Poniatowski Kazimierz Józef (1854–1934), mierniczy i urzędnik, działacz Narodowej Demokracji i społeczny. Ur. 4 III w majątku rodzinnym Cepcewicze nad Horyniem w pow. łuckim, był synem Adama Stanisława (4 I 1808 – 22 I 1872) i Zofii z Felińskich, córki pisarki i pamiętnikarki Ewy Felińskiej (zob.), bratanicy pisarza Alojzego Felińskiego (zob.), siostry arcbpa Zygmunta Szczęsnego Felińskiego (zob.), bratem Szczęsnego (zob.). Ojciec powstaniec 1830 r. i 1863 r. za udział w powstaniu styczniowym został zesłany na Syberię (Cepcewicze zaś uległy konfiskacie), zwolniony w r. 1869 z zesłania osiadł w Warszawie, gdzie współpracował z „Gazetą Rolniczą” i „Gazetą Polską”. Kazimierz początkowo uczył się w gimnazjum w Warszawie, potem odbywał praktykę u geometry w pow. olkuskim. Po kilku latach, gdy nie udało mu się dostać do wyższego Konstantynowskiego Instytutu Mierniczego w Moskwie, ukończył szkołę mierniczą w Pskowie. Następnie pracował prywatnie jako geometra koło Tulczyna na Ukrainie, potem, kiedy nie powiodły się starania o posadę w Warszawie, wyjechał do Petersburga. Tam został miejskim geometrą na przedmieściu ochteńskim i jednocześnie urzędnikiem w wydziale statystyczno-kartograficznym Min. Komunikacji. Przez cały czas zabiegał – lecz bez powodzenia – o odpowiednią pracę w Królestwie Kongresowym. W końcu, po śmierci żony (1892), przeniósł się w r. 1893 z czworgiem dzieci do Wilna, gdzie objął posadę w Komisji Szacunkowej Banku Ziemskiego. Była to zmiana pod względem finansowym niekorzystna, lecz P. nie chciał, by dzieci wychowywały się w stolicy Rosji. W czasie pobytu w Petersburgu odstąpił część przypadającego na niego majątku Cepcewicze (który w r. 1876 został przed ostatecznym zatwierdzeniem konfiskaty zwrócony rodzinie) bratu Szczęsnemu i kupił dom z ogrodem w Warszawie. W r. 1898 sprzedał ów dom, co ułatwiło mu kształcenie dzieci, a później nabycie niewielkiego majątku.
W okresie petersburskim P. brał udział w nielegalnej pracy oświatowej i w zebraniach działaczy rozpowszechniających broszurę Zygmunta Miłkowskiego (T. T. Jeża) „Rzecz o obronie czynnej i skarbie narodowym” (Paryż 1887) i zbierających składki na Skarb Narodowy. Pod koniec 1891 r. P. przy okazji pobytu w sprawach zawodowych w Paryżu zetknął się z Józefem Gałęzowskim i z jego upoważnienia odwiedził Miłkowskiego w Genewie. Po powrocie do Petersburga zawiązał komitet pomocy dla Jeża, pod przewodnictwem adwokata Bolesława Olszamowskiego, i do czasu przeniesienia się do Wilna przekazywał zebrane składki do Genewy. W Wilnie P. od razu zaprzyjaźnił się z grupą działaczy patriotycznych, podczas zaś wyjazdów do Warszawy, Krakowa, Zakopanego i Lwowa zbliżył się do przywódców Narodowej Demokracji, m. in. Romana Dmowskiego, Jana Popławskiego, Zygmunta Balickiego, Zygmunta Wasilewskiego. Zebranie organizacyjne wileńskiego koła Ligi Narodowej (LN) odbyło się w r. 1897 właśnie w domu P-ego, tu potem często spotykali się członkowie Ligi. P. starał się o powiększenie liczby wileńskich członków Ligi i o delegowanie z Warszawy prelegentów politycznych. Uczestniczył żywo w pracy «ligistów», polegającej głównie na szerzeniu oświaty narodowej i zwalczaniu ugodowości miejscowej inteligencji. Organizował też działalność oświatową wśród Polaków na Litwie, Wołyniu i Podolu (m. in. w lutym 1899 zwrócił się do Ignacego Paderewskiego z prośbą o pomoc finansową na ten cel). Był ustosunkowany w świecie literackim, przyczynił się znacznie do ożywienia ruchu umysłowego, urządzając w Wilnie odczyty dla dorosłych, m. in. w r. 1901 odczyt Elizy Orzeszkowej o Zygmuncie Krasińskim. Z Orzeszkową, do której odnosił się z ogromną czcią i niemal uwielbieniem, pozostawał od stycznia 1892 przez 18 lat w korespondencji (131 listów P-ego znajduje się w Arch. E. Orzeszkowej w IBL PAN, a 6 w B. Publicznej m. Warszawy). Darzył pisarkę tak wielkim zaufaniem, iż po śmierci pierwszej żony do niej zwrócił się z prośbą o pomoc w znalezieniu drugiej (ożenił się zresztą nie ze wskazaną przez Orzeszkową panną). Orzeszkowa, przeciwnie niż większość osób związanych z P-m, przyjęła z uznaniem jego decyzję przeniesienia się z Petersburga do Wilna i zapewniła, że uczyni go bohaterem powieści o człowieku, który porzucił karierę w stolicy, by osiąść w zakątku rodzinnym (E. Orzeszkowa, „Listy zebrane”, VII 238); utworem tym była wydana w Petersburgu w r. 1896 książka pt. „Australczyk” (choć w postaci głównego bohatera brak cech podobieństwa do osoby P-ego – pisze o tym E. Jankowski w komentarzu do wyżej cytowanych „Listów” s. 408).
P. pracował w wileńskim Banku Ziemskim do r. 1899. Potem uczestniczył w organizowaniu Tow. Kredytowego Ziemskiego dla kresów północnych, które jednakże nie powstało wskutek sprzeciwu ministra finansów. W r. 1901 został P. taksatorem mieszkaniowym przy zarządzie miejskim w Wilnie. Wkrótce wszedł do rady miejskiej Wilna, a także objął stanowisko prezesa Sądu Sierocego (opiekuńczego). W Wilnie P. mieszkał do jesieni 1905. Sprzedał wybudowany tam dom, nabył folwark (450-morgowy) w Jaszczowie pod Lublinem i osiadł w nim 5 I 1907. Należał do lubelskiego grona LN; przebywał też okresowo w l. 1909–11 w Kijowie, gdzie uczestniczył w pracach LN. W Jaszczowie P. gospodarował do listopada 1927, po sprzedaży majątku (w związku z kłopotami finansowymi) zamieszkał ponownie w Wilnie. Zmarł 7 VII 1934 w Warszawie, pochowany został na cmentarzu Powązkowskim.
P. był dwukrotnie żonaty: po raz pierwszy z Jadwigą z Wikszemskich (ur. ok. 1860, zm. 26 IX 1892), po raz drugi (od r. 1898) z Janiną z Terleckich (1872–1925). W pierwszym małżeństwie miał czworo dzieci: Adama (1883–1959), urzędnika, Juliusza (zob.), Jadwigę (1888–1942), zamężną Kobierską, lekarkę, która zginęła w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu, i Antoniego (1889–1910); w drugim małżeństwie miał również czworo dzieci: zmarłą w niemowlęctwie Wandę (1899), Halinę (1900–1944), inżyniera rolnika, pracownika naukowego Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, Zygmunta (ur. 1901), inżyniera rolnika, i Janusza (1904–1971), technika i kreślarza w Państwowych Zakładach Lotniczych w Warszawie, po drugiej wojnie światowej pracownika «Sud-Aviations» w Paryżu.
Kozicki S., Historia Ligi Narodowej (okres 1887–1907), Londyn 1964; Księga pamiątkowa SGGW (1958) I–II (dotyczy Haliny i Zygmunta Poniatowskich); Życka L., Krótki rys dziejów tajnej oświaty polskiej na ziemi wileńskiej od 1880 do 1919, Wil. 1932 s. 8; – Archiwum polityczne Ignacego Paderewskiego, W. 1973 I s. 13–14 (inne cyfry w indeksie nie odnoszą się do K. P-ego); Orzeszkowa E., Listy zebrane, [Oprac.] E. Jankowski, Wr. 1971, 1981 VII (fot.), IX; Wojnar K., Ze wspomnień i przeżyć (1888–1908), „Niepodległość” T. 18: 1938; – „Kur. Warsz.” 1934 nr 186 wyd. wieczorne s. 8, nr 189 wyd. poranne s. 4; – B. Jag.: rkp. Przyb. 156/64 nr 810 (list P-ego do Benedykta Dybowskiego z 15 IX 1905); B. PAN w Kr.: rkp. sygn. 7785 t. 5, Materiały Józefa Zielińskiego (Poniatowski K., Wyciąg z życiorysu i wspomnień członka Ligi Narodowej); – Informacje syna Zygmunta Poniatowskiego z Warszawy.
Alina Szklarska-Lohmannowa