Szokalski Ksawery (1805–1844), lekarz, uczestnik powstania listopadowego, zesłaniec.
Ur. w sierpniu w Lipowcu (gub. kijowska), był synem Józefa. Miał trzech braci, w tym Piotra i Michała, uczestników powstania listopadowego, oraz siostrę, zamężną za Gołaszewskim, zamieszkałą w Lipowcu.
S. uczył się w szkole bazylianów w Humaniu. W r. 1822 podjął na Uniw. Wil. studia medyczne (wg niektórych źródeł błędnie: weterynarię). W grudniu 1829 zdał egzaminy końcowe i 30 XII t.r. uzyskał stopień lekarza II kl. Jako stypendysta rządowy został przydzielony do szpitala wojskowego w twierdzy Kinburn nad Morzem Czarnym, skąd przeniesiono go do Chersonia do pomocy w zwalczaniu epidemii cholery; zyskał wówczas opinię «zdolnego i godnego» lekarza. W marcu 1831 miał objąć stanowisko w szpitalu wojskowym w Wilnie; nie dotarł tam, gdyż w kwietniu (lub maju) t.r. przyłączył się do oddziału powstańczego gen. Benedykta Kołyszki, naczelnika powstania na Ukrainie, i uczestniczył w kilku potyczkach na Wołyniu. Zapewne po klęsce pod Daszowem (14 V) lub rozbiciu oddziału pod Majdanem (23 V) dostał się do niewoli i został uwięziony w Kijowie. Sąd wojskowy skazał go (31 X) na karę śmierci, ale decyzją wodza naczelnego I Armii Iwana Paskiewicza z 19 I 1832 (zatwierdzoną 5 II t.r. przez cara Mikołaja I) zmieniono wyrok na karne wcielenie do Korpusu Syberyjskiego armii rosyjskiej z pozbawieniem praw stanu i stopnia lekarza oraz konfiskatą majątku.
Dn. 12 X 1832 przybył S. do Permu, a następnie 16 XI t.r. do Tobolska, gdzie prawdopodobnie dzięki protekcji innych zesłańców, Piotra Moszyńskiego i Romana Sanguszki, a także pomocy swego kolegi ze studiów, Antoniego Sadowskiego, kierującego miejscowym lazaretem 7. baonu liniowego Syberyjskiego, został zatrudniony w tym szpitalu jako felczer. Mieszkał poza koszarami i prowadził praktykę lekarską. W r. 1833 przystąpił do tzw. spisku omskiego, którego celem było wzniecenie buntu i ucieczka zesłańców z Syberii przez Bucharę. Do sprzysiężenia należeli m.in. ks. unicki Jan Henryk Sierociński, Franciszek Knoll, Ignacy Bułdeskuł, Fortunat Misiurewicz i Władysław Drużyłowski. S. utrzymywał korespondencję z przebywającym w Omsku Sierocińskim oraz zesłańcami na Syberii Zachodniej i Uralu, a także innymi osobami w kraju. Powracającym do ojczyzny, m.in. Stefanowi Porczyńskiemu, przekazywał «papiery» i szyfry spiskowców. Dn. 24 VI t.r. został aresztowany Sierociński, a dwa tygodnie później uwięziono Drużyłowskiego i S-ego. Przewiezieni do Omska, przyznali się (podobnie jak Sierociński) do zamiaru ucieczki, jednak «bez jakiegokolwiek buntu». W trakcie trzyletniego śledztwa, S., Ignacy Zubczewski i Władimir Milidin zbiegli nocą z 28 na 29 I 1836 z omskiego więzienia. Po trzech dniach, w okolicach Pietropawłowska (obwód akmoliński) zostali jednak ujęci. Wojskowa Komisja Sądowa przy 23. DP w Omsku wydała 20 VIII t.r. wyrok skazujący trzydzieści pięć osób, w tym S-ego, na rozstrzelanie. Główny Audytoriat decyzją z 9 X (zatwierdzoną przez cara 12 I 1837) zmienił wyrok na 6 tys. kijów dla siedemnastu skazańców. W uzasadnieniu stwierdzono, że nie tylko przygotowywali oni ucieczkę, ale buntowali Rosjan, uświadamiając im «nędzę ich położenia». Egzekucja (sześciokrotne przegnanie przez szpaler tysiąca żołnierzy uzbrojonych w kije) miała miejsce 14 III 1837 w fortecy w Omsku. W jej rezultacie Sierociński, Milidin, Drużyłowski, Jan Wróblewski i Antoni Zagórski zmarli z odniesionych ran. S. przeżył dzięki interwencji lekarza batalionowego, Sokołowskiego (Sokolińskiego), który przerwał wymierzanie kary S-emu po 5 tys. kijów, a egzekucję dokończono 21 IV t.r. Sokołowskiego zesłano za «sprzyjanie Polakom» w stepy kirgiskie pod dozór władz wojskowych.
Po wyleczeniu ran S. został 4 XI 1837 wysłany do Irkucka w 30-funtowych kajdanach, a stamtąd skierowano go na katorgę do Nerczyńska; przebywał tam razem z Knollem i Misiurewiczem. Następnie został przewieziony do Akatuja, gdzie spotkał m.in. Piotra Wysockiego i Michaiła Łunina. Prawdopodobnie dzięki wstawiennictwu Knolla zdjęto mu wtedy kajdany. Przeciw S-emu i Wysockiemu, podejrzanym o fabrykowanie fałszywych asygnat, toczyło się od grudnia 1839 do lutego 1840 śledztwo, które jednak niczego nie wykazało. Na początku l. czterdziestych trafił S. do więzienia nerczyńskiego, skąd został przeniesiony do kopalni w Szyłce. Zwolniony z pracy w kopalni, zamieszkał prawdopodobnie w pobliskiej Niżnej Karze. Udzielał tam korepetycji dzieciom zarządcy kopalni oraz wrócił do praktyki lekarskiej, świadcząc bezinteresownie swe usługi. W r. 1844 (wg Knolla w r. 1847, wg Giżyckiego i Iwanowskiego w r. 1848), dręczony depresją, zastrzelił się w Szyłce lub w swym domu w Niżnej Karze. Pamiętnikarze podają również inne okoliczności jego śmierci; wg Wojciecha Rosiewicza utonął w rzece pod Nerczyńskiem, a wg pogłosek odnotowanych przez Konstantego Wolickiego zmarł na tyfus w gub. krasnojarskiej. Został pochowany prawdopodobnie na cmentarzu w Niżnej Karze; już w r. 1855 jego grobu nie odnaleziono.
S. rodziny nie założył.
Postać S-ego występuje w powieści Juliusza Turczyńskiego „Nasza Golgota. Z martyrologii sybirskiej” (Lw. ok. 1901, wyd. 2, Lw. 1909). Poświęcono mu też jedną z tablic upamiętniających uczestników powstania listopadowego w Alei Chwały Olszynki Grochowskiej (przy ul. Traczy) w Warszawie.
Kijas A., Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, W.–P. 2000; Słown. lekarzy pol. XIX w., V; Śliwowska, Zesłańcy; Zembrzuski L., Złota księga korpusu sanitarnego polskiego 1797–1918, W. 1927 s. 44–5; – Bieliński, Stan nauk lek., s. 743; Djakow W., Nagajew A., Partyzantka Zaliwskiego i jej pogłosy (1832–1835), W. 1979; Ejdelman N., Łunin – adiutant wielkiego księcia Konstantego, W. 1976 s. 390, 393; Fiećko J., Droga ku męce. O sybirskiej postawie księdza Jana Henryka Sierocińskiego, „Przegl. Powsz.” 1988 nr 2; Gaponienko W. W., Siemionow E. W., Polscy zesłańcy polityczni w życiu gospodarczym i kulturalnym Zabajkała w pierwszej połowie XIX wieku, Ułan-Ude 2006; [Giżycki M.] Wołyniak, O bazylianach w Humaniu, „Przew. Nauk. i Liter.” 1899 s. 1176 (data śmierci: 1848); Janik M., Dzieje Polaków na Syberii, Kr. 1928; tenże, Nieznana relacja w sprawie omskiej, „Kwart. Hist.” 1929 s. 349–58; Jewsiewicki W., Na syberyjskim wygnaniu, W. 1959 s. 23, 26, 37–40; Jędrychowska B., Polscy zesłańcy na Syberii (1830–1883), Wr. 2000; Nagajev A., Omskoje delo 1832–1833 godov, w: Ssylnyje revolucjonery v Sibiri (XIX v. – fevral 1917 g.), Irkutsk 1985 IX 44–58; Nowiński F., Polacy na Syberii Wschodniej, zesłańcy polityczni w okresie międzypowstaniowym, Gd. 1995; Političeskije ssylnyje v Sibiri (XVIII – načalo XX v.), Novosibirsk 1983 s. 168, 171, 173; Śliwowska W., Ucieczki z Sybiru, W. 2005; Trojanowiczowa Z., Sybir romantyków, P. 1993; – Giller A., Lista wygnańców polskich do roku 1869, w: Album Muzeum Narodowego w Rapperswil, P. 1872 s. 433; tenże, Opisanie zabajkalskiej krainy w Syberii, Lipsk 1867 I 195–202; [Iwanowski E.] Heleniusz, Wspomnienia narodowe, Paryż 1861 s. 381, 391 (data śmierci: 1848); Januszkiewicz A., Listy z Syberii, W. 2003; Librowicz Z., Polacy w Syberii, Kr. 1884 s. 126; Piotrowski R., Pamiętniki z pobytu na Syberii, P. 1860–1 III 28, 30, 32–3; Społeczeństwo polskie; Wolicki K., Wspomnienia z czasu pobytu w cytadeli warszawskiej i na Syberii, Lw. 1876 s. 170, 177, 181; Zesłanie i katorga na Syberii w dziejach Polaków 1815–1914, Oprac. A. Brus i in., W. 1992 (fragment pam. F. Knolla); – Lietuvos valstybės istorijos archyvas w Wil.: F. 720 op. 1 vol. 158 k. 64, vol. 998 poz. 845, vol. 1013 k. 212–12v, vol. 1023 k. 64v–5; Rossijskij gosudarstvennyj voenno-istoričeskij archiv w Moskwie: F. 801 op. 64/5 delo 5 č. 4 k. 117–25 (autobiogr. S-ego); – Informacje Swietłany Muliny z Omska.
Anna Brus