, Opole–Kat. 1981; Urbankowski B., Józef Piłsudski. Marzyciel i strateg, W. 1997 II; Waingertner P., Ruch zetowy w Drugiej Rzeczypospolitej, Ł. 2006; Wyglenda J., Plebiscyt i powstania śląskie, Opole 1966; Związek Nauczycielstwa Polskiego. Zarys dziejów 1905–1985, Red. B. Grześ, W. 1986; – Seminarium Nauczycielskie Męskie w Kętach. I. Sprawozdanie z l. szk. 1907/8–1910/11, Tarnów 1911 s. 65; Sprawozdanie dyrektora Gimnazjum św. Jacka w Krakowie za r. szk. 1903, Kr. 1903 s. 77; Zagórowski, Spis nauczycieli; „Zet” w walce o niepodległość i budowę państwa. Szkice i wspomnienia, W. 1996; – „Głos Naucz.” 1995 nr 44; „Poglądy” 1977 nr 9; – AP w Kat.: sygn. 51 (Śląski Urząd Woj., Wydz. Oświecenia Publ.); Arch. UJ: sygn. WF II 386, S II 287; B. Ossol.: rkp. 173/77 k. 685 (Lista niektórych nazwisk członków Związku Młodzieży Polskiej «ZET»).
Wanda Musialik