Szanajca Józef (1902–1939), architekt.
Ur. 17 II w Lublinie, był synem Ludwika i Marii ze Szczurkowskich.
S. ukończył Szkołę Handlową w Lublinie i po uzyskaniu matury w r. 1919 rozpoczął studia na Wydz. Architektury Politechn. Warsz. W r. 1920, podczas wojny polsko-sowieckiej, mimo ułomności (z powodu wrodzonej wady kręgosłupa nosił gorset ortopedyczny) współdziałał w organizacji obrony Warszawy. Zaprzyjaźniwszy się z kolegą ze studiów Bohdanem Lachertem i dzieląc z nim zainteresowania architekturą nowoczesną (paryską z kręgu Le Corbusiera oraz niemiecką związaną ze środowiskiem Bauhausu), nawiązał z nim w r. 1923 współpracę. W celu studiowania nowych rozwiązań architektonicznych wyjeżdżał w r. 1923 do Czechosłowacji i Włoch, w r. 1924 do Rumunii i Turcji, a w r. 1925 do Niemiec (m.in. Berlin). Od r. 1925 należał w Warszawie do korporacji akademickiej «Welecja». T.r. zakwalifikowano do realizacji konkursowy projekt S-y i Lacherta, gmach Tow. «Robur» przy ul. Foksal w Warszawie. Obaj zaprojektowali też szkołę w Miłosnej (obecnie w granicach Sulejówka), zbudowaną t.r., oraz bramę wjazdową na Mokotowskie Pole Wyścigów Konnych w Warszawie (projekt wyróżniono pierwszą nagrodą w konkursie studentów architektury). Samodzielnie S. zaprojektował w r. 1926 awangardowy kompleks krematoryjny z szesnastopiętrowym kolumbarium (niezrealizowane). Jako prace studenckie na Politechnice opracował urbanistyczny plan miasta-ogrodu oraz purystyczny projekt domu rejenta, a razem z Lachertem uczestniczył t.r. w konkursach na gmach szkoły nauk politycznych przy ul. Wawelskiej w Warszawie oraz typowe domy ludowe (typ miejski wyróżniono pierwszą, a typ wiejski drugą nagrodą).
Na Pierwszej Międzynarodowej Wystawie Architektury Nowoczesnej w Warszawie eksponowano wiosną 1926 pierwszy wspólny projekt S-y i Lacherta w zakresie typizacji (dom szeregowy w pobliżu warsztatu pracy), a na wystawie „Mieszkanie i Miasto” w czerwcu t.r. ich projekty willi Kazimiery Scheunertowej (koło Gdyni, niezrealizowany) i domu bliźniaczego w Warszawie. W wyniku dyskusji wokół przedstawionych na tej wystawie problemów awangardowej architektury powstała interdyscyplinarna grupa artystyczna «Praesens»; S. należał do jej współzałożycieli. We współpracy z Lachertem i Lechem Niemojewskim przygotował konkursowy projekt kościoła św. Rocha w Białymstoku, w którym zastosowano kolorystykę elewacji opartą o założenia teorii unizmu Henryka Stażewskiego (wyróżniony czwartą nagrodą). Również z t.r. pochodzą, opracowane z Lachertem, liczne projekty budynków mieszkalnych różnego typu, m.in. cztery drewniane domy do podwarszawskiego Klementynowa. Przy współpracy Niemojewskiego spółka zaprojektowała dziesięć tanich domów mieszkalnych na Pierwszą Wystawę Budowlaną podczas Targów Wschodnich we Lwowie (jedna z propozycji zdobyła pierwszą nagrodę).
Studia ukończył S. w r. 1927, uzyskując dyplom za projekt Zabudowa dzielnicy mieszkaniowej domami wielopiętrowymi. Zaplanował w nim nowoczesny, wielokondygnacyjny budynek o układzie galeriowym, z dwupoziomowymi mieszkaniami, przeznaczony dla ok. 2800 mieszkańców. Razem z Lachertem i konstruktorem Stanisławem Hemplem w r. 1927 wziął udział w konkursie na Gmach Ligi Narodów w Genewie; projekt uzyskał wyróżnienie, a S-ę, jako jednego z dwóch delegatów Polski, zaproszono do udziału w pracach Międzynarodowych Kongresów Architektury Nowoczesnej. Razem z Lachertem wystawiał S. w marcu 1928 na Pierwszym Salonie Modernistów, zorganizowanym przez Związek Zawodowy Polskich Artystów Plastyków w Warszawie; za wspólny konkursowy projekt gmachu Min. Poczt i Telegrafów otrzymali t.r. trzecią nagrodę. W konkursie Funduszu Kwaterunku Wojskowego (FKW), S., Lachert i Włodzimierz Winkler zdobyli w r. 1928 pierwszą nagrodę za projekty domów oficerskich i podoficerskich dla Krakowa (niezrealizowane) i Bielska; za podobny projekt dla Bielska, przygotowany tylko z Lachertem, S. otrzymał drugą nagrodę. Również z Lachertem i Winklerem zaprojektował w r. 1929 dla FKW wielorodzinne domy oficerskie w Kowlu i Stanisławowie.
Pierwsze w pełni funkcjonalistyczne projekty S-y i Lacherta powstały w l. 1928–9; były to m.in. willa rodziny Szyllerów na Wale Miedzeszyńskim 756 oraz dom własny Lacherta przy ul. Katowickiej 9 (zbudowany w l. 1928–9, w eksperymentalnej technice celolitu: budynek wsparty na słupach, o trzech szeregowych mieszkaniach, z tarasem na dachu powierzchni). Przy projektowaniu tego budynku S. i Lachert zastosowali pięć punktów architektury nowoczesnej Le Corbusiera; był to drugi w Polsce przykład architektury awangardowej. Do tego nurtu ich wspólnej twórczości należy również, doskonale powiązany z otoczeniem, pensjonat dla rekonwalescentów warszawskiego Szpitala Ewangelickiego «Tabita» w Skolimowie (zaprojektowany w r. 1928, postawiony w r. 1929, a rozbudowany przez nich w l. 1932–3). W r. 1929 powstał funkcjonalistyczny pawilon Centro-Cementu na Powszechną Wystawę Krajową w Poznaniu projektu S-y i Lacherta, otoczony cementowymi ławkami i fontannami.
S. podjął w r. 1929 pracę w Katedrze Projektowania Hal Przestrzennych na Wydz. Architektury Politechn. Warsz. jako starszy asystent i zastępca prof. Adolfa Szyszko Bohusza. Włączył się w działalność Związku Stowarzyszeń Architektów Polskich, pełniąc w nim w l. 1931–2 funkcję sekretarza i skarbnika. Nadal uczestniczył z Lachertem w konkursach (m.in. na kościół Opatrzności Bożej w Warszawie w r. 1930) i projektował (przy udziale Stanisława Brukalskiego) urzędnicze domy mieszkalne dla Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) «Warszawa 1» przy ul. Mickiewicza oraz domy robotnicze «Warszawa 2» przy ul. Krasińskiego 2 (zrealizowane w l. 1930–1). W zaprojektowanych samodzielnie domach mieszkalnych «Warszawa 4» przy pl. Inwalidów, postawionych w l. 1932–3, zaplanował na elewacjach okładziny z eternitu. W l. 1932–5 był kierownikiem pracowni projektowej Stow. Budowlano-Mieszkaniowego ZUS. Na wystawie budowlanej w podwarszawskich Bielanach w r. 1932 postawiono «tani dom własny» projektu S-y i Lacherta; w l. 1933–5 przy Alejach Jerozolimskich 97 zbudowano wg projektu S-y skrajnie funkcjonalistyczny gmach Centralnego Dworca Pocztowego (tzw. Poczta Kolejowa) o elewacjach obłożonych żółtą cegłą klinkierową (po zniszczeniach w czasie drugiej wojny światowej odbudowany ze zmianami).
W maju 1934 należał S. do założycieli Stow. Architektów RP (SARP); do r. 1936 był członkiem jego zarządu. Wg projektów S-y i Lacherta powstał w r. 1934 galeriowy dom mieszkalny Wacława Lacherta (ojca architekta) przy ul. Francuskiej 12 w Warszawie (odbudowany po zniszczeniu w czasie drugiej wojny światowej). We współpracy z Jerzym Pańkowskim zaprojektował S. gmach Banku Gospodarstwa Krajowego w Lublinie przy ul. Krakowskie Przedmieście. W r. 1934 uczestniczył w konkursie na zagospodarowanie warszawskiego pl. Piłsudskiego; za dwie wersje projektu (wspólnego z Lachertem oraz Brukalskim i jego żoną Barbarą) otrzymał pierwszą i trzecią nagrodę. Na temat urbanistyki Warszawy opublikował artykuły w czasopiśmie „Pion”: Rozbudowa Warszawy (1934 nr 7) oraz Śródmieście Warszawy (1935 nr 5); postulował stworzenie «miasta przyszłości zrealizowanego pod kątem zbiorowych potrzeb» drogą ograniczenia budownictwa indywidualnego. Wg projektów S-y, opracowanych z Lachertem, Piotrowskim i Romanem Redą, zbudowano w Warszawie przy ul. Dziennikarskiej i Promyka szeregowe domy mieszkalne pracowników ZUS (w r. 1935), nawiązujące do «maszynistycznych» pomysłów Le Corbusiera oraz luksusową funkcjonalistyczną kamienicę Funduszu Emerytalnego Banku Gospodarstwa Krajowego przy ul. Wiejskiej 8–18 (1936, po r. 1945 elewacje częściowo przekształcone). W l. 1936–8 przy ul. Czeskiej 18 powstał własny dom S-y (zaprojektowany przy udziale Lacherta, zachowany). Od r. 1936 kierował S. pracownią projektową Min. Poczt i Telegrafów. Razem z Brukalskim i Lachertem zdobył zespołowo w r. 1937 Grand Prix za Polski Pawilon Gospodarczy, zaprojektowany na Światową Wystawę „Sztuka i Technika” w Paryżu. Wspólnie z Lachertem i Winklerem przygotował w r. 1938 kilka konkursowych, modernistyczno-funkcjonalnych projektów domu Związku Akademickiego «Zjednoczenie» w Warszawie; trzy z nich wyróżniono nagrodami (pierwszą, drugą i czwartą).
W l. trzydziestych S. i Lachert odbywali podróże zagraniczne: w r. 1934 byli w Algierze, Brukseli, Lizbonie, Maladze, Sewilli, Wenecji i Wiedniu, a także na Sycylii, w r. 1936 w Kopenhadze, Oslo i Sztokholmie, w r. 1937 w Paryżu, w r. 1939 w Ceucie, Neapolu, Palermo i Trypolisie oraz ponownie w Kopenhadze i Lizbonie. Pod koniec l. trzydziestych zaprojektowali dla ZUS dwa sanatoria przeciwgruźlicze: w Tuszynku pod Łodzią (realizacja w r. 1937) oraz Kruku pod Gostyniem (realizacja w r. 1938). Wśród ich ostatnich prac był projekt pawilonu polskiego na wystawę w Nowym Jorku w r. 1939, który na konkursie SARP, rozstrzygniętym w marcu 1938, otrzymał jedną z dwóch czwartych nagród. W ciągu siedemnastu lat współpracy S. i Lachert opracowali ok. 150 projektów, z których zrealizowano ponad czterdzieści. Z blisko siedemdziesięciu ich prac konkursowych dwadzieścia pięć wyróżniono pierwszą, osiem drugą, cztery trzecią, a dwa czwartą nagrodą; dwanaście wyróżniono lub zakupiono. Dorobek ich zespołu projektanckiego, ewoluujący od modernizmu do funkcjonalizmu, ma ważne znaczenie dla polskiej architektury współczesnej.
Po wybuchu drugiej wojny światowej S. oddał do dyspozycji wojska swój samochód. Zginął jako jego kierowca 24 IX 1939 w miejscowości Płazów koło Tomaszowa Lub., został pochowany na miejscowym cmentarzu.
S. rodziny nie założył.
Wg przedwojennego projektu S-y i Lacherta zbudowano r. 1946 przy ul. Targowej 73 w Warszawie gmach Urzędu Pocztowo-Telegraficznego. Imieniem S-y nazwano jedną z ulic w warszawskiej dzielnicy Praga-Północ; na jej zbiegu z ul. Jagiellońską postawiono w r. 1979, staraniem SARP, pomnik S-y z jego brązowym popiersiem (odlew z rzeźby Lacherta z l. 1943–4). Projekty S-y, znajdujące się w zbiorach Muz. Architektury w Wrocławiu, były eksponowane na wystawach: „Konkursy architektoniczne w Polsce w l. 1918–1939” (1970) oraz „Bohdan Lachert, Józef Szanajca. Architektura” (listopad 1980 – styczeń 1981).
Popiersie przez Lacherta w W.; Fot. w Muz. Architektury we Wr.; – Enc. Warszawy, (nieścisłości); Łoza, Architekci; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; – Gunaris Z., Bohdan Lachert, Józef Szanajca. Architektura, Wr. 1980; Konkursy architektoniczne w Polsce w latach 1918–1939, Wr. 1970; – Album Młodej Architektury Politechniki Warszawskiej, W. 1930 s. 63–4, 105, 126; Heyman Ł., Nowy Żoliborz 1918–1939, Wr. 1976, 139–46, 159–73, 181–4; Leśniakowska M., Architektura w Warszawie, W. 1998; Mściwujewski A., Z wystawy architektonicznej we Lwowie, „Architektura i Budownictwo” 1926 z. 10–11; Niemojewski L., Architektura polska wczoraj i dziś, tamże 1937 s. 138; Pol. życie artyst. w l. 1915–39; Wisłocka I., Awangardowa architektura polska 1918–39, W. 1968 s. 65; – Fragmenty stuletniej historii 1899–1999. Ludzie, fakty, wydarzenia, Red. T. Barucki, W. 2001 (pomyłki w indeksie); Fragmenty stuletniej historii 1899–1999. Relacje, Wspomnienia, Refleksje, Red. tenże, W. 2000; Leykam J. M., Sprawozdanie FKW 1927–1937, W. 1938; Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa. Sprawozdanie za r. 1927, W. s. 24; – „Architektura i Budownictwo” 1925/6 nr 7 s. 35, nr 8 s. 33, 1926 z. 4 s. 25, 29, z. 6 s. 34, 36, z. 7 s. 35, z. 10–11 s. 13–20, 44, 55–7, 1927 s. 144–7, 193, 234–5, 1928 s. 192, 216–18, 369–70, 374–6, 1929 s. 1–36, 41, 59–61, 87, 92, 195, 239, 243–4, 251–2, 1930 s. 210, 321–96, 1932 s. 31, 156–8, 163, 1935 s. 65–90, 337–9, 355, 1936 s. 114, 1937 s. 337–40, 1939 nr 2 s. 19; „Budowniczy” 1930 nr 1; „Dom” 1932 nr 7/8; „Dom. Osiedle. Mieszkanie” 1930 nr 1 s. 28–31; „Komunikat SAP” 1928/9 s. 12; „Komunikat SARP” T. 2: 1935 nr 7; „Pierwszy Roczn. Stow. Architektów Pol.” 1927 s. 28; „Praesens” 1926 nr 1 s. 27, 54–6, 1927–30 nr 2 s. 6, 46, 56–7.
Tadeusz Barucki