Ostorodt (Osterode) Krzysztof (zm. 1611), teolog i polemista ariański, pochodzenia niemieckiego. Ur. w Goslarze (Dolna Saksonia), był synem Henninga, tamtejszego pastora luterańskiego, oraz Katarzyny, również pochodzącej z rodziny pastorów. Już od wczesnych lat miał się wyróżniać uczonością. Dn. 21 I 1581 zapisał się na uniwersytet w Królewcu, po ukończeniu którego starał się o posadę kantora w Goslarze. Nie uzyskawszy jej został kierownikiem (rektorem) szkoły w pomorskim Człuchowie (Schlochau), zamieszkałym w większości przez ludność niemiecką. Częste wyjazdy do Gdańska, a zwłaszcza do położonych w jego pobliżu Buszkowów, pozwoliły O-owi nawiązać kontakt z osiadłymi tu zwolennikami radykalnej reformacji. Dość rychło też stał się wyznawcą antytrynitaryzmu. Gdańscy przedstawiciele tego kierunku wystawili O-owi listy polecające do kierownictwa zboru ariańskiego, z którymi przybył w październiku 1585 na synod braci polskich w Chmielniku. Towarzyszył mu minister ariański z Kujaw, niejaki Zyblicki. O. złożył wówczas wyznanie wiary (w języku łacińskim), został ponurzany i przyjęty do zboru.
Powróciwszy do Człuchowa, O. rozpoczął prowadzenie propagandy w duchu antytrynitarskim. Zwolniony za to ze stanowiska rektora, przeniósł się do Gdańska, gdzie zawarł bliższą znajomość z Mateuszem Radecke, sekretarzem rady miejskiej, a zarazem jednym z przywódców tutejszej gminy unitariańskiej. W r. 1586 O. wyjechał do Goslaru; udało mu się wówczas pozyskać całą swoją rodzinę, na czele z matką (ojciec już wtedy nie żył), dla arianizmu. Daremnie starali się temu zapobiec pastorzy goslarscy; odbyta 3 VI 1585 z O-em dysputacja nie przyniosła bowiem żadnego rezultatu. Duchowni oskarżyli wówczas całą rodzinę Ostorodtów przed radą miejską, która postanowiła ich uwięzić, «ne lues pestifera ad plures trahetur». Ostrzeżony w porę O. zbiegł do Polski, matkę natomiast wtrącono do więzienia. Została stamtąd wypuszczona po upływie trzech tygodni, pod warunkiem jednak powrotu w określonym terminie do gminy luterańskiej. W tej sytuacji O. (listem z 17 VII 1586) zaprosił całą rodzinę do Polski. Wraz z bratem, Janem, błagał swych współwyznawców, zebranych na synodzie w Chmielniku, o pomoc w tej sprawie. Obradujący tam arianie wystosowali 13 IX t. r. list do senatu Goslaru zawierający prośbę o udzielenie rodzinie O-a zgody na wyjazd do Polski (podobne pismo wystosował do władz duchownych miasta Faust Socyn). Listy te zawieźli do Goslaru Jan Balcerowic i Andrzej Lubieniecki. Interwencja odniosła skutek, dzięki czemu zarówno Katarzyna, jak jej cztery córki (Anna, Elżbieta, Katarzyna i Margareta) mogły opuścić miasto, zabierając ze sobą cały ruchomy majątek (bracia polscy dali im na drogę 100 fl.). Poślubiły one później członków gmin ariańskich w Gdańsku oraz w Lublinie, gdzie zamieszkała też Katarzyna Ostorodt.
Przez pewien czas O. przebywał w Rakowie (gdzie Lubieniecki uczył go polskiego), następnie zaś wykładał, czy był nawet rektorem szkoły braci polskich w Chmielniku. W l. 1592–7 O. pełnił obowiązki ministra gminy ariańskiej w Śmiglu, złożonej w znacznym stopniu z niemieckich mieszczan. Wstępującym do zboru stawiano wysokie wymagania moralne, żądano też od nich powtórnego chrztu. Choć potępiano surowo wszelki zbytek, stosowanie przemocy, służbę wojskową czy stawanie w sądach, to jednak nie wydaje się, aby O. próbował zaprowadzić w gminie zasadę wspólnoty dóbr (jak to suponuje T. Wotschke). Potępił ją bowiem w rękopiśmiennym traktacie wymierzonym przeciwko anabaptystom morawskim (hutterowcom). O. próbował zresztą, nawiązując do wcześniejszych inicjatyw ariańskich, pozyskać ich dla Kościoła braci polskich. W tym celu w marcu 1591 skierowano ze Śmigla na Morawy dwóch wysłanników zboru. Do zbliżenia jednak nie doszło, ponieważ różnice pomiędzy polskimi arianami a hutterowcami w zakresie teorii oraz praktyki społecznej były zbyt wielkie.
W r. 1590 (lub 1591) O. wysłał swym przyjaciołom na Śląsk rękopiśmienne wyznanie wiary, krytykujące konfesję K. Schwenkfelda; wywołała ona dwie repliki ze strony tamtejszych pastorów luterańskich. Na jedną z nich, pióra G. Tradela, O. odpowiedział w r. 1598 rozprawką polemiczną atakującą poglądy zwolenników Wittenbergi na bóstwo oraz naturę Chrystusa (Disputatio wider Georgen Tradeln… von der Gottheit des Sohns Gottes, wznowienie ukazało się w r. 1625). O. dość często ścierał się z pastorami luterańskimi (m. in. w r. 1598 dysputował w Gdańsku z J. Fabriciusem), którzy często atakowali jego poglądy w swoich pismach (F. Nicolai, 1603, A. Grawer, 1609, J. Bernat, 1613, J. Feuerbornius, 1628). Drugi front walki polemicznej O-a stanowili katolicy. W czerwcu 1592 O. oraz Krzysztof Lubieniecki dysputowali w Gaju (majętności pod Gnieznem, należącej do spadkobierców Sz. Jaktorowskiego) z jezuitami poznańskimi. Polemika dotyczyła m. in. dogmatu Trójcy, przy czym strona katolicka starała się podobno w sposób żartobliwy uchylić od kontynuowania dyskusji, za co O. «barzo ostro strofował» przeciwników. W t.r. (2 VII) dysputował on w Śmiglu z księdzem Hieronimem Powodowskim na temat natury Chrystusa oraz jedynego Boga-Ojca (sprawozdanie z tej polemiki ogłosił O. w r. 1592 w Poznaniu). Jego aktywność, uzdolnienia polemiczne i głębsze zainteresowanie teologią zwróciły nań uwagę Socyna. O. miał początkowo zamiar stoczenia z nim polemiki na temat chrztu, lecz po lekturze rozprawy Socyna na ten temat nie tylko zrezygnował z dysputy, ale i zabrał się do czytania innych dzieł tego autora. Przeczytawszy polską polemikę z Jakubem Wujkiem O. wdał się z Socynem w dłuższą korespondencyjną polemikę o tym traktacie. Socyn, który cenił sobie jego zdanie, prosił O-a o przesyłanie dalszych uwag. Dla niego też specjalnie napisał w r. 1596 (lub 1597) traktat logiczny, oparty na Arystotelesie, a dotyczący sposobu prowadzenia dysput religijnych.
W Śmiglu O. zaprzyjaźnił się z Walentym Szmalcem, uważającym go za swego mistrza. Należeli oni do najgorliwszych zwolenników Socyna, z którym od schyłku XVI w. aż do jego śmierci (1604) pozostawali w stałym kontakcie, przeważnie korespondencyjnym. Z jego to zapewne inicjatywy (a na polecenie synodu lubelskiego) O. – wraz z Andrzejem Wojdowskim – udali się w lipcu 1598 w «podróż misyjną» do Holandii, gdzie – korzystając z panującej tam tolerancji – chcieli rozpowszechniać dzieła ariańskie. Wojdowski przebywał tu przedtem; za jego też pośrednictwem O. już w r. 1591 nawiązał korespondencję ze sztrasburskimi zwolennikami anabaptyzmu, wyjaśniając im (w liście z 20 X 1591) główne zasady arianizmu (zwłaszcza poglądy braci polskich na bóstwo Chrystusa). W Lejdzie obaj emisariusze zawarli znajomość z E. Sonerem, późniejszym propagatorem antytrynitaryzmu w Altdorfie. Otrzymał od nich dzieła socyniańskie, a Wojdowski 10 IX 1598 wpisał się Sonerowi do sztambucha. Po przybyciu O-a i Wojdowskiego do Amsterdamu władze skonfiskowały jednak przywiezione przez nich dzieła ariańskie, które przesłano do opinii wydziałowi teologii uniwersytetu w Lejdzie. Ten zaś dopatrzył się w nich niebezpiecznych herezji, zbliżonych do mahometanizmu, wskutek czego Stany Generalne poleciły 19 XI 1598 spalić te dzieła, O-a zaś i Wojdowskiego w przeciągu 10 dni wydalić z Niderlandów. Odwołanie od wyroku niewiele tu pomogło; zniszczeniu uległ również traktat Compendiolum doctrinae ecclesiae Christianae, nunc in Polonia potissimum florentis, pióra obu emisariuszy (musiały jednak pozostać jakieś egzemplarze, skoro Compendiolum ukazało się w r. 1630 ponownie drukiem). Ponieważ jednak nie znano miejsca pobytu autorów, O-owi i Wojdowskiemu przez pewien czas udało się pozostać w Holandii, skąd następnie przenieśli się do Fryzji. Dn. 29 I 1599 O. powrócił do Polski. Na znak protestu przeciwko przyjęciu, jakie zgotowano mu w Niderlandach, napisał (w sierpniu t.r.), wraz z Wojdowskim, dziełko Apologia ad decretum… Ordinum Provinciarum foederatarum Belgii, w którym występowali w obronie tolerancji i wolności propagandy religijnej. Traktat ten ukazał się po łacinie oraz holendersku w Rakowie (1600), a ponadto potajemnie w Holandii.
Powróciwszy do Polski, O. osiadł na pewien czas w Rakowie. W czerwcu 1600 na polecenie synodu w Lublinie wyruszył (wraz ze Stanisławem Lubienieckim) do Gdańska, aby tam podjąć polemikę z radykalną, religijnie i społecznie, grupą chiliastów. Władze miejskie uniemożliwiły jednak dysputację, rozpędzając zgromadzonych na nią ludzi, przywódcę chiliastów zaś wtrąciły do więzienia. W r. 1601 i 1602 O. brał udział w synodach ministrów, podczas których Socyn wyjaśniał, metodą seminaryjną, podstawowe założenia swej doktryny religijnej i społecznej. Te, odbywane w Rakowie, spotkania nosiły charakter zamknięty, przeznaczony wyłącznie dla członków kierownictwa zboru, do których O. wówczas należał. Jego oficjalne stanowisko m. in. w kwestiach społecznych wyłożył w dziele Unterrichtung von den Hauptpunckten der Christlichen Religion (1604 oraz trzy dalsze wydania). Nakazując posłuszeństwo władzom świeckim, zezwalając na sprawowanie urzędów, stawanie w sądach, składanie przysięgi czy wreszcie noszenie broni O. «krok za krokiem oczyszczał doktrynę zborową od skrajności, którymi przesiąkła pod wpływem anabaptystów» (S. Kot). Unterrichtung stanowił zarazem zwarty i przejrzysty wykład wiary dla rodaków autora, będących członkami zboru (O. akcentował to szczególnie mocno w przedmowie). Dn. 1 III 1607 napisał do sympatyków arianizmu w Altdorfie list zalecający ariański sposób udzielania Wieczerzy Pańskiej oraz przypominający o potrzebie przestrzegania dyscypliny zborowej.
W r. 1602 synod rakowski powołał O-a na zwierzchnika zborów ariańskich w Prusach Królewskich, do pomocy dodając mu Duńczyka, Seweryna Martiniusa. Stanowiska tego nie objął jednak O. od razu i jeszcze przez trzy lata mieszkał w Rakowie. Dopiero w połowie października 1605 został on ministrem gminy socyniańskiej w Buszkowach z pensja 300 fl. rocznie. W r. 1608 dodano mu na pomocnika U. Herwatha. W wyniku wizytacji odbywanych przez K. Lubienieckiego i W. Szmalca ustalono, że poglądy O-a (zwłaszcza społeczne) ulegają niepokojącej Raków radykalizacji. W r. 1610 doszło na tym tle do otwartego konfliktu; O. bowiem znalazł się w wyraźnej opozycji do polityki kierownictwa zboru, które coraz bardziej łagodziło dawny radykalizm etyczny oraz społeczny. O. zaś – powołując się na nakazy Ewangelii – zabraniał wiernym nie tylko udziału w wojnie czy piastowania urzędów, lecz również stawania w sądach, składania przysięgi, a nawet posiadania majątku. Opozycjonistów usuwał bezlitośnie z gminy, jej członków zaś począł podburzać przeciwko szlacheckiemu kierownictwu zboru. Atakował zwłaszcza dawnego przyjaciela i współpracownika ze Śmigla, Szmalca, który z oburzeniem pisał, iż O. Gdańszczan «adversus omnes ecclesias Polonias inflaret et irritaret». Zajął więc stanowisko wręcz przeciwne do tego, jakie głosił w trakcie polemiki z hutterowcami czy w Unterrichtung. W tej radykalizacji poglądów O-a wolno widzieć po pierwsze wpływ gdańskiego środowiska (do tutejszego zboru należeli w znacznym stopniu członkowie pospólstwa i plebsu). Po drugie, nie żył już wtedy Socyn, będący dla O-a wielkim autorytetem moralnym, który mógłby go powstrzymać od zbyt radykalnych wystąpień.
Ponieważ O. nie tylko ustnie, ale i na piśmie dawał wyraz swoim poglądom, sprawę «rokoszu Gdańszczan» wniesiono na synody ariańskie 1610 r. (najpierw w Lublinie, następnie w Rakowie). Do Gdańska pośpieszyła delegacja, złożona z czołowych teologów zboru (H. Moskorzowski, Szmalc, A. Gosławski, Wojdowski, J. Völkel); w jej skład weszli również przedstawiciele niemieckiej gminy ariańskiej w Międzyrzeczu. Zaniepokojenie kierownictwa zboru braci polskich było tym większe, ponieważ z działalnością O-a wiązano duże nadzieje na prowadzenie propagandy socyniańskiej w języku niemieckim (wraz z M. Radeckem wprowadził on do oficyn drukarskich arian język i czcionki niemieckie). O. pozornie ugiął się pod naciskiem delegacji, ale po jego rychłej śmierci (był zresztą słabego zdrowia i przez całe życie chorował) okazało się, że potajemnie przygotowywał ponowny rozłam. Dopiero nowa delegacja załagodziła sprawę, przyjmując z powrotem wiernych, usuniętych przez O-a ze zboru w Gdańsku oraz w Buszkowach. O. zmarł w Buszkowach 9 VIII 1611.
O. był żonaty, jego syn Krzysztof brał udział w r. 1607 w lubelskim synodzie arian.
O. występuje w powieści Z. Kossak-Szczuckiej „Złota wolność” (1928).
Estreicher; Allg. Dt. Biogr.; Allgemeine Encyclopedie der Wissenschaften und Künste, Cz. 3., Leipzig 1836 VII 166–7; – Caccamo D., Sozinianer in Altdorf und Danzig, „Zeitschr. f. Ostforschung” R. 19: 1960 s. 46–8; Chmaj L., Faust Socyn, W. 1963; Ensfelder E., Christoph Ostorodt, sa vie et son principal écrit, Strasbourg 1859; Grabowski T., Literatura ariańska w Polsce, Kr. 1908; Kawecka-Gryczowa A., Ariańskie oficyny wydawnicze Rodeckiego i Sternackiego, Wr. 1974; Kot S., Ideologia polityczna i społeczna braci polskich zwanych arianami, W. 1932; Luckfiel E., Der Socinianismus und seine Entwickelung in Grosspolen, „Zeitschr. d. Hist. Gesellschaft f. d. Prov. Posen” R. 7: 1892 s. 157 i n.; Mühlpfordt G., Deutsche und polnische Arianer, w: Deutsch-slawische Wechselseitigkeit in sieben Jahrhunderten, Berlin 1956 s. 88–93; Slee J. C. van, De Geschiedenis van het Socinianisme in de Nederlanden, Haarlem 1914; Szczotka S., Synody arian polskich, „Reform. w Pol.” R. 7–8: 1935–6; Studia nad arianizmem, W. 1959; Tazbir J., Antytrynitaryzm w Gdańsku i okolicach, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 21: 1976 s. 63–4; Wilbur E. M., A History of Unitarianism, Socinianism and its Antecedents, Cambridge Mass. 1947; Williams G. W., The Polish Brethren 1601–1685, „Harvard Theological Studies” T. 18: 1977; Wotschke T., Ein dogmatisches Sendschreiben des Unitariers Ostorod, „Archiv f. Reformationsgesch.” R. 12: 1915 s. 137–54; tenże, Die Reformation in Lande Posen, Leszno 1913 s. 104–5; tenże, Die unitarische Gemeinde in Meseritz-Bobelwitz, „Zeitschr. d. Hist. Gesellschaft f. d. Prov. Posen” R. 26: 1911 s. 166–7; – Adelt M., Historia de arianismo olim Smigiliam infestante, Gd. 1741 s. 39–40; Bock, Historia antitrinitariorum; tenże, Historia socinianismi Prussici, Królewiec 1754 s. 19– 20; Epitome colloquii Racoviae habiti anno 1601, W. 1966 s. 15; Heumann Ch. H., Relatio de colloquio, quod Goslaviae cum Chr. Ostorodo habitum est, „Bibliotheca Bremensis” V, 1765; Kot S., Dysputacje arian polskich z rękopisu koloszwarskiego, „Reform. w Pol.” R. 7–8: 1935–6; tenże, Dysputacje braci polskich, tamże R. 9–10: 1937–9; Lauterbach S. F., Ariano-socinismus olim in Polonia, Frankfurt n. M. 1725 s. 271–6; Leuckfeld J. G., Scriptores rerum Germanicarum Johanni Michaelis Heinecii et Johanni Leuckfeldi: 1–6 Antiquitatum Goslariensium… libri sex, Frankfurt n. M. 1707 s. 522–9; Lubieniecki S., Historia reformationis Polonicae, W. 1971; Mersenne M., Correspondance…, Paris 1972 XII 49; Sandius Ch., Bibliotheca antitrinitariorum, W. 1967; Socyn F., Listy, W. 1959 I–II; Zeltner G. G., Historia cryptisocinismi… acc. Valentini Smalcii diarium vitae, Lipsk 1729 s. 30, 281–4, 492, 1169–71, 1190.
Janusz Tazbir