Malczewski (Skarbek-Malczewski) Karol h. Abdank (1720–1805), generał wojsk kor. Ur. 1 XI w Świerczynie w pow. kościańskim (woj. poznańskie), był synem Stanisława, podstolica kaliskiego (zm. 1730), i Urszuli z Niegolewskich. Za młodu służył w wojsku pruskim (już w r. 1742) i brał niewątpliwie udział w wojnach śląskich (do r. 1745). W r. 1747 był podporucznikiem. Powrócił do kraju i poświęcił się karierze wojskowej. W regimencie konnym buławy wielkiej kor. uzyskał (przed r. 1754) rangę pułkownika i zaufanie kolejnych hetmanów Józefa Potockiego i Jana Klemensa Branickiego. Był również wówczas generał-adiutantem królewskim. W styczniu 1755 z ramienia hetmana wyjechał M. w misji dyplomatycznej do Stambułu. Chodziło o zjednanie dla partii hetmańskiej tureckiego poparcia przeciwko Czartoryskim na wypadek czynnej interwencji Rosji. Z niewielką świtą przybył 20 V do Konstantynopola, licząc na poparcie posła francuskiego Vergennes’a. Trzykrotnie podawał dywanowi łacińskie memoriały (pierwszy 7 VIII, ostatni 10 I 1756), w których ostrzegał Portę przed politycznym i wojskowym opanowaniem Rzpltej przez Rosję. Dwór saski, choć już pokłócony z Czartoryskimi, nie chciał jednak zrywać z Rosją i w ślad za M-m wysłał do Stambułu oficjalne poselstwo Jana Mniszcha, który zaprzeczył ostrzeżeniom M-ego. Branicki w obawie przed represjami ze strony Sasów i Rosjan odwołał M-ego, który w sierpniu bez audiencji pożegnalnej opuścił Konstantynopol i w końcu 1756 r. powrócił do kraju.
Za dobre wywiązanie się z powierzonego zadania M. otrzymał od Branickiego majątek Malinniki i Zalesie (ob. Zalesiany) w pow. bielskim na Podlasiu. W l. 1757–63 przebywał głównie w Poznaniu. W imieniu hetmana bronił Wielkopolan przed bezprawiami stron walczących w wojnie siedmioletniej, agitował za Branickim na sejmikach średzkich, werbował olendrów i wyspecjalizowanych rzemieślników do jego dóbr podlaskich. Stał też przy nim w czasie bezkrólewia. Wiosną 1764 ściągnął swój regiment spod Białegostoku pod Warkę i Kozienice, a w końcu maja w zastępstwie A. Mokronowskiego dowodził na Podkarpaciu całością wojsk hetmańskich. Na życzenie Branickiego 2 VI t. r. odbył w Koniuszkach pertraktacje z Kazimierzem Poniatowskim o honorową kapitulację. Ale gdy rozmowy spełzły na niczym, odprowadził hetmana do granicy węgierskiej, po czym oddał się pod rozkazy regimentarza Augusta Czartoryskiego. Sejm 1766 r. powołał go w skład Komisji Wojskowej, w której zasiadał do r. 1775. Dn. 15 V 1767 podpisał regulamin dla regimentów wojsk kor. opracowany w dużym stopniu przy jego współudziale. Otrzymał wówczas nominację na generał-majora, zatrzymując równocześnie funkcję pułkownika w dotychczasowym regimencie. Jako członek komisji zaprzysiągł 3 VIII konfederację radomską. Na sejmiku średzkim 24 VIII nie był dopuszczony przez wzburzoną szlachtę do głosu i odczytania instrukcji królewskiej, ale pod osłoną wojsk rosyjskich został wybrany posłem z woj. poznańskiego. Wszedł w skład delegacji sejmowej i 24 II 1768 podpisał „Traktat wieczysty” z Rosją oraz akty w sprawie innowierców i praw kardynalnych, za co Kazimierz Krajewski, marszałek wiski, piętnował go w głośnym manifeście (12 VI 1769).
W okresie konfederacji barskiej M. był w Warszawie pilnym uczestnikiem wszystkich posiedzeń Komisji Wojskowej, w której jako jedyny zawodowy oficer miał ważki głos. W końcu sierpnia odebrał z rąk rosyjskich 8 chorągwi husarskich i 7 pancernych wziętych do niewoli w Krakowie, a 15 IV 1769 kilkuset ludzi z przejściowego obozu jenieckiego pod Warszawą. W dużym też stopniu dzięki postawie M-ego ekspedycja zbrojna Ksawerego Branickiego przeciwko konfederatom w l. 1771–2 odbywała się bez wyrażenia na to zgody Komisji Wojskowej. Za swe lojalne stanowisko otrzymał 9 IX 1771 potwierdzenie szarży generał-majora, a na sejmie rozbiorowym dostał prawem emfiteutycznym star. jadowskie w ziemi nurskiej.
Gdy w r. 1776 nastąpił podział wojska na dywizje, M. został zastępcą komendanta dywizji ukraińsko-podolskiej. Odtąd przez lat 10 przebywał w Tetyjowie koło Białej Cerkwi, gdzie miał główną kwaterę, pracując gorliwie nad podniesieniem sprawności bojowej wojska. W r. 1777 otrzymał Order Św. Stanisława. W końcu kwietnia 1778 król powierzył mu misję do feldmarszałka Rumiancewa w Kijowie ze skargą na gen. Szirkowa, który ściągnął z województw ukrainnych wielkie dostawy dla armii, a oficerowie jego dopuszczali się różnych gwałtów i nadużyć. Równocześnie miał M. wywiadywać się co do właściwych zamiarów Rosji wobec konfliktu z Turcją i wojny prusko-austriackiej. Rozmowy z Rumiancewem prowadzone w Czereszynie zakończył ku zadowoleniu obu stron w drugiej połowie maja. W grudniu 1778, w obawie przed zawleczeniem zarazy z Mołdawii, M. zamknął granicę na Dniestrze aż do Mohylowa. W czerwcu 1780 miał otrzymać po śmierci gen. K. Cocceia komendę Dywizji Małopolskiej, ale król zatrzymał M-ego na Ukrainie, jako bardziej tam potrzebnego. Od 15 VII 1780 przewodniczył komisji do odnowienia granicy polsko-rosyjskiej na Ukrainie. Dzięki taktowi i zręczności M-ego prace nad rozgraniczeniem odcinka południowego od strony Nowej Serbii ukończono w ciągu kilku tygodni i już w sierpniu plany wysłano do zatwierdzenia do Warszawy i Petersburga. Traktat ustalający granicę na tym odcinku aż do ujścia Taśmina został podpisany 16 I 1781. W połowie t. r. wyznaczono nową komisję, również pod przewodnictwem M-ego. Zajęła się ona ustaleniem granicy wschodniej od Kryłowa na Dnieprze do Rzyszczewa i Irpienia i dalej Dnieprem do Łojowa. Prace z długimi przerwami (m. in. również z powodu choroby M-ego w połowie 1783 r.) ciągnęły się półtrzecia roku. M. opisał swe czynności w dokładnej relacji, z historycznym rzutem oka na 200 lat niepokojów ukraińskich, i w końcu 1783 r. przesłał do Departamentu Interesów Cudzoziemskich 13 map (dzieło członka komisji mjr. Karola Sierakowskiego) z oznaczeniem i opisem granicy na odcinku wschodnim (dnieprowym) od Kryłowa do Łojowa (ok. 700 km).
Dn. 19 II 1785 M. został komendantem dywizji wielkopolskiej, a w grudniu t. r. otrzymał nominację (bez odpłaty) na generał-lejtnanta. Komendę nad dywizją objął, z powodu trudności czynionych przez gen. A. Goltza, prawdopodobnie dopiero w r. 1786. Z polecenia króla prowadził wówczas wywiad o wrogiej robocie Prus wśród szlachty wielkopolskiej. Pod pozorem tropienia Cyganów rozsyłał M. patrole, które jednak nic groźnego nie wykryły. Równocześnie dyskretnie paraliżował werbunkową akcję Prusaków na terenach województw wielkopolskich. Dn. 30 XI 1789 Komisja Wojskowa potwierdziła M-emu komendę nad świeżo zreorganizowaną Dywizją Wielkopolską. Podkomendnym jego był wówczas Tadeusz Kościuszko. Dn. 27 IV 1790 z powodu podeszłego wieku przeszedł w stan spoczynku, mimo że król starał się zatrzymać go nadal w wojsku. Na pożegnanie otrzymał Order Orła Białego.
Karny żołnierz o dużej wiedzy wojskowej, utalentowany dyplomata, szczerze oddany królowi, należał M. do wybitniejszych generałów doby stanisławowskiej i wg słów Stanisława Augusta «był prawdziwie dobrym Polakiem». Żonaty był z Marianną (nazwisko nie znane), ale bezdzietny. Był dziedzicem Poddębic i Chrop w woj. łęczyckim i sieradzkim; mieszkał głównie w Lubomli lub Malinnikach, a pod koniec swego życia w domu bratanka Józefa w rodzinnej Świerczynie, gdzie zmarł 28 I 1805; pochowany został 3 II u Reformatów w Osiecznej.
Enc. Wojsk.; Słow. Geogr., III 362; Uruski; Zielińska P., Katalog tek Glinki, W. 1969 I; – Giergielewicz J., Wybitni polscy inżynierowie wojskowi, W. 1937 s. 77; Górski, Historia jazdy, s. 154, 181, 201, 219, 255, tenże, Historia piechoty, s. 122, 141, 153, 162; Hammer, Histoire de l’Empire Ottoman, Paris 1839 XV 293; Konopczyński, Konfederacja barska, I; tenże, Polska a Turcja, W. 1936; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, W. 1909–11 I–II; Korzon T., Kościuszko, Wyd. 2., Kr.–W. 1906 s. 205–6; tenże, Wewnętrzne dzieje; Kraushar A., Książę Repnin i Polska, W. 1900 I 339, II 319; Marylski A., K. M. jenerał czasów stanisławowskich (1778–1788), Kr. 1886, odb. z „Roczn. Filareckiego”; Mejbaum W., O tron Stanisława Augusta, Lw. 1918; Pawłowski B., Od konfederacji barskiej do powstania styczniowego, W. 1962; Reychman J., Życie polskie w Stambule w XVIII wieku, W. 1959; Szczygielski W., Konfederacja barska w Wielkopolsce 1768–1770, W. 1970; – Hubert L., Pamiętniki historyczne, W. 1861 II; Ihnatowski I., Dzieło komisji granicznej między Polską i Nowo-Rosją…, W. 1781; Listy Jana de Witte (1777–1779), Wyd. S. Krzyżanowski, Kr. 1868; Listy Wojciecha Jakubowskiego do Jana Klemensa Branickiego, Wyd. J. Bartoszewicz, W. 1882 s. 15, 34, 124, 149; Matuszewicz M., Pamiętniki, Wyd. A. Pawiński, W. 1876; Vol. leg., VII 206, 246–7, 251, 276, 284, 357, 402, VIII 140, 194, 315, IX 4; – AGAD: Akta Grodz. Wieluń. 42 s. 95, Arch. Radziwiłłów V 9142, Arch. Roskie XIII 26 (Listy M-ego do J. K. Branickiego), LXIV 111 (listy M-ego do Izabeli z Poniatowskich Branickiej), LXX, 1, Korespondencja Stanisława Augusta nr 3 b, nr 5 b k. 263, Zbiór Anny Branickiej 1744–1747, Zbiór z Suchej 345/441; Arch. Archidiec. w P.: Świerczyna Liber bapt. et mort.; Arch. Państw. w Ł.: Zbiory Bartoszewiczów nr 134 s. 147–50; Arch. Państw. w P.: Kościan Grodz. nr 100 k. 93, nr 109 k. 248, Poznań Grodz. nr 537 k. 34v.; B. Czart.: rkp. 672, 673, 697, 723, 734, 834, 880; Zakł. Dok. IH PAN w Kr.: Życiorys M-ego pióra W. Konopczyńskiego (mszp.); – Informacje Włodzimierza Dworzaczka.
Wacław Szczygielski