Szabel Józef Tomasz (1735–1805), profesor matematyki i teologii, rektor Uniwersytetu Krakowskiego (Szkoły Głównej Koronnej).
Ur. w Częstochowie w rodzinie mieszczańskiej, był synem Jana.
Od maja 1750 studiował S. na Uniw. Krak., uzyskując 15 V 1755 stopień bakałarza, a 19 X 1758 magistra sztuk wyzwolonych i doktora filozofii. Jako docent extraneus uczestniczył od jesieni t.r. w dysputach na Wydz. Filozoficznym i jednocześnie uczył w szkołach parafialnych przy kościołach p. wezw. Bożego Ciała i św. Jakuba (niezachowany) na Kazimierzu. Na prośbę prałata kościoła Bożego Ciała otrzymał 28 V 1759 pozwolenie władz uniwersyteckich na wykładanie filozofii członkom tamtejszego konwentu kanoników regularnych. Wkrótce, najpóźniej od r. 1761, objął na Uniwersytecie wykłady z matematyki, tytułowany oficjalnie matematykiem uniwersyteckim (był nim, z niewielkimi przerwami, do września 1780). Z tej racji wydawał w l. 1761–7 tradycyjne kalendarze polskie i ruskie, zawierające prognostyki i porady. Powołany w r. 1762 na profesora Szkół Nowodworskich, wykładał początkowo w klasie gramatyki (1762–63/4), później poetyki (1764–65/6), wreszcie retoryki (1766/7). Dn. 25 II 1763 został obrany seniorem Bursy Filozofów i najprawdopodobniej tam zamieszkał. Zaprzysiężony w kilka miesięcy później przez rektora, otrzymał tytuł i pełnomocnictwa geometry przysięgłego. Od 10 V 1765 był członkiem Kolegium Mniejszego, opłacanym z funduszu katedry astronomii Jana Stobnera. Jesienią t.r. ogłosił rozprawkę «pro loco», pt. Dissertatio astronomico-physica de natura et affectionibus luminarium, poświęconą zaćmieniom Słońca i Księżyca; oparł się tu na wynikach badań m.in. Tycho de Brahe, Kartezjusza i C. Wolffa oraz na własnych obserwacjach astronomicznych. Dn. 4 XII został inkorporowany do Uniwersytetu i w l. 1766–7 pełnił obowiązki prepozyta Kolegium Mniejszego, a w półr. letn. 1768 dziekana Wydz. Filozoficznego. Dopiero 28 I 1768 otrzymał święcenia kapłańskie i 19 VI 1769 dostał z prezenty Uniwersytetu jako beneficjum kantorię (prymiceriat) w nowosądeckiej kolegiacie św. Małgorzaty. Wydelegowany przez władze uniwersyteckie do kolonii akademickiej w Chełmnie, od jesieni 1770 do lata 1773 kierował nią jako rektor.
Jeszcze przed powrotem do Krakowa S. został 27 VI 1773 wyznaczony na profesora dwuletniego kursu filozofii arystotelesowskiej w Kolegium Większym z obowiązkiem wykładania wybranej dziedziny z filozofii. Jako rozprawę responsoryjną przedstawił Dissertatio politica de natura et adjunctis belli (Kr. 1774), poświęconą rozważaniom na temat wojny sprawiedliwej, opartą głównie na tezach św. Augustyna oraz św. Tomasza, i na tej podstawie otrzymał 7 II 1774 miejsce w Kolegium Większym. Jako profesor regius (opłacany z cła krakowskiego) podjął w ramach wspomnianego kursu wykłady z arystotelesowsko-tomistycznej logiki, a w r. 1775 z fizyki (później skupił się wyłącznie na zajęciach z matematyki). W l. 1774–5 pełnił obowiązki prepozyta Kolegium Większego, a w półr. zim. 1774/5 także dziekana Wydz. Filozoficznego. W tym czasie otrzymał prałaturę kolegiaty św. Anny w Krakowie (instalowany 22 I 1775 na prałata-archidiakona), a 22 II 1777 prymiceriat kolegiaty św. Floriana, połączony z prepozyturą kościoła św. Andrzeja w Olkuszu (zrezygnował z niej 23 VI 1780). Uznawany za uczonego przeciętnego, trudnił się okazjonalnie twórczością literacką; opublikował epitafium na śmierć profesora teologii Wojciecha Biegaczewicza Lenimentum doloris luctuosum (Kr. 1767) oraz dwa panegiryki: Proportio sapientiae virtutum et meritorum sacrae laureae theologicae accomodata (Kr. 1762) i De diligentia et assiduitate. Oratio academica (Kr. 1776), ku czci rektora Andrzeja Lipiewicza.
Wraz z rektorem Lipiewiczem uczestniczył S. w pracach komisji uniwersyteckiej opracowującej nową, przystosowaną do programu KEN ordynację studiów w Szkołach Nowodworskich. Już w marcu 1776 został przygotowany wychodzący naprzeciw oczekiwaniom KEN program nauczania, który zatwierdzony we wrześniu t.r., obowiązywał do czerwca 1777. Jesienią 1778 objął S. jako prefekt pieczę naukową nad zreformowanymi Szkołami, zwanymi wtedy Przygłównymi, i kierował nimi do lata 1782. Prawdopodobnie pod koniec l. siedemdziesiątych podjął studia teologiczne i już jako licencjat został 28 IX 1780 promowany na doktora teologii (uroczystość uczcił prof. Józef Alojzy Putanowicz panegirykiem „Actus doctoratus”, Kr. 1780). Popierany przez wizytatora uczelni Hugona Kołłątaja, który, jak pisał, zapamiętał go z okresu studiów (prawdopodobnie był słuchaczem S-a), został powołany we wrześniu t.r. na profesora teologii dogmatycznej w zreformowanej Szkole Głównej Kor. Mimo że należał do generacji ukształtowanej w czasach saskich, był zdecydowanym zwolennikiem reformy nauczania i nowej organizacji szkolnictwa. Dał tego dowód podczas prowadzonej w r. 1781 przez bp. krakowskiego Kajetana Sołtyka kampanii przeciw Kołłątajowi; jako jedyny wśród dawnych profesorów stanu duchownego nie poddał się szantażom biskupa i został do końca po stronie wizytatora. Był już kanonikiem katedralnym płockim, gdy we wrześniu 1782 uczestniczył w uroczystościach 400-lecia obecności cudownego obrazu Matki Boskiej na Jasnej Górze i z tej okazji wygłosił kazanie (w: „Pamiątka od wprowadzenia…”, Częstochowa 1784). Wykłady z teologii dogmatycznej prowadził, wg oceny rektora Kołłątaja z r. 1784, zgodnie z założeniami KEN, która w uznaniu zasług skróciła mu (podczas sesji 29 III 1785) czas wymagany do uzyskania emerytury z szesnastu do ośmiu lat. Dn. 31 V 1785 został S. mianowany przez KEN prezesem Kolegium Moralnego. O przywiązaniu S-a do tradycji uniwersyteckiej świadczyło w tym czasie jego optowanie, wbrew niektórym profesorom, za utrzymaniem w Szkole Głównej Kor. święta związanego z rocznicą powołania Uniwersytetu przez króla Kazimierza Wielkiego. Przez wizytującego uczelnię Feliksa Oraczewskiego został S. t.r. wyznaczony do komisji kontrolującej archiwum Szkoły Głównej Kor. Podczas wizytacji uczelni postulował 10 VII 1786, jako prezes Kolegium, utworzenie katedry prawa krajowego oraz odejście od metody przepisywania na wykładach skryptów profesorów na rzecz komentowania któregoś z wybranych autorów. Na ręce S-a złożył 3 X t.r. przysięgę nowo mianowany rektor Oraczewski, który w grudniu powołał go na asesora sądu rektorskiego. W r. 1788 wszedł S. do grona członków, założonego w r. 1787 przez Oraczewskiego Tow. Filantropów i uczestniczył w l. 1788–9 w jego kolejnych uroczystościach. Prezentowany przez uczelnię 10 IV 1788 na beneficjum w Przemykowie w pow. proszowickim, został wkrótce (21 V t.r.) wybrany jako reprezentant Szkoły Głównej na sejmik proszowicki. Dn. 5 X podpisał się pod uchwałą zgromadzenia ogólnouniwersyteckiego, zobowiązującą do stałego opodatkowania się na potrzeby ojczyzny.
Z inicjatywy rektora Oraczewskiego wszedł S. w kwietniu 1789 w skład delegacji, przygotowującej obronę przywilejów uczelni. Był jednym z niewielu profesorów, którzy nie podpisali skargi na Oraczewskiego do KEN; po jego odwołaniu w sierpniu t.r. pełnił zastępczo obowiązki rektorskie. W sporze o przywileje i autonomię uczelni był zwolennikiem uznania zwierzchności KEN i współpracował z jej wizytatorami. W wyniku wyborów objął 31 V 1790 urząd rektora Szkoły Głównej Kor. Patent KEN otrzymał 22 VI t.r. i w tym dniu złożył rezygnację z katedry teologii dogmatycznej; obowiązki rektora pełnił już jako emeryt. Urzędowanie rozpoczął od ogłoszenia opartej na przepisach KEN z r. 1783 ordynacji sądów rektorskich (Józef Tomasz Szabel […] całego stanu akademickiego w Koronie rektor i sędzia ordynaryjny, Kr. 1790). Uważany za człowieka prawego i szlachetnego, «kochającego spokojność i pełnienie ścisłe obowiązków», a zdaniem Kołłątaja także «wielce kochanego przez wszystkich akademików», zdołał doprowadzić do zakończenia niepokojów i sporów w uczelni, co pozwoliło na rozkwit Szkoły Głównej na początku l. dziewięćdziesiątych. Powołany jesienią 1792 z prezenty Szkoły Głównej (przy wstawiennictwie Kołłątaja) do kapit. katedralnej krakowskiej «fundi» Łętkoviana, został tamże instalowany 22 XII t.r. W konsystorzu był surogatem i cenzorem ksiąg. Od r. 1793 pełnił nadto funkcję prowizora Bractwa Męki Pańskiej w kościele Franciszkanów w Krakowie. Uważa się, że w zmienionych po drugim rozbiorze Rzpltej warunkach zabrakło S-owi jako rektorowi energii walki o byt i prawa dla uczelni; od t.r. we wszystkich ważniejszych sprawach podporządkował się z pełnym zaufaniem Janowi Śniadeckiemu, który objął faktyczne kierownictwo Szkoły Głównej. Rola S-a ograniczała się w zasadzie do podpisywania pism ułożonych przez Śniadeckiego, który zresztą nie wahał się krytykować zbyt pojednawczej, jego zdaniem, postawy rektora wobec władz kościelnych (np. w sprawie kierownictwa Seminarium Akademickiego t.r.). Podczas powstania kościuszkowskiego, na wniosek delegowanych od Komisji Porządkowej i za zgodą zgromadzenia Szkoły Głównej, S. wydał za rewersem 9 V 1794 srebra ze skarbca uczelni na użytek Rzpltej. W r. 1795 z ks. Stanisławem Minockim wizytował szkołę katedralną na Wawelu.
Od 22 VII 1795 kilkakrotnie składał S. dymisję z urzędu rektorskiego, ale w trudnym dla uczelni okresie porozbiorowym uzyskał ją dopiero w grudniu 1797. Opublikował wtedy swój przekład z języka polskiego na łacinę pracy Józefa Olechowskiego o dziesięcinach pt. „Documenta ad causas decimales in Polonia” (Kr. 1798), dodając do niej własny wstęp historyczny. Jeszcze w r. 1802 jako prowizor objął opieką szpital dla obłąkanych. Wg sporządzonego w czerwcu 1805 inwentarza nieruchomości posiadał księgozbiór złożony z 410 tytułów w 534 woluminach dzieł niemieckich, włoskich i francuskich, wydanych w XVII i XVIII w., głównie z zakresu teologii oraz filozofii i matematyki. Zmarł 8 VII 1805 w Krakowie, został pochowany w kościele św. Anny.
Tablica epitafijna w kościele św. Anny w Kr.; – Enc. Org.; Estreicher; Hist. Nauki Pol., VI; Łętowski, Katalog bpów krak.; PSB (Oraczewski Feliks); Pietrzyk Z., Poczet rektorów Uniwersytetu Jagiellońskiego 1400–2000, Kr. 2000; Podr. Enc. Kośc.; Salaterski S., Katalog prałatów i kanoników kapituły św. Małgorzaty P.M. w Nowym Sączu (1448–1791), „Nasza Przeszłość” T. 80: 1993 s. 216–17; Słown. Pol. Teologów Katol.; – Bartnicka K., Działalność edukacyjna Jana Śniadeckiego, „Monografie z Dziej. Oświaty” T. 23: 1980; Bąk J., Kołłątaja reforma Szkół Nowodworskich, „Roczn. Krak.” T. 48: 1977; Chamcówna M., Uniwersytet Jagielloński w dobie Komisji Edukacji Narodowej, Wr. 1957–9 I–II; Dianni J., Studium matematyki na Uniwersytecie Jagiellońskim do połowy XIX wieku, Kr. 1863 s. 103, 119; Dzieje UJ, I–II; Katalog zabytków sztuki w Pol., IV cz. 2 s. 92; Krukowski J., Nauczyciele kolonii akademickiej Uniwersytetu Krakowskiego w Chełmnie, „Roczn. Nauk.-Dydaktyczny Wyższej Szkoły Pedagog. w Kr., Prace Hist.” T. 6: 1972 s. 246–7; Lenie k, Książka pamiątkowa Gimn. św. Anny, s. CIII, CLIII; Ruta Z., Nauczyciele kolonii akademickich Uniwersytetu Jagiellońskiego w XVIII w., „Roczn. Nauk.-Dydaktyczny Wyższej Szkoły Pedagog. w Kr., Prace Hist.” T. 4: 1968 s. 122–3; Skorzepianka M., Feliks Oraczewski, rektor Krakowskiej Szkoły Głównej, Kr. 1935; Urban J., Kanonie akademickie krakowskiej kapituły katedralnej, Kr. 1997; – Album stud. Univ. Crac., V 95; Fijałkowski M., Mowa przy drugim rozdawaniu nagród […] na Związek Filantropów […] 22 VI 1788 miana, Kr. 1788; Kołłątaj H., Raporty o wizycie i reformie Akademii Krakowskiej, Oprac. M. Chamcówna, Wr. 1967; tenże, Ratio studiorum pro facultate philosophica in Univ. Crac., [b.m.w] 1778 A 2 k. 1; Koresp. Śniadeckiego, I–II; Korespondencja Ignacego Potockiego w sprawach edukacyjnych (1774–1809), Oprac. B. Michalik, „Arch. z Dziej. Oświaty” T. 8: 1978; Michalewicz J., Michalewiczowa M., Liber beneficiorum et benefactorum, Kr. 1991 V cz. 1 s. 136; Przybylski J., Mowa przy pierwszym rozdawaniu nagród […] na Związek Filantropów […] 30 XII 1787 miana, Kr. 1787; tenże, Mowa przy trzecim rozdawaniu nagród […] na Związek Filantropów […] 21 VI 1789 miana, Kr. 1789; Statuta nec non liber promotionum; – Arch. Kapit. Katedralnej w Kr.: Akta luźne dot. S-a, P.A. 19 a s. 264, L.A. 33 (inwentarz dóbr ruchomych S-a); Arch. Kurii Metropolitalnej w Kr.: Acta Officialia, ks. 200 s. 55–6, L. Ordinis, ks. 10 s. 82–4, 86; Arch. UJ: rkp. 1, 2, 3 (list nr 34), rkp. 4, 6–8, 23, 24, 27, 66–7, 73, 75–6, 90, 91 1/2, 92, 95, 99, 110, 206, 245, 299, 320, 359, 386, Mater. L. Hajdukiewicza; B. Jag.: rkp. 2698 (notatki z wykładów S-a, Elementa philosophiae Aristotelico-Thomisticae), rkp. 3131 (list S-a do Śniadeckiego), rkp. 5176 t. 24.
Wanda Baczkowska