Strutyński Juliusz Ksawery Łukasz, pseud.: Berlicz Sas, Berliades (1810–1878), pisarz, oficer armii rosyjskiej.

Ur. 1 VII w Lipowcu w gub. kijowskiej, był wnukiem Franciszka Ksawerego Lubomirskiego (zob.), synem Feliksa (zob.) i Karoliny z Lubomirskich (zm. 1821), siostrzeńcem Aleksandra Ignacego Lubomirskiego (zob.), bratem ciotecznym Eugeniusza (zob.), Władysława Emanuela (zob.) i Jana Tadeusza (zob.) Lubomirskich.

Po narodzinach S-ego, rodzice przenieśli się do Teolina (pow. orszański), majątku należącego do Lubomirskich. Jako dwuletni chłopiec, podczas wojny 1812 r., S. przeżył, schowany w lesie, napad kozaków i okolicznych chłopów na dwór; t.r., biorąc udział w odwrocie Wielkiej Armii Napoleona, został wraz z ojcem schwytany przez kozaków (niebawem obydwu uwolniono). Od dzieciństwa obracał się S. w kręgu arystokracji polsko-rosyjskiej, do którego należeli m.in. dziadek Franciszek Ksawery Lubomirski, rosyjski generał i protektor prawosławia, ożeniony po raz trzeci z Marią Lwowną z Naryszkinów, ciotka Amelia (starsza siostra matki), żona rosyjskiego gen. Jana Corby, oraz brat-bliźniak matki, ks. Eugeniusz Lubomirski, żonaty z Marią z Czackich. Bywali oni częstymi gośćmi w Teolinie i uczestniczyli w urządzanych tam koncertach. W r. 1816, z powodu wyjazdu chorującej matki do wód, S. został wysłany do Zdołbicy (pow. ostrogski) i oddany pod opiekę babki, kasztelanowej trockiej Teofili z Rzewuskich Lubomirskiej, 2.v. Platerowej, drugiej żony dziadka S-ego. W l. 1816–19 uczył się S. w szkole jezuickiej w Romanowie na Wołyniu, a następnie w domu pod opieką guwernerów. Do Teolina wrócił ok. r. 1820, po czym zamieszkał z rodzicami w Mohylowie nad Dnieprem. Po śmierci matki (24 VIII 1821) został oddany pod opiekę drugiej babki, starościny horodelskiej Joanny z Zamoyskich Strutyńskiej (zm. 1830), mieszkającej w Lulińcach (pow. lipowiecki) na Ukrainie. Ok. r. 1822 przebywał z nią kilka miesięcy w Odessie. Od młodości zafascynowany był egzotyką Wschodu, m.in. pod wpływem książek i opowieści swego krewnego, Wacława Rzewuskiego (ostatni raz spotkał go w r. 1828 w Oczeretni u Henryka Tyszkiewicza). Prowadził w tym czasie dziennik w języku francuskim (losy rękopisu nie są znane).

Na początku r. 1829, dzięki protekcji poznanego w Mińsku Lit. feldmarszałka I. Dybicza, miał być S. przyjęty do dep. politycznego w rosyjskim MSZ, z obietnicą otrzymania tytułu kamerjunkra dworu. Wbrew woli swego ojca, a za radą Narcyza Krasickiego, wybrał jednak karierę wojskową. W r. 1829 gościł kilka miesięcy u swej ciotecznej siostry, księżnej Teofili Golicynowej w Moskwie, dzięki której wszedł do grona rosyjskiej arystokracji; poznał m.in. gen.-gubernatora Moskwy ks. D. Golicyna, pisarzy: W. Żukowskiego, P. Wiaziemskiego i M. Zagoskina oraz bohaterów wojny 1812 r., A. Jermołowa i D. Dawidowa. W salonie księżnej Zinaidy Wołkońskiej poznał w r. 1830 Aleksandra Puszkina. Prawdopodobnie w r. 1830 wstąpił do p. huzarów i jesienią t.r. został odkomenderowany do tłumienia «buntów cholerowych» w okolicach Moskwy oraz m.in. w Tambowie i Muromie. Następnie uczestniczył w wojnie polsko-rosyjskiej 1831 r. (epizod ten pomijał w swych wspomnieniach) jako podoficer (od 25 III t.r.) w szwadronie rtm. Piotra Stachowskiego mitawskiego p. huzarów (nazwanego potem p. huzarów Jego Królewskiej Mości Króla Wirtembergii) w składzie 4. dyw. huzarów gen. Władimira Kabłukowa. Od 2 VII walczył na Litwie i 5 VII brał udział w starciach awangardy armii rezerwowej koło Ejragoły; za wyróżnienie się w walce został awansowany do stopnia korneta (podporucznika kawalerii); formalnie otrzymał ów awans 15 X. W dn. 6–8 VII uczestniczył w walkach na drodze z Rosień do Jurborka i w okolicach Nowego Miasta, aż do zepchnięcia powstańców w granice Prus. Od sierpnia walczył na terenie Król. Pol., m.in. pod Łoksztą (24 VIII) i Kozłową Rudą (12 IX), do końca powstania. Za udział w kampanii przeciw powstaniu listopadowemu otrzymał odznaczenie «Prinadleżaszczij Carstwu Polskomu znak otliczja za wojennyja dostoinstwa» V st. W armii cieszył się S. niezmiennie dobrą opinią i otrzymywał kolejne «najwyższe pochwały», m.in. za przeglądy wojsk i manewry (3 XI 1832 i 16–17 VII 1833). Wystąpił ze służby czynnej 21 V 1834 z powodu «okoliczności domowych», formalnie skreślony został z szeregów pułku 8 VI t.r. Wrócił do rodzinnego Lipowca. Jego majątek w gub. kijowskiej (Lipowiec) i mohylowskiej (Teolin) obliczano wówczas na 1 500 «dusz».

Początkowo uprawiał S. twórczość w języku francuskim. Zapewne omyłkowo (A. H. Kirkor, Nowy Korbut ) przypisywano mu tomik poezji „Essais poétiques” z r. 1836. Pierwsze znane publikacje S-ego pochodzą dopiero z r. 1838; wydał wtedy w Wilnie powieść Lydia. Dédiée à ma soeur Giana 1832 (Wil.) oraz ściśle z nią związany zbiór wariantywnych zakończeń Les destins inspirations spiritualistes servant de suite à Lidia 1837 (Wil.). Powieść doczekała się zróżnicowanych ocen na łamach „Tygodnika Petersburskiego” (1839 nr 23, 40).

W tym czasie próbował S. wstąpić na służbę Randżit-Singha, władcy Pendżabu w Indiach. Dn. 13 X 1838, mimo niespełnienia wymogu odsłużenia trzech lat na froncie, został adiutantem gen.-gubernatora kijowskiego Dymitra G. Bibikowa. Przypisany do p. huzarów Jego Królewskiej Mości Króla Wirtembergii, objął formalnie to stanowisko 20 XI t.r. Wbrew informacjom zawartym w «formularnym spisku» z r. 1838 i innych dokumentach, nie jest pewne jego przejście na prawosławie; w korespondencji urzędowej Bibikowa występował jako osoba wyznania katolickiego. Poznał w tym czasie Michała Grabowskiego i deklarował współpracę z projektowanym na początku r. 1839 i mającym wychodzić w Kijowie periodykiem „Przeglądnik Literatury Rosyjskiej i Polskiej” (inne proponowane nazwy: „Przeglądnik Literatur Słowiańskich”, „Słowiański Przeglądnik”). Razem z Aleksandrem Przezdzieckim planował założenie w Kijowie francuskojęzycznego czasopisma „Chronique de la Porte d’Or”. W czerwcu t.r. otrzymał urlop (do września) na wyjazd w sprawach prywatnych do Petersburga. Dn. 27 I 1840, dzięki Bibikowowi, awansował na porucznika, a 24 IV t.r. został odznaczony Orderem św. Stanisława III kl. W ślad za Grabowskim i Przezdzieckim podzielał poglądy powstałej w czerwcu 1841 tzw. Koterii Petersburskiej, jednak bliska mu też była twórczość Aleksandra Grozy i Spirydiona Ostaszewskiego. Dn. 9 VIII 1841 awansował do stopnia sztabs-rotmistrza. W tym czasie był urzędnikiem do specjalnych zleceń gen.-gubernatora Bibikowa; z jego polecenia obserwował Kościół katolicki na Ukrainie, pełnił też tajne misje, m.in. we Włoszech (Wenecja), a 25 XI (st.st.) 1841 został wysłany do Galicji z zadaniem śledzenia niepokojów w austriackich pułkach piechoty. Po powrocie w r. 1842 przekazał szczegółowy raport carowi Mikołajowi I (jego kopię, na dowód trafności swych przewidywań, złożył ponownie w r. 1849 ministrowi wojny, wraz z artykułem o kampanii węgierskiej).

S. był adresatem listu Grabowskiego z 21 II 1843, zawierającego prośbę o pośrednictwo w sprawie przedstawienia ministrowi spraw wewnętrznych projektu nowego kijowskiego pisma „Słowianin”. „List Grabowskiego do hr. J. Strutyńskiego” opublikowany na emigracji („Demokrata Pol.” T. 6: 1844) został uznany za manifest skrajnego panslawizmu oraz za przejaw zaprzaństwa narodowego; zarzuty dotknęły zarówno Grabowskiego, jak i S-ego. W rezultacie S. podał się do dymisji ze stanowiska adiutanta Bibikowa i ponownie wyjechał do Petersburga.

Dn. 20 II (st.st.) 1844 uzyskał S. stopień rotmistrza. Niebawem został adiutantem gen. Borysa Neudhardta, dowódcy Korpusu Kaukaskiego oraz namiestnika Kraju Zakaukaskiego i t.r. wyjechał do Tyflisu (obecnie Tbilisi). Obracał się tam w kręgu miejscowej elity (m.in. w towarzystwie Aleksandra Dondukowa-Korsakowa, Aleksandra Timaszewa, Josifa Hurki, córki ostatniego króla Gruzji Herakliusza II – Tekli Orbeliani, wdowy po Aleksandrze Gribojedowie – Nino Czawczawadze). Zaręczył się z córką gen. Neuhardta. Bliskich kontaktów z polskimi zesłańcami nie utrzymywał. Nauczył się języka azerskiego, zapisywał legendy azerskie i gruzińskie. Uczestniczył w walkach z oddziałami Szamila i bywał powoływany do zadań dyplomatycznych (jako kurier namiestnika Kaukazu zawiózł do Teheranu podarunki cara dla szacha Persji i przy tej okazji otrzymał wysokie perskie odznaczenie Order Lwa i Słońca).

W r. 1844 ukazał się niewielki tomik poezji S-ego Chmury przeszłości (Wil.), będący zbiorem epigońskich wierszy sentymentalno-romantycznych; spotkał się on z druzgocącą krytyką w „Bibliotece Warszawskiej” (1844 t. 4). Dn. 11 VI 1845 otrzymał S. roczny urlop (przedłużony z powodu choroby o sześć miesięcy) dla uporządkowania spraw związanych z procesami z Lubomirskimi o majątek po matce. Po odwołaniu gen. Neudhardta ze stanowiska na początku r. 1846 oraz po jego rychłej śmierci opuścił S. rejon Kaukazu i przybył do Moskwy. Od kwietnia 1846 przebywał w Petersburgu, gdzie utrzymywał szerokie kontakty w stołecznym wyższym towarzystwie, w tym z członkami tzw. Koterii Petersburskiej. W wydawanym przez Romualda Podbereskiego „Roczniku Literackim” (Pet. 1846) opublikował pogłos swojej podróży włoskiej, czterozwrotkową barkarolę O cara! E bella! (muzykę do niej skomponował później Wiktor Każyński). Od 14 XII (st.st) 1846 przebywał na urlopie bezterminowym. W r. 1847 mieszkał nadal w Petersburgu.

W nieznanym bliżej czasie wrócił S. z Petersburga do Lipowca. W r. 1848, przed wyborami marszałków powiatowych w gub. kijowskiej, objeżdżał dwory, namawiając ich właścicieli do przeciwdziałania buntowniczym ideom z zagranicy oraz do wystosowania wiernopoddańczego adresu do cara Mikołaja I; inicjatywie tej sprzeciwił się nawet marsz. gub. kijowskiej Henryk Tyszkiewicz. W maju t.r. S. został powołany do pułku rezerwy dyw. ułanów formowanej w Czugujewie. Po rozpuszczeniu szwadronów zaliczono go w grudniu ponownie do p. huzarów Jego Królewskiej Mości Króla Wirtembergii. Zachorował wtedy na zapalenie mózgu i do pułku nie dojechał. Złożył prośbę o zwolnienie ze służby, którą jednak odrzucono, przenosząc go 5 VII 1849 do kijowskiego baonu straży wewnętrznej. Dn. 21 IV 1850 został dymisjonowany w randze majora, z prawem do noszenia munduru.

W l. pięćdziesiątych przebywał S. m.in. w Żytomierzu, Berdyczowie, Kijowie i Wilnie; zapewne w tym okresie poznał Adama Honorego Kirkora. Opublikował wspomnienia z pobytu na Kaukazie pt. Miscellanea (Wil. 1855), w których opisy arystokracji gruzińskiej przeplatał zarówno erudycyjnym zarysem geograficzno-historycznym rejonu, jak i szkicami filozoficznymi. Dn. 11 IV 1856 został ponownie przyjęty do służby wojskowej; ponieważ jednak p. ułanów JCK Katarzyny Michajłowny, do którego został przydzielony, uległ likwidacji, pozostał bez przydziału. Usiłował wstąpić do formowanego wówczas Orenburskiego Wojska Kozackiego, do którego szukano kandydatów na dowódców pułków kozackich. Dn. 17 V 1857 przeniesiono go w stopniu kapitana do czernihowskiego pułku dragonów, stacjonującego w gub. chersońskiej. S., którego mylnie poinformowano, iż jego pułk należy do Korpusu Kaukaskiego stacjonującego na Kaukazie, nie miał środków na podróż, toteż w listopadzie t.r. zwrócił się o dymisję, którą otrzymał 30 I 1858; jednak z powodu niestawienia się w pułku nie otrzymał awansu i prawa do noszenia munduru.

W r. 1857 wydał S. dedykowaną pruskiemu ministrowi K. O. von Raumerowi książkę pt. Kilka badań geologicznych i dziejowych Kaukazu (Berlin). W sposób dość chaotyczny, bez wyraźnej metody, częściowo kompilując prace francuskie, przedstawił w niej rys historyczny i geograficzny Kaukazu, podział etniczny jego ludów i charakterystykę ruchu powstańczego Szamila; dołączył też fragmenty gruzińskiej kroniki ks. Wachuszti, syna Wachtanga VI – króla Kartlii z XVIII w. S. współpracował w tym czasie z Komisją Archeologiczną Wileńską Eustachego Tyszkiewicza; w r. 1860 przekazał do jej zbiorów listy Leszczyńskich i pieczęć Jerzego Lubomirskiego.

Przez całe życie borykał się S. z kłopotami finansowymi i procesował o majątki, odziedziczone po matce. Jego ojciec, który dożywotnio władał majątkiem żony, w tym częścią należącą do S-ego, przez swoją beztroskę doprowadził dobra do ruiny. W wyniku procesu o unieważnienie pierwszego małżeństwa S-ego z Fryderyką Kirmison, decyzją Senatu wydzielono jej Ľ część z majątku S-ego, odziedziczonego po matce i wzięto go w tzw. opiekę (nałożono kuratelę). Spowodowało to zadłużenie majątków i ich dalszy upadek. S. przez wiele lat procesował się ze swym wujem Aleksandrem Lubomirskim o należne mu procenty z majątku po matce (już w r. 1836 suma za niespłacone zobowiązania i straty miała wynosić 300 tys. rb. asygnacyjnych); chociaż sprawę rozpatrzono we wszystkich instancjach na korzyść S-ego, energiczne działania i wpływy pozwanego spowodowały korzystny dlań wyrok Ogólnego Zgromadzenia Senatu. Apelacja S-ego z r. 1856 pozostała bezskuteczna; kolejne apelacje składał S. podczas swego pobytu w Petersburgu w l. 1860–2, ale i tym razem pozostały one daremne. W r. 1862 zdołał natomiast uzyskać zmianę niekorzystnych warunków dymisji z wojska. Przedłużające się procesy powodowały zaciąganie nowych długów, toteż w r. 1862 zwrócił się S. do cara Aleksandra II z prośbą o materialne wsparcie. W r. 1869 usiłował odzyskać rodowy Karolin, przystępując do zapowiedzianej licytacji. T.r. wyprowadził się ze swą trzecią żoną Aleksandrą (Laryssą) z Petersburga. Starając się o odzyskanie dóbr odwiedził w tym czasie Warszawę i Wilno. Gościnnie zamieszkał z żoną w Borystenowie (pow. orszański) należącym do wuja Konstantego Lubomirskiego, który niejednokrotnie go wspierał.

Po nieudanych próbach odzyskania majątku na Białorusi, w sierpniu 1869 opuścił S. Rosję i osiedlił się we Lwowie. Niegdyś «pan milionowego majątku» (Kirkor), utrzymywał się teraz dzięki małej dzierżawie, wyjednanej mu przez krewnego, Jerzego Lubomirskiego. Względy bytowe skłoniły go do ożywionej pracy literackiej. W prasie wszystkich zaborów ogłaszał pod pseud. Berlicz Sas poezje oraz wspomnienia, utrzymane często, pod wpływem Henryka Rzewuskiego, w formie gawędy szlacheckiej. Już w r. 1869 w lwowskim „Dzienniku Literackim” (nr 37–51) wystąpił z dedykowaną Kirkorowi gawędą pt. Ukraina. Obrazki czasu i ludzi (pt. Obrazki czasu i ludzi przedrukowana w „Kłosach” 1875 nr 497–538, z przerwami, osobno pt. Obrazki czasu i ludzi, W. 1876); przedstawił w niej ciche życie szlacheckiej prowincji. W r. 1870 opublikował w „Dzienniku Literackim” (nr 1–22, 24) swój najważniejszy utwór: wspomnienia Dwie babki. Cz. 1: Pani kasztelanowa trocka, Cz. 2: Pani starościna horodelska (osobno Cz. 1, Lw. 1871, całość, W. 1876 I, II); zawierały one barwny wizerunek ziemiaństwa i arystokracji, m.in. wołyńskiej, z czasów dzieciństwa S-ego, wzbogacony o komentarz polityczny, dotyczący m.in. kampanii napoleońskiej. W celach zarobkowych przełożył z języka francuskiego dzieło A. d’Avrila „Akta odnoszące się do kościołów wschodnich pod względem ich stosunków ze Stolicą Apostolską” („Unia” 1870 nr 54–98, z przerwami). W lwowskim „Świcie” (1872 nr 1–20, 22, 32–55) opublikował Kalejdoskop. Obrazy czasów i ludzi, dotyczący m.in. poznanych w młodości dekabrystów. W r. 1872 wydał książkę Obrazy z natury. Giul-Szada. Powieść wschodnia (Lw. 1872), w której obok wspomnień z l. trzydziestych z Wołynia (Obrazy z natury), zamieścił oryginalną opowieść wschodnią (Giul-Szada).

W r. 1873 przeniósł się S. do Krakowa. Utrzymywał się teraz głównie z prac literackich i korzystając też z niewielkiej zapomogi rodziny Zamoyskich żył bardzo skromnie. W krakowskim „Kraju” (1873 nr 3–74) ogłosił Gawędy (osobno, Kr. 1873), traktujące o Polakach służących przymusowo w armii rosyjskiej na Kaukazie; ukazując ich misję cywilizacyjną, nie ukrywał jednak okrutnego charakteru wojny kaukaskiej, w tym faktów eksterminacji górskich plemion. Był jednym z wcześniejszych autorów-Polaków, który tak szeroko zaznajomił polskich czytelników z Kaukazem. Opublikował również książeczkę Moskwa. Dalszy ciąg Gawęd (Kr. 1873), wspominając w niej swą rozmowę z Puszkinem. W r. 1874 ogłosił w „Wieku” (nr 139–173) jeden ze swych najbardziej znanych utworów Mozaikę. Gawędy szlacheckie z lat ubiegłych (przedr. w „Gaz. Narod.” 1880 nr 155–229, z przerwami, osobno Lw. 1881 I, II). W swym pisarstwie przedstawiał S. nie tylko własne środowisko szlacheckie, ukazując jego obyczaje na ziemiach wschodnich Rzpltej, ale też np. kozaczyznę siczową i egzotykę Kaukazu; nie stronił również od motywów ludowych. Cenił sarmacką gościnność, szydził z cudzoziemszczyzny. Pisał świetnie i od strony dokumentarnej wiarygodnie; był zwięzły i dowcipny, chwilami sarkastyczny, czasem okazywał skłonność do czułostkowości.

S. interesował się archeologią i w Krakowie pogłębił przyjaźń z Kirkorem; od 28 X 1874 był wymieniany w protokołach Akad. Umiejętności jako przybrany członek Komisji Archeologicznej w prowadzonej przez Kirkora sekcji wykopalisk. Opublikował artykuł Odkrycie A. H. Kirkora w Kwaczale w 1873 r. („Kłosy” 1874 nr 476–477). W r. 1875 uczestniczył w badaniach archeologicznych w okolicach Krakowa. Schorowany, w listach z r. 1876 skarżył się na reumatyzm, który «odjął mu prawą rękę», i tym samym utrudnił pisanie. Znowu się procesował, tym razem o dobra na Litwie (Belmonty w pow. dziśnieńskim) i jako ostatni w linii męskiej przedstawiciel rodu Strutyńskich próbował odzyskać część rodzinnych majątków. Kontynuując postępowanie spadkowe, wyjechał na początku r. 1878 z Krakowa do Petersburga; w trakcie podróży zmarł 23 III 1878 w Skierniewicach. Nie wiadomo, gdzie został pochowany.

S. był trzykrotnie żonaty. W wyniku przygody miłosnej z córką aptekarza z Żytomierza, Fryderyką Kirmison, został przez nią w r. 1828 podstępnie zmuszony do małżeństwa. Choć ślub okazał się nieważny, proces rozwodowy ciągnął się szesnaście lat (po rozwodzie ze S-m Fryderyka wyszła ponownie za mąż za ppłk. Sherwood-Wierny). W 2. poł. l. czterdziestych jako żona S-ego występowała Maria Maurokordato, Greczynka, córka pułkownika rosyjskiej służby morskiej z Petersburga. W niewiadomych okolicznościach ożenił się S. po raz trzeci z Aleksandrą (Laryssą) Parfienow (1849 – 1895), wyznania greckokatolickiego, zmarłą w Krakowie i pochowaną na cmentarzu Rakowickim (pas 12, grób 24455). S. dzieci nie pozostawił.

Po śmierci S-ego ukazał się staraniem wdowy obszerny tom Poezje Berlicza Sasa i wspomnienia jego wierszem (Kr. 1878). Liryki o proweniencji romantycznej osiągnęły tu charakterystyczny dla pisarstwa S-ego kształt wspomnieniowy, tworząc zapis poetyckiej biografii autora i jego środowiska. Zajmujący większą część tomu, rozbudowany poemat Obraz Ukrainy z natury wraz z objaśnieniami (zawierający m.in. wspomnienia S-ego o rodowych majątkach Strutyńskich, Żorniszczach i Lipowcu, oraz o Łukaszu Strutyńskim i Michale Skibickim) daje bogaty materiał faktograficzny i przyczynkarski. Wśród zróżnicowanych genologicznie wierszy znalazła się też, dostrzeżona przez literaturoznawców, tzw. ballada lenorowa pt. Olana. W r. 1879 wydano, zadedykowany Stanisławowi Tarnowskiemu, pamiętnik S-ego Pan Jeremiasz (P.), drukowany wcześniej w r. 1878, w „Kurierze Poznańskim”. Niepublikowane materiały z teki S-ego ogłoszono w r. 1883 w „Gazecie Narodowej” (nr 278–279). Losy puścizny rękopiśmiennej pisarza pozostają nieznane; część jego papierów, dotyczących głównie tematyki kaukaskiej, odnalazł w r. 1939 w warszawskim antykwariacie badacz Kaukazu Bohdan Baranowski, ale prawdopodobnie zaginęły one w czasie drugiej wojny światowej. Twórczość S-ego, ceniona m.in. przez Henryka Sienkiewicza, uległa po części zapomnieniu.

Portret w: Poezje Berlicza Sasa; – Dawni pisarze polscy, W. 2003 IV (bibliogr.); Estreicher w. XIX, IV, VII, X; Maliszewski, Bibliogr. pamiętników; Niesiecki; Nowy Korbut, IX 171–2 (bibliogr.); PSB (Lubomirski Franciszek Ksawery, Przezdziecki Aleksander); Pol. Enc. Szlach., XI 191; Słown. Geogr. (Belmonty , Lipowiec, Żorniszcze); Słown. pseudonimów; Spisok dvorjan kijevskoj guberni, Kiev 1906; Żychliński, II, XIV; – Bar A., Stanowisko polityczne Michała Grabowskiego, Kr. 1936; Baranowscy B. i K., Polaków kaukaskie drogi, Ł. 1985 s. 93–6, 112, 117, 132; Baranowski B., Georgia and Georgians in the Works of Juliusz Strutyński, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Caucasica” 1983 nr 1; tenże, Polskie zainteresowania z XVIII i XIX wieku kulturą Gruzji, Wr. 1982 s. 47–8; tenże, Polsko-azerbejdżańskie stosunki kulturalne w pierwszej połowie XIX wieku, Ł. 1979 s. 40–1, 62; Bazylow L., Polacy w Petersburgu, Wr. 1984; Chodubski A., Gruzja i Gruzini w recepcji Polaków w XIX i na początku XX w., w: Polacy w Gruzji, Red. E. Walewander, L. 2002 s. 109–38; tenże, Hr. Juliusz Strutyński – adiutant generała gubernatora, piewca i badacz Kaukazu, „Okolice” 1988 nr 9 s. 83–7; tenże, Polacy w Azerbejdżanie, Tor. 2004; Gawroński F. Rawita, Rok 1863 na Rusi. Ukraina, Podole, Wołyń, Lw. 1903; Głębocki H., Między Rzeczpospolitą, Imperium i etnonacjonalizmami (Polska – Rosja – Ukraina w poglądach Michała Grabowskiego w epoce Powstania Styczniowego), w: tenże, Kresy Imperium. Szkice i materiały do dziejów polityki Rosji wobec jej peryferii (XVIII–XXI w.), Kr. 2006; Grabowski T., Michał Grabowski, jego pisma krytyczne i pojęcia polityczne, Kr. 1901; Inglot M., Poglądy literackie koterii petersburskiej w latach 1841–1843, Wr. 1961; tenże, Polacy piszący na Kaukazie w pierwszej połowie XIX w. Materiały do zagadnienia, „Pam. Liter.” R. 48: 1957 z. 2 s. 538–51; tenże, Polskie czasopisma literackie ziem litewsko-ruskich w latach 1832–1851, W. 1966; Jednorowska Z., Dwadzieścia lat działalności Sekcji Wykopalisk Komisji Archeologicznej Akademii Umiejętności (1873–1892), „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 41: 1996; Karpiński W., Myśl zaprzeczna, w: tenże, Polska a Rosja. Z dziejów słowiańskiego sporu, W. 1994 s. 9–54; Klarnerówna Z., Słowianofilstwo w literaturze polskiej lat 1800–1848, W. 1926 s. 112; Król M., Konserwatyści a niepodległość. Studia nad polską myślą konserwatywną XIX wieku, W. 1985; Kubacki W., Malwy na Kaukazie, W. 1969; Kuk L., Orientacja słowiańska w myśli politycznej Wielkiej Emigracji (do wybuchu wojny krymskiej). Geneza, uwarunkowania, podstawowe koncepcje, Tor. 1996; Lijewska E., Szkice kaukaskie. O twórczości wygnańczej Władysława Strzelnickiego, P. 1998; Obraz literatury polskiej w okresie realizmu i naturalizmu, W. 1966 II; Ossowska D., Znaki porozumienia. Mateusz Gralewski i Kazimierz Łapczyński wobec kultury gruzińskiej, w: Polacy w Gruzji, Red. E. Walewander, L. 2002 s. 171–88; Reychman J., Kilka azerbejdżańskich piosenek ludowych zapisanych przez Polaków na Zakaukaziu w I połowie XIX wieku, „Roczn. Oriental.” T. 26: 1963 z. 2 s. 49–62; tenże, Podróżnicy polscy na Bliskim Wschodzie w XIX w., W. 1972 s. 223–4; Straszewska M., Czasopisma literackie w Królestwie Polskim w latach 1832–1848, Wr. 1953 cz. 1; Ślisz A., Henryk Rzewuski. Życie i poglądy, W. 1986; Toporowski M., Puszkin w Polsce. Zarys bibliograficzno-literacki, W. 1950 poz. 428, 857, 888; – Bobrowski T., Pamiętnik mojego życia, Oprac. S. Kieniewicz, W. 1979 I–II (autor uznaje ród Strutyńskich za białoruski); Feliński Z. S., Pamiętniki, Oprac. E. Kozłowski, W. 1986; Grabowski M., Wybór pism politycznych, Oprac. A. Waśko, Kr. 2005; Hertz, Zbiór poetów pol., ks. 2, 6, 7; [Iwanowski E.] Eu Helleniusz, Listki wichrem do Krakowa z Ukrainy przyniesione..., Kr. 1900; tenże, Wspomnienia lat minionych, Kr. 1876 I 402–3; Kotiużyński Z., Pamiętniki 1826–1894, Kr. 1911; Michała Grabowskiego listy literackie, Wyd. A. Bar, Kr. 1934; [Miłkowski Z.] T. T. Jeż, Od kolebki przez życie, Oprac. A. Lewak, Kr. 1936 I; Pamiętniki dekabrystów, Oprac. W. Zawadzki, W. 1960 III; Rocznik Akademii Umiejętności za l. 1874, 1876–7; Rolle A., Żywot polityczny Michała Grabowskiego, w: tenże, In illo tempore. Szkice historyczno-literackie, Brody 1914; Sowiński L., Rys dziejów literatury polskiej, Wil. 1877 IV; – Kalendarz Czecha za r. 1896, s. 102 (dot. żony S-ego); – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1878: „Bibl. Warsz.” t. 2 (bałamutne), „Czas” nr 95, „Echo” nr 104, „Kłosy” T. 26 nr 674 s. 340–2 (J. ze Ś. ), „Kron. Rodzinna” s. 351, „Kur. Codz.” nr 97, „Kur. Poranny” nr 115–116, „Przegl. Lwow.” T. 15, „Przegl. Pol.” R. 12 t. 4 s. 283, „Tyg. Ilustr.” nr 156, „Tyg. Powsz.” nr 18, „Warta” nr 100, „Wiek” nr 96 (błędna informacja, że S. zm. w Pet.); – Arch. Nauki PAN i PAU w Kr.: sygn. PAU W. II – 51 k. 27v (protokoły posiedzeń Kom. Archeol.), sygn. PAU W. II – 12 k. 27v (akta Wydz. Hist.-Filoz. AU, koresp. Wydz. II, Kom. Archeol., 1877); B. Jag.: rkp. 5099 t. II, rkp. 7815 IV (spis prac S-ego, wiersz z 7 II 1859 Ludzie rozum twój pojęli..., dedykowany Aleksandrowi Weryże Darowskiemu), rkp. 7833 IV t. 2 k. 83–4, rkp. 9756 II t. 3 s. 548a–b (geneal. Strutyńskich), rkp. 9757 II t. 4 s. 22a (geneal. Berliczów Strutyńskich), rkp. 10059 III t. 14 k. 176–206; B. Narod.: rkp. II 7861 t. XI k. 243, rkp. IV 9907 t. III k. 195, rkp. IV 9936 t. II cz. 2 k. 117; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 2159 t. 1 k. 476, t. 18 k. 143 (w wyd. katalogach rkp., szczególnie B. Nauk. PAU i PAN w Kr., S. mylony jest z nieznanym J. Strutyńskim); B. Ossol.: rkp. 4329/I (list M. Grabowskiego do S-ego z r. 1843), rkp. 6005/II (Listy S-ego i jego żony Laryssy do K. Lubomirskiego z l. 1869–70, na s. 873–4 wiersz S-ego Dwie brzozy), rkp. 7907/III cz. III, rkp. 12042/III s. 243–8 (wiersz Anakreontyk), rkp. 12420/I s. 523–38, rkp. 12421/I s. 467–70, rkp. 12639/II s. 159–60 cz. 5; Central’nyj deržavnyj istoryčnyj archiv Ukraïny w Kijowie: F. 442 op. 253 nr 234 (formularnyj spisok z r. 1838, list Bibikowa do gen.-adiutanta hr. P. Kleinmichela, Kijów, 12 VIII 1838), F. 442 op. 254 nr 264, F. 442 op. 255 nr 34 (koresp. Bibikowa w sprawie patentu na stopień porucznika dla S-ego, 1839–40), F. 484 op. 3 nr 278 (oblata dyplomu na szlachetną rodowitość domowi [...] hrabiów Strutyńskich); Rossijskij gosudarstvennyj voennoistoričeskij archiv w Moskwie: Mater. dot. służby wojsk., nagród i awansów S-ego, F. 395 op. 49 nr 1716, op. 52 nr 956, op. 54 nr 620, op. 138 nr 428, op. 147 nr 154, op. 281 nr 301, 573 (kwerenda arch. Andreja Ganina z Moskwy); – Informacje i uzupełnienia Doroty Samborskiej-Kukuć oraz Dariusza Kukucia z Ł.

Andrzej Biernacki i Henryk Głębocki