Rzóska Julian, pseud. i krypt.: J. Borucki, J. B. (1900–1984), zoolog, hydrobiolog, profesor Polskiego Uniwersytetu na Obczyźnie w Londynie. Ur. 10 I w Kamieńcu (pow. Mogilno) był najmłodszym dzieckiem Alberta i Marii z Borzyszkowskich, młodszym bratem Józefa (zob.).
Od r. 1911 uczęszczał R. do Gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu, gdzie należał do tajnej organizacji samokształceniowej Tow. Tomasza Zana. W r. 1917 przeniósł się do gimnazjum Augusty Wiktorii (późniejsze Gimnazjum im. K. Marcinkowskiego). Już wtedy interesował się biologią planktonu. Dn. 15 I 1919 wstąpił ochotniczo do kompanii łączności WP i już 19 III t. r. z grupą gen. Daniela Konarzewskiego w 55. pp brał udział w odsieczy Lwowa; zwolniony został 1 VIII t. r. z powodu choroby oczu. Świadectwo maturalne otrzymał 8 III 1920. W l. 1919–24 studiował biologię na Uniw. Pozn. Od 15 VI 1920 do 20 IV 1921 pracował w Wydz. Prasowym (Sekcja Niemiecka) Polskiego Komisariatu Plebiscytowego dla Górnego Śląska w Bytomiu i brał udział m. in. w licznych zebraniach i wiecach podczas II powstania śląskiego. Po powrocie na studia był od 1 V 1921 zastępcą młodszego asystenta przy Katedrze Zoologii Uniw. Pozn., od 1 X 1922 młodszym asystentem i od 1 X 1925 do 30 VI 1929 starszym asystentem. W tym czasie prowadził dla studentów ćwiczenia z zoologii. Pod kierunkiem Jana Grochmalickiego wykonał pracę pt. Studia nad skorupiakami widłonogimi (Copepoda) W. Ks. Poznańskiego („Prace Kom. Mat.-Przyr. Pozn. Tow. Przyj. Nauk” (PTPN), S. B., P. 1925 III). Na jej podstawie 13 V 1925 uzyskał stopień doktora filozofii w zakresie zoologii. Dn. 16 XI 1926 zdał pierwszy państwowy egzamin nauczycielski z biologii i nauki obywatelskiej, a 17 IV 1929 drugi egzamin pedagogiczny i uzyskał dyplom nauczyciela szkół średnich. Od 1 VII 1929 do 31 VIII 1930 był asystentem w bibliotece uniwersyteckiej.
W l. 1927–31 R. uczył w prywatnym Gimnazjum im. A. Mickiewicza, a w r. szk. 1931/2 w prywatnym Seminarium Nauczycielskim im. J. Słowackiego. Od 1 IX 1930 do wybuchu drugiej wojny światowej był nauczycielem biologii w Państwowym Gimnazjum i Liceum im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu. W dn. 16 I 1939 kurator okręgu szkolnego przyznał mu tytuł profesora. Habilitował się na Wydz. Matematyczno-Przyrodniczym Uniw. Pozn. 30 VI 1936 na podstawie rozprawy pt. Badania nad ekologią i rozmieszczeniem fauny brzeżnej dwu jezior polskich (Jezioro Kierskie i Jezioro Wigierskie) („Monografia Jeziora Kierskiego” nr 5, „Prace Kom. Mat.-Przyr. PTPN”, S. B., P. 1935 t. 7 z. 6). Od tego czasu jako docent hydrobiologii (zatwierdzony 3 VIII 1936) aż do r. 1939 prowadził na Uniw. Pozn. wykłady zlecone z hydrobiologii dla niewielkiej grupy studentów.
R. już w okresie międzywojennym należał do wybitnych limnologów w kraju. Skupiwszy wokół siebie grupę młodych hydrobiologów (m. in. Gabriel Brzęk, Ambroży Moszyński, Aleksander Wróblewski), zapoczątkował z nimi prace zespołowe nad fauną i ekologią śródlądowych zbiorników wodnych Wielkopolski. Głównym przedmiotem jego własnych badań były skorupiaki widłonogie (Copepoda), które opracowywał w ujęciu systematyczno-morfologiczno-ekologicznym. W celach taksonomicznych posługiwał się przede wszystkim biometrią. Wykazał dużą zmienność sezonową u tej grupy zwierząt: Einige Beobachtungen über temporale Grössenvariation bei Copepoden und einige andere Fragen ihrer Biologie („Internationale Revue der gesamten Hydrobiologie und Hydrographie” Bd. 17: 1927) i Biometrische Studien über die Variabilität einer Cyclopidengruppe („Arch. Hydrobiologii i Rybactwa” T. 5: 1930). W zakresie ekologii badał głównie skład jakościowo-ilościowy widłonogów i pionowe ich rozmieszczenie w różnego typu jeziorach, co syntetycznie ujął w pracach doktorskiej i habilitacyjnej oraz kilku innych np.: Charakterystyka limnologiczna jeziora Wielkiego Kierskiego („Prace Kom. Mat.-Przyr. PTPN”, S. B., P. 1933 t. 6), Über die Ökologie der Bodenfauna im Seenlitoral („Arch. Hydrobiologii i Rybactwa” T. 11 : 1936), Materiallen zur Kenntnis des Copepoden-Planktons der Bucht von Gdynia (Baltic) (tamże T. 12: 1938). Ubocznie zajmował się również innymi grupami zooplanktonu, np. w „Podręczniku do zbierania i konserwowania zwierząt należących do fauny polskiej” opracował rozdział Protozoa – Pierwotniaki (W. 1929 z. 1). Spośród ogłoszonych w okresie międzywojennym ok. 30 prac wymienić jeszcze należy: Stan badań hydrobiologicznych w Wielkopolsce w chwili obecnej i najważniejsze zagadnienia na przyszłość („Wydawnictwo Okręgowego Komitetu Ochrony Przyrody na Wielkopolskę i Pomorze” Z. 6: 1936) i Stanisław Staszic jako limnolog („Arch. Hydrobiologii i Rybactwa” T. 11: 1938). Opublikował też ponadto 30 felietonów i artykułów w gazetach i czasopismach. R. w r. 1928 wspólnie z J. Grochmalickim zorganizował stację hydrobiologiczną Zakładu Zoologii Uniw. Pozn. nad Jeziorem Kierskim pod Poznaniem. Odbył podróże naukowe do Niemiec, Francji (1926), Danii, Anglii (1939) oraz staże specjalistyczne w stacjach hydrobiologicznych w Lunz w Austrii (1925) i w Aneboda w Szwecji (1928, 1929). W kraju często prowadził badania w stacji hydrobiologicznej na Wigrach i w stacji morskiej na Helu. Brał udział w zjazdach lekarzy i przyrodników polskich oraz w trzech międzynarodowych kongresach limnologicznych, na których wygłosił referaty: na V w Budapeszcie (1930), VII w Belgradzie (1934) i VIII w Paryżu (1937). Był współzałożycielem (luty 1921) i członkiem pierwszego zarządu Koła Przyrodników Uniw. Pozn.
R. był w młodości zwolennikiem Narodowej Demokracji. W r. 1922 wydał Jednodniówkę akademicką poświęconą sprawom naukowym (P. 1922) i należał wraz z bratem Józefem do komitetu redakcyjnego „Brzasku – Miesięcznika Młodzieży Akademickiej”, organu Organizacji Młodzieży Narodowej w Poznaniu; ogłosił tu artykuł pt. Kryzys naszej nauki (R. 8: 1922 nr 3–4).
R. zmobilizowany 28 VIII 1939 brał udział w kampanii wrześniowej i po przejściu przez granicę rumuńską został internowany w obozie oficerskim w Dragasani. Dzięki francuskiej misji wojskowej dotarł do formującej się armii polskiej w Paryżu. W czasie klęski Francji wydostał się z portu w Bordeaux statkiem 4 VI 1940 do Falmouth w Anglii, stąd przybył do Londynu. Od 12 VII t. r. pracował do końca r. 1945 jako pracownik kontraktowy «The Agricultural Research Council» przy Muzeum Uniwersytetu w Oksfordzie w laboratorium «Bureau of Animal Population» (pierwsze badania nad pobieraniem przez szczury zatrutej przynęty prowadził w okresie niemieckich nalotów w kanałach ściekowych wschodniego Londynu). Tutaj pod kierunkiem znakomitego ekologa Charlesa Eltona opracowywał z grupą innych badaczy teoretyczne i praktyczne metody zwalczania szkodliwych gryzoni (szczurów i myszy), stając się w tej dziedzinie ekspertem. Znalazło to odbicie w powojennych publikacjach: Bait-shyness, a study in rat behaviour („British Journal of Animal Behaviour” Vol. 1: 1953) oraz w kilku rozdziałach zamieszczonych w „Control of Rats and Mices” pod redakcją D. Chitty i H. N. Southern (Oxford 1954). Całość badań nad gryzoniami przyniosła mu duży sukces naukowy. Wolny czas od zajęć naukowych R. poświęcał wyłącznie sprawom polskim; urządzał koncerty muzyczne dla Polaków, wygłaszał prelekcje, a przede wszystkim redagował periodyk pt. „Polish Science and Learning” zainicjowany w r. 1941 przez W. J. Rosego i wydawany przez Zrzeszenie Profesorów i Docentów Polskich Szkół Akademickich w Wielkiej Brytanii. R. był sekretarzem redakcji, administratorem i tłumaczem; używał pseud. J. Borucki lub krypt. J. B. z uwagi na bezpieczeństwo rodziny przebywającej w kraju. Ogółem wydał 6 zeszytów od czerwca 1942 do kwietnia 1945. Sam zamieścił dwa artykuły: The life story of Benedict Dybowski, the Baikal explorer (No 1: 1942) i Development of Polish hydrobiology (No 2: 1943). W czasie wojny R. wydrukował też kilka innych artykułów, m. in.: The preservation of nature in pre-war Poland („Bulletin of the British Ornithological Club” No 440: 1941). Utrzymywał osobisty i korespondencyjny kontakt z wieloma naukowcami przebywającymi na emigracji m. in. ze Stanisławem Rungem. Po wojnie sprowadził do Londynu żonę z córkami. Pomagał w odbudowie kultury polskiej w kraju, m. in. w styczniu 1946 wysłał 6 skrzyń książek i nadbitek na adres Tadeusza Jaczewskiego dla Muz. Zoologicznego w Warszawie i dalej gromadził na ten cel książki.
W r. 1946 otrzymał R. propozycje wykładów z trzech uniwersytetów: z Indii, Egiptu i Sudanu. Wybrał tę ostatnią i w końcu grudnia t. r. przyjechał do Chartumu. W nowo utworzonym Gordon Memorial College objął wykłady z zoologii ogólnej, początkowo jako starszy wykładowca, a potem awansował na docenta. W Chartumie zainteresował się też planktonem Błękitnego Nilu. Pierwsze próby dały zaskakujące rezultaty, sprzeczne z dawniejszymi ustaleniami naukowymi. Podjęto systematyczne badania pod kierownictwem R-i, początkowo bez finansowego wsparcia. Z czasem powstała dzięki niemu Hydrobiological Research Unit of the University of Khartoum (HRU), dysponująca od r. 1953 pływającym laboratorium, przebudowanym ze starego tankowca; publikowała ona corocznie raporty z badań ekologicznych Białego i Błękitnego Nilu. W l. 1948–9 R. odbywał także wycieczki badawcze do południowego Sudanu na wielkie bagna papirusowe. Wygłaszał referaty na rozmaitych konferencjach, m. in. na dużym (16 krajów) sympozjum hydrobiologii i rybactwa śródlądowego Afryki w październiku 1952 w Entebbe w Ugandzie. W lipcu 1958 opuścił Sudan i powrócił do Londynu, gdzie objął stanowisko docenta zoologii w Sir John Cass College (obecnie City of London Polytechnic) i pracował tam aż do przejścia na emeryturę w r. 1965. W tym czasie wykształcił nowe pokolenie brytyjskich limnologów. Jednocześnie w r. 1958 został mianowany profesorem Polskiego Uniwersytetu na Obczyźnie (PUNO), był dziekanem Wydz. Przyrodniczo-Matematycznego w l. akad. 1963/4, 1971/2.
Po przejściu na emeryturę R. został powołany na sekretarza-koordynatora w Sekcji Produktywności Ekosystemów Słodkowodnych Międzynarodowego Programu Biologicznego (PE, IBP). W l. 1965–73 organizował międzynarodową współpracę biologów w badaniach nad pierwotną produktywnością materii organicznej ekosystemów słodkowodnych jako podstawy egzystencji człowieka. W tym celu odbył podróże niemal po całym świecie (był też w l. 1967, 1968, 1970 w Polsce). Dzięki jego inspiracji w wielu krajach urządzono sympozja i wydano podręczniki metodyczne z zakresu hydrobiologii. Jak sam R. podkreślał, najbardziej owocnym okresem badawczym w jego życiu był pobyt w Sudanie; podsumowaniem wyników tych badań zajął się po powrocie do Londynu. Od limnologii przeszedł wówczas do potamologii – badania przyrody wielkich rzek. Do najważniejszych publikacji w tym zakresie należą: The development of plankton in relation to hydrological regime in the Blue Nile („Journal of Ecology” Vol. 55: 1967, wspólnie z J. F. Tallingiem) i The Upper Nile swamps, a tropical wetland study („Freshwater Biology” Vol. 4: 1974). Prowadził także badania nad skorupiakami planktonicznymi jeziora Wiktorii, o czym ogłosił Notes on the Crustacean plankton of the Lake Victoria („Proceedings of the Linnean Society of London” Vol. 168; 1957) i kierował zespołowymi badaniami hydrobiologicznymi Eufratu i Tygrysu; wyniki ich ukazały się w wydanej pod jego redakcją monografii: „Euphrates and Tigris, Mesopotamian ecology and destiny” (The Hague 1980). Duże uznanie przyniosła mu książeczka popularnonaukowa o przyrodzie wielkich rzek świata: On the nature of rivers with case stories of Nile, Zaire and Amazon (The Hague 1978). W wieku 74 lat przystąpił wraz z dawnymi współpracownikami do opracowania wielkiej syntezy przedstawiającej ekologię Nilu i jego wpływ na cywilizacje starożytne i współczesne: „The Nile, Biology of an Ancient River” (The Hague 1976), która stała się dziełem pionierskim w dziedzinie hydrobiologii wód płynących. Pod sam koniec życia wydał własnym nakładem broszurę Observations and Reflections of a Retired Hydrobiologist (London 1982), w której swoje życie przedstawił w formie 8 faz rozwojowych, a także zamieścił interesujące uwagi ogólniejszej treści, m. in. o językach europejskich i współczesnych wydarzeniach politycznych.
R. był «najwybitniejszym i wpływowym przedstawicielem europejskiej i tropikalnej hydrobiologii» (Jack F. Talling), zwłaszcza najlepszym znawcą planktonicznych widłonogów słodkowodnych Europy i Afryki. Był badaczem-entuzjastą, bystrym obserwatorem zjawisk przyrodniczych, uczonym o szerokich humanistycznych horyzontach, obdarzonym talentem pedagogicznym i siłą inspiracji naukowej. Ogłosił łącznie ok. 60 prac naukowych. R. był członkiem licznych towarzystw naukowych, m. in.: Komisji Fizjograficznej PAU w Krakowie (od r. 1927), Polskiego Tow. Przyrodników im. Kopernika, Międzynarodowego Tow. Limnologicznego (SIL, od r. 1929), Polskiej Rady Naukowej na Obczyźnie (od r. 1949), Polskiego Tow. Naukowego na Obczyźnie (od r. 1950), w którym był przewodniczącym Wydz. Przyrodniczego i jego Komisji Biologicznej, członkiem honorowym Polskiego Tow. Hydrobiologicznego, szefem programowym International Council of Scientific Unions przy ONZ, członkiem Ecological Society (od r. 1940), Philosophical Society of the London (od r. 1949) i in. Jako miłośnik muzyki operowej i symfonicznej, należał przed wojną (od r. 1935) do Zarządu Głównego Poznańskiego Tow. Muzycznego. W r. 1976 R. uległ częściowemu paraliżowi. Zmarł po krótkiej chorobie 31 XII 1984 w Londynie i tam został pochowany. Był odznaczony m. in. Medalem Niepodległości, Medalem Srebrnym Uniw. Pozn. (1932).
W małżeństwie (od 5 VI 1929) z Zuzanną z Anasiewiczów, nauczycielką, miał R. dwie córki: Krystynę Marię (ur. 1931), zamężną Nassibian, zamieszkałą w Szwajcarii, i Annę Urszulę (ur. 1936), zamężną Viganoni, zamieszkałą w Anglii.
Hirsch G. Ch., Index biologorum, Berlin 1928; Katalog polskiej literatury biologicznej za lata 1935–1939, Wr. 1975 XX; – Brzęk G., Stacja hydrobiologiczna na Wigrach, L. 1988; Fedorowicz Z., Zarys historii zoologii, W. 1962; Kronika Uniw. Pozn. za l. szk. 1924/5–1935/6; Księga pamiątkowa XII Zjazdu Lekarzy i Przyrodników Polskich w Warszawie w roku 1925, W. 1920; toż: XIV Zjazdu w Poznaniu w roku 1933, P. 1935; Nauka polska na obczyźnie, Londyn 1961 z. 3; Nauka w Wielkopolsce, P. 1973 (fot.); Wrzosek A., Uniwersytet Poznański w pierwszych latach swego istnienia, P. 1924; – Sprawozdanie Funduszu Kultury Narodowej, W. I (1931), II (1934), III (1937); – „Archiv für Hydrobiologie” (Stuttgart) Bd. 104: 1985 No 4 s. 571–5 (nekrolog przez J. F. Tallinga, fot., bibliogr.); „Brzask” (P.) R. 7: 1921 nr 2–3 s. 56, R. 8: 1922 nr 1–2 s. 77; „Czas. Przyr. Ilustr.” R. 1: 1927 z. 7 dodatek: „Druga lista adresów przyrodników w Polsce” s. 8; „Ekologia Pol.”, S. B., T. 13: 1967 z. 4 s. 368, T. 14: 1968 z. 2 s. 195, T. 15: 1969 z. 3 s. 291; „Głos Wpol.” 1985 nr 39 s. 7; „Kur. Pozn.” R. 24: 1929 nr 46 s. 8, R. 28: 1933 nr 477 s. 9, nr 481 s. 11, R. 30: 1935 nr 563 s. 8, R. 33: 1938 nr 514 s. 8, nr 554 s. 9, R. 34: 1939 nr 86 s. 3, nr 87 s. 9, nr 117 s. 13, nr 141 s. 7; „Nature” (London) Vol. 150: 1942 No 3796 s. 149 (J. Borucki), Vol. 171: 1953 No 4346 s. 291, Vol. 172: 1953 No 4385 s. 888; „Przegl. Zool.” T. 12: 1968 z. 1 s. 12, 18–20, 23–6 (fot.); „Roczn. PAU” 1926/7 s. XLI i n.; „Roczn. Pol. Tow. Nauk. na Obczyźnie” (Londyn) R. 1–27: 1950–1, 1983–4; Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol., S. B., W. 1970 z. 19 s. 135; „Wiad. Ekologiczne” T. 16: 1970 z. 4 s. 352, T. 19: 1973 z. 2 s. 216, 218, 220, T. 32: 1986 z. 1 s. 93–5 (fot., nekrolog przez G. Brzęka); – AP w P.: Karty meldunkowe Alberta i Juliana Rzósków; Arch. Inst. Zoologii PAN w W.: sygn. 1768, 3372, 4882 (korespondencja T. Jaczewskiego – 7 listów od R-i); Arch. Uniw. Pozn.: sygn. nr 193 (Rektorat – Wykaz profesorów i docentów Uniw. Pozn. 1919–1939), sygn. nr 893, 894 („Rektorat”); Arch. Urzędu Woj. w P.: sygn. nr 933/5351 (Kurat. Okr. Szkoln. Pozn.); B. Raczyńskich: sygn. 2421, Paluszkiewicz M., Słownik członków tajnych towarzystw… (mszp.); – Runge S., Dzienniki z lat II wojny światowej (rkp. w posiadaniu Lesława Rungego w P.); – Informacje z PUNO (Londyn), kilka kserokopii dokumentów; – Informacje bratanicy, Katarzyny Staniewicz z W.
Andrzej Dzięczkowski