Mikoszewski Karol, pseud. X. Syxtus (1832–1886), ksiądz, uczestnik powstania styczniowego, działacz emigracyjny. Ur., jak sam podaje, 18 I 1832 (wg innych źródeł 25 XI 1831) w Warszawie; był synem Kazimierza, byłego kapitana W. P., i Teodory z Prokopowiczów. Uczył się w Żurominie i Mławie. W r. 1847 zamieszkał z rodziną w Rogowie w pow. miechowskim, gdzie ojciec zarządzał majątkiem swego brata. W r. 1849 M. wstąpił do Seminarium Duchownego Św. Krzyża w Warszawie. Po roku skierowano go na studia w Akademii Duchownej w Warszawie. Ukończył ją po czterech latach z dyplomem kandydata teologii. Studiował tam następnie jeszcze przez rok prawo kanoniczne. Wyświęcony w r. 1855, uczył czas jakiś religii w szkole powiatowej, a w r. 1857 został wikariuszem w parafii Św. Aleksandra w Warszawie; zasłynął wówczas z kazań przeciw pijaństwu, w którym widział główną przyczynę zła społecznego; część ich ogłosił drukiem w r. 1862, pt. Kazania o pijaństwie.
W manifestacjach patriotyczno-religijnych 1861 r. M. wziął udział raczej umiarkowany, mimo to władze rządowe zarzucały mu wygłaszanie podburzających kazań; w maju 1862 był krótko więziony w cytadeli, złożył jednak zapewnienie, iż takowe już więcej nie będą miały miejsca, i został zwolniony. Z ruchem narodowym związał się M. ściślej w okresie przygotowań do powstania. Założył wówczas i przez czas dłuższy współredagował pierwsze konspiracyjne pismo religijne „Głos Kapłana Polskiego” (1862–4). Jako X. Syxtus stał się M. postacią symbolizującą łączność duchowieństwa z obozem «czerwonych». Na łamach „Głosu” i w pismach ulotnych (m. in. Słowo narodu polskiego do ks. Z. Sz. Felińskiego z końca lutego 1862) występował przeciw bierności politycznej duchowieństwa, szczególnie zaś krytykował ugodową postawę nowego metropolity warszawskiego, arcbpa Felińskiego. Pragnąc usunąć M-ego z Warszawy, arcybiskup powierzył mu w styczniu 1863 parafię w Żelaznej. M. pozostał mimo to nadal w Warszawie, zabiegając o podporządkowanie kleru naczelnym władzom obozu «czerwonych». Reprezentował też Centralny Komitet Narodowy (CKN) na zjeździe duchowieństwa diecezji lubelskiej w Biskupicach 28 XI 1862. Dn. 20 lub 21 XII 1862, w związku z reorganizacją CKN, M. wszedł do kierownictwa ruchu jako rzecznik interesów duchowieństwa. W CKN został naczelnikiem sekcji duchownej, w związku z czym powierzono mu sprawy propagandy powstańczej wśród ludu. M. uczestniczył w posiedzeniu CKN 16 I 1863, na którym podjęto dezycję o wybuchu powstania zbrojnego. Działo się to w jego mieszkaniu przy kościele Św. Aleksandra. M. wszedł też, na wniosek S. Bobrowskiego, w skład Tymczasowego Rządu Narodowego (TRN). Na posiedzeniu Rządu 19 I poparł wniosek o przekazaniu władzy dyktatorskiej L. Mierosławskiemu. On też przekazał do wydrukowania Manifest powstańczy i dekrety uwłaszczeniowe.
Wraz z pozostałymi członkami Rządu opuścił M. Warszawę 22 I i udał się do Kutna, aby tam oczekiwać zdobycia Płocka, gdzie TRN miał się ujawnić. Wobec niepowodzenia akcji członkowie Rządu rozjechali się, a M., wraz z J. Janowskim, udał się do obozu M. Langiewicza w Górach Świętokrzyskich. Odniósł się tam krytycznie do jego działań wojennych. Na wezwanie S. Bobrowskiego powrócił ok. 20 II do Warszawy, skąd udał się niebawem na Kujawy na spotkanie z L. Mierosławskim, co uniemożliwiła rychła jego przegrana. M. brał jeszcze udział w posiedzeniu TRN w dn. 12 lub 13 III, kiedy to przy jednym jego głosie przeciwnym przekazano władzę dyktatorską M. Langiewiczowi. Następnego dnia, już jako «osoba prywatna», wyjechał do swej parafii w Żelaznej. W listopadzie 1863 otrzymał M. od Rządu Narodowego polecenie wyjazdu za granicę. Polecono mu skontaktować się z G. Łuniewskim, agentem dyplomatycznym przy Stolicy Apostolskiej, którego miałby ewentualnie zastąpić.
Przez Galicję i Wiedeń udał się jednak M. nie do Rzymu, lecz do Belgii, by spotkać się w Liège z L. Mierosławskim. Rozczarowany jego programem politycznym, odmówił udziału w jego knowaniach przeciw Rządowi Narodowemu. W grudniu 1863 zjawił się w Paryżu, gdzie wszedł niebawem do «Komisji Zarządzającej menażami dla nowo przybyłych braci wychodźców polskich». W poł. 1864 r. M. założył w Paryżu Tow. Bratniej Pomocy Kapłanów Polskich, którego został prezesem. Poprzez Towarzystwo zainteresował losem polskich wychodźców koła kościelne Europy zachodniej i zebrał znaczne fundusze. Z dochodów i wydatków złożył w r. 1864 Izbie Obrachunkowej w Paryżu szczegółowe rozliczenie. Nie był M. członkiem emigracyjnego Stowarzyszenia Kapłanów Polskich, mimo że solidaryzował się z jego programem. Wspólnie z M. Gralewskim wydawał w Bendlikonie w Szwajcarii (1864–5) pismo dla ludu „Braterstwo”. Na emigracji używał tytułu kanonika. Wydalony z Francji przez policję w styczniu 1865, wyjechał najpierw do Hiszpanii i Portugalii, a w rok później do Ameryki Południowej, gdzie odwiedził: Brazylię, Argentynę, Urugwaj, Peru, Chile. Wszędzie trafiał nie tylko do hierarchii katolickiej, ale i do władz państwa oraz przywódców liberalnych ugrupowań politycznych. Przebywał również krótko w Stanach Zjednoczonych A. P. Z podróży, poprzez Londyn, powrócił w r. 1868 do Paryża ze znaczną sumą pieniędzy. Funduszem tym wsparł różne inicjatywy emigracyjne, m. in. Komitet Zjednoczenia Emigracji Polskiej. Z zebranych i wydatkowanych kwot rozliczył się i od Stowarzyszenia Naukowej Pomocy uzyskał 21 X 1868 pokwitowanie i podziękowanie. Usunięty ponownie z Francji, przebywał czas jakiś w Belgii. W grudniu 1868 zjawił się M. w Rzymie, skąd jednak rychło został usunięty przez władze papieskie. Z początkiem 1869 r. zamieszkał w Szwajcarii, gdzie zbliżył się do gen. J. Hauke-Bosaka. W porozumieniu z nim wziął udział w listopadzie 1869 w kongresie Ligi Pokoju i Wolności w Lozannie. Przemówienie, które zamierzał wygłosić, opublikował w broszurze La réforme de l’Église comme une source de la paix du monde (Genewa 1869). Tuż przed Soborem Watykańskim I proponował w niej wiele ważnych reform kościelnych.
W r. 1871 po upadku Komuny Paryskiej, w obliczu negatywnego stosunku opinii publicznej Zachodu do sprawy polskiej, postanowił M. dążyć w oparciu o wspólnotę słowiańską do wzajemnego pogodzenia Polski i Rosji. Myśl tę zaprezentował 22 I 1872 na obchodzie rocznicy powstania styczniowego. Powtórzył ją w broszurze La Pologne et la Russie dans la Slavie (Genewa 1872). Poprzez ambasadę rosyjską w Paryżu uzyskał zgodę władz carskich na powrót do kraju. Jednakże przy przekraczaniu granicy Królestwa 12 VII 1873 został aresztowany. Osiem miesięcy spędził w cytadeli warszawskiej, po czym zesłano go do Ostroroga w gub. woroneskiej. Zwolnienie z zesłania uzyskał w r. 1885 z jednoczesnym warunkiem opuszczenia Rosji. W styczniu 1886 przybył M. do Krakowa. Krytycznie ocenił wówczas swoją działalność słowianofilską. Pod naciskiem policji musiał opuścić Galicję i 22 III 1886 wyruszył na Węgry. W Budapeszcie pracował jako kapłan wśród miejscowej Polonii. Czynił też zabiegi o utworzenie szkoły dla dzieci polskich, ażeby ustrzec je przed madziaryzacją. Zmarł w Budapeszcie 3 X 1886 i tam został pochowany. Pozostawił do dziś nie opublikowane Pamiętniki moje od początku ruchu polskiego w r. 1862 aż do wyjazdu z kraju na emigrację w końcu 1863 r. przechowywane w zbiorach J. Jarzębowskiego w Fawley Court w Wielkiej Brytanii.
W. Enc. Powsz., (PWN); – Bender R., „Głos Kapłana Polskiego”, „Zesz. Nauk. KUL” 1973 nr 1 s. 29–38; tenże, Ks. K. Mikoszewski (1832–1886), „Więź” 1971 nr 12 s. 77–90; tenże, Wspomnienia ks. K. M-ego o wydarzeniach z lat 1861–1863, „Spraw. Tow. Nauk. KUL” 1971 nr 19 s. 134–7; Borejsza J. W., Emigracja polska po powstaniu styczniowym, W. 1966; Boudou A., Stolica Święta a Rosja, Kr. 1930 II 224; Giller, Historia powstania, I 37, 41, 222, 264, II 166; Kieniewicz S., Powstanie styczniowe, W. 1972; tenże, Sprawa włościańska w powstaniu styczniowym, Wr. 1953; Kozłowski E., Gen. J. Hauke-Bosak, W. 1973; Przyborowski, Dzieje 1863 r., I 15, 36, 51, 402, 452, II 11, 51, 481, 482, 485; tenże, Historia dwóch lat, III 175, 442 IV 302–4, V 321, 331, 332–4, 460, 464; Rudzka W., Karol Majewski, W. 1937; Szelągowski A., Dzieje Polski w czasach powstania styczniowego, w: Polska, jej dzieje i kultura, W. [1931] III (fot.); Zdrada J., Zmierzch Czartoryskich, W. 1969; – Avejde, Pokazanija; Dokumenty Komitetu Centralnego Narodowego i Rządu Narodowego 1862–1864, Wr. 1968 (fot.); Feliński Z. Sz., Pamiętniki, Lw. 1911 II 180, 252; Gregorowicz K., Pogląd krytyczny na wypadki z r. 1861, 1862, 1863, Lw. 1880 II 133; Janowski J. K., Pamiętniki o powstaniu styczniowym, W. 1931 III; Kubicki P., Bojownicy kapłani za sprawę Kościoła i Ojczyzny w latach 1861–1915, Sandomierz 1939 cz. III t. III 388–90; Mówią ludzie roku 1863, Oprac. J. Jarzębowski, Londyn 1963; Prasa tajna z lat 1861–1864, Wr. 1966 I; Schematyzm archidiecezji warszawskiej z 1861 r., s. 22; Słotwiński A., Wspomnienia z niedawnej przeszłości, Kr. 1892 s. 91, 147–52; Zbiór zeznań śledczych; Zeznania śledcze; Zjednoczenie Emigracji Polskiej (1866–1870), Wr. 1972; – „Dzien. Pol.” 1886 nr 232; Kalendarz Kościelny na r. 1913 (fot.); „Kur. Pol. w Paryżu” 1886 nr 69; „Nowa Ref.” 1886 nr 19 i 231; „Tygodnik” (Paryż) 1886 nr 38; – B. Pol. w Paryżu: Akta Izby Obrachunkowej Rządu Narodowego, rkp. 471, 480.
Ryszard Bender