Pasternak Leon Jakub, pseud. i krypt.: Cyk-Cyk, Kalas, (l. p.), Maria Grzelak, Roch Kowalski, [Napo]Leon [Bona]Pasternak (1909?–1969), poeta, satyryk, prozaik, dramaturg. Ur. 12 VIII 1909 (wg metryki ur.; sam P. podawał uwzględniony przez „Słownik Współczesnych Pisarzy Polskich” i wszystkie źródła drukowane r. 1910) we Lwowie w drobnomieszczańskiej spolonizowanej rodzinie żydowskiej, był synem Józefa i Róży z Hirschhornów. Od najmłodszych lat musiał być życiowo samodzielny, ponieważ nie posiadający stałego zawodu ojciec «oficer c. k. armii, poszukiwacz przygód i fantasta» (Antoni Marianowicz) nie potrafił zapewnić rodzinie ustabilizowanej egzystencji, a matka zmarła wcześnie. Do gimnazjum uczęszczał we Lwowie, maturę zdał tamże z trudem jako ekstern w r. 1927. Na wiosnę 1929 nawiązał kontakty ze Stanisławem Lecem i Janem Śpiewakiem, które przerodziły się w trwającą całe życie przyjaźń. Wspólnie utworzyli grupę młodych lewicowych poetów (w jej skład weszli ponadto Stanisław Salzman, Edward Brecher i Artur Rzeczyca). Debiutował wierszem Pieśń ściętych drzew w „Kurierze Literacko-Naukowym” (dod. do „Ilustr. Kur. Codz.”) 1929 nr 49. Od czasu utworzenia grupy, utrzymując stały kontakt z ruchem komunistycznym, współpracował zwłaszcza z legalnymi przybudówkami Komunistycznej Partii Polski (KPP), której członkiem został na krótko przed jej rozwiązaniem. W r. 1930 zorganizował teatrzyk cieni, który został natychmiast zlikwidowany przez policję. W lipcu 1931, wraz z Lecem i Śpiewakiem, rozpoczął wydawanie miesięcznika literackiego „Tryby”, powstałego z inspiracji Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy. Ukazał się tylko nr 1, już jako nakład drugi po konfiskacie; przygotowany nr 2 został zajęty przez policję. Jednocześnie P. pracował jako pomocnik technicznego redaktora lwowskiego dziennika „Wiadomości”. W r. 1931 przeniósł się do Warszawy, gdzie podjął pracę jako bileter w kinie. Prowadził równocześnie działalność polityczną (współorganizator powszechnego strajku kinematograficznego) i rozwijał własną twórczość literacką. Był członkiem efemerycznej Asocjacji Pisarzy Proletariackich. Pierwsze aresztowanie w r. 1932 z powodu «sprawy z Rafajłowej» zapoczątkowało cykl stałych represji wobec P-a, który w okresie 1932–9 spędził w więzieniu łącznie ok. pięciu lat.
W listopadzie 1933, wspólnie z Henrykiem Drzewieckim i Grzegorzem Timofiejewem, P. stworzył tajny zespół redagujący inspirowany przez KPP dwutygodnik literacki „Lewar”. Zespół w tym składzie działający do lutego 1935 nadał pismu kierunek skrajnie sekciarski i dogmatyczny. W marcu 1936, wspólnie z Lecem i Lucjanem Szenwaldem, stworzył robotniczy kabaret «Teatr Pętaków», po 3 tygodniach istnienia zlikwidowany przez policję. Pierwszy tomik poetycki P-a Naprzeciw (W. 1935) przyjęty przez krytykę (także lewicową) z rezerwą, charakteryzował się silnym uzależnieniem od wzorców W. Majakowskiego i Władysława Broniewskiego. Od r. 1935 P. był członkiem Związku Zawodowego Literatów Polskich (ZZLP). Aresztowany ponownie, był więziony m. in. na Mokotowie, w Płońsku i w Łomży. Wrażenia więzienne zawarł w przychylnie przyjętym zbiorku Dzień pochmurny (W. 1936), w którym ostatecznie ustalił własny model jednoznacznej liryki rewolucyjno-społecznej, obcej wszelkim poszukiwaniom awangardowym, a opartej o tradycyjne kanony. Od chwili powstania „Szpilek” nawiązał z nimi ścisłą współpracę jako satyryk. Dn. 19 II 1937 został zesłany do obozu w Berezie Kartuskiej, wkrótce jednak zwolniono go pod presją opinii publicznej. W r. 1938 ogłosił w lwowskim czasopiśmie satyrycznym „Chochoł” wiersz Pieśń o hańbieniu rasy (nr 2), który wywołał kampanię dziennika „ABC” o obrazę «Matki-Polki». W wyniku tej kampanii P. został już 2 III 1938 drugi raz zesłany do Berezy. Represjonowanie poety za wiersz odbiło się głośnym echem w środowiskach nie tylko lewicowych (dezaprobatę wyrażał m. in. Stanisław Cat-Mackiewicz), a Janina Broniewska, Wanda Wasilewska, Halina Górska i Karol Kuryluk usiłowali bezskutecznie skłonić Zarząd Główny ZZLP do interwencji. Po wybuchu wojny P. przebywał dalej w obozie do czasu ucieczki policyjnej załogi Berezy w nocy z 17 na 18 IX 1939. Wydostawszy się na wolność, skierował się do zajętego przez Armię Czerwoną Lwowa.
We Lwowie P. włączył się w życie kulturalne miasta, stając się jednym z najbardziej aktywnych przedstawicieli tamtejszego polskiego środowiska literackiego lat 1939–41. Wstąpił do zorganizowanego w grudniu 1939 klubu literackiego polskich, ukraińskich i żydowskich pisarzy Zachodniej Ukrainy. Zawodową pracę podjął w redakcji polskojęzycznego dziennika „Czerwony Sztandar”. Równocześnie kierował satyrycznym teatrzykiem politycznym „Czerwonego Sztandaru” «Gazeta Sceniczna» oraz od września 1940 był kierownikiem literackim polsko-ukraińsko-żydowskiego stałego teatru niezawodowego. Dn. 24 I 1940 był naocznym świadkiem aresztowania Władysława Broniewskiego (co upamiętnił m. in. napisanym w r. 1967 wierszem Nocne z Władkiem rozmowy). We wrześniu 1940 w grupie 58 literatów Zachodniej Ukrainy został przyjęty do Związku Radzieckich Pisarzy Ukrainy oraz wszedł w skład zarządu jego lwowskiego oddziału. W l. 1940–1 był członkiem zespołu przygotowującego podręczniki dla szkół polskich. Literacka twórczość P-a tego okresu objęła dramat Bereza, prezentowany w lwowskim radio w r. 1940 (rkp. zaginął) oraz nowe wiersze, afirmujące charakter przemian na Zachodniej Ukrainie, zebrane wraz z dawniejszymi w tomie Wiersze wybrane (Kijów–Lw. 1941).
Po wybuchu wojny radziecko-niemieckiej P. przedostał się przez Kijów do Moskwy, gdzie na krótko objął dział poezji miesięcznika „Nowe Widnokręgi”; z Moskwy został ewakuowany do Ufy, a następnie do Kazania. Od końca listopada 1941 pracował w redakcji audycji polskich, początkowo przy Ukraińskim Komitecie Radiowym w Saratowie, a następnie przy Wszechzwiązkowym Komitecie Radiowym w Kujbyszewie. Jego obfita antyhitlerowska twórczość satyryczna wykorzystywana była regularnie w propagandzie radiowej. W r. 1942 w Kujbyszewie, oskarżony w związku z wierszem Patrząc na Wołgę o nacjonalizm, odmówił złożenia samokrytyki i jedynie dzięki interwencji wiceprzewodniczącego Wszechzwiązkowego Komitetu Radiowego uniknął zwolnienia z pracy. W maju 1943 na wiadomość o tworzeniu 1 Dyw. Piechoty im. T. Kościuszki ochotniczo zgłosił się do wojska, gdzie po krótkim okresie pracy w komisji przyjęć poborowych mianowano go w czerwcu kierownikiem teatru 1 Dywizji. Od 23 IX, w związku z przejęciem teatru przez Władysława Krasnowieckiego, przeszedł na stanowisko kierownika literackiego; przybierającą różne formy współpracę z teatrem kontynuował do r. 1948. Równocześnie prowadził dywizyjny satyryczny teatrzyk kukiełkowy. Dla potrzeb wojska napisał ok. 300 tekstów piosenek, z których trwałą popularność zyskała sobie Oka. Nieliczne liryki patriotyczne wydał w zbiorze Słowa z daleka (Moskwa 1944, Wyd. 2. tamże t. r.).
W wyzwolonym Lublinie P. objął kierownictwo wydziału literatury Resortu Kultury i Sztuki Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego oraz we wrześniu 1944 założył i redagował pierwszy tygodnik satyryczny „Stańczyk”. Jednocześnie współorganizował ZZLP. W listopadzie materiały zamieszczone w nr 5 „Stańczyka” spotkały się z dezaprobatą władz, w wyniku której pismo zostało zamknięte, a P. usunięty ze stanowiska w Resorcie. W r. 1945 przeniósł się do Łodzi, gdzie wraz z Lecem i Jerzym Zarubą wznowił oraz do marca 1946 redagował „Szpilki”. Zdemobilizowany w r. 1948 w stopniu porucznika, zamieszkał na stałe w Warszawie i odtąd utrzymywał się wyłącznie z pracy literackiej. Pierwsze powojenne zbiory wierszy, piosenek i satyr (Lata powrotu. 1939–1945, b. m. 1945, Piosenki żołnierskie 1940–1944, L. 1945, Wyd. 2. 1945, Rzeź niewiniątek, W. 1946, Linia życia, Ł. 1948) przynosiły niemal wyłącznie utwory przedwojenne i rozproszone powstałe w Związku Radzieckim. W lirykach przełomu lat czterdziestych i pięćdziesiątych (Strofy gniewu, W. 1949, Arkusz poetycki, W. 1950, nowe wiersze z obszernego wyboru Lira i satyra, W. 1952) próbował bez powodzenia dostosować się do normatywnych wymagań poetyki okresu. Ponadto ogłosił wybór Pieśni i piosenki (W. 1952). Lepsze rezultaty osiągnął w ostrej i konkretnej satyrze atakującej postawy polityczne wrogie Polsce Ludowej i malkontenckie oraz nastroje środowisk twórczych (Zasady i kwasy, W. 1947, Wyd. 2. 1948, Smutne, ale prawdziwe, W. 1954, Wyd. 2. rozszerzone 1957).W latach pięćdziesiątych zwrócił się w stronę dramatu, pisząc współczesną sztukę «produkcyjną» o tematyce kolejarskiej Trzeba było iskry (W. 1951) oraz widowisko na tle losów żołnierzy-kościuszkowców Płynie Oka (W. 1954). Przedwojenne doświadczenia więzienne i obozowe wykorzystał w opartej na motywach autobiograficznych powieści Komuna miasta Łomży (W. 1952) i zbiorze opowiadań Dzień zapłaty (W. 1956). Dn. 31 XII 1952 P. wstąpił do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR).
W październiku 1956 P. należał do skupionej wokół Leona Kruczkowskiego grupy pisarzy, którzy przeciwstawiali się negacji dotychczasowego dorobku Polski Ludowej i występowali w obronie uczciwych komunistów oskarżonych o «stalinizm». Szczególnie ostro atakował nowe orientacje polityczne wśród literatów, którzy demonstracyjnie zrywali swe dawniejsze związki z PZPR. Ówczesnym nastrojom i przemyśleniom dał wyraz w tomiku liryków i satyr Czas próby (W. 1957), zawierającym również nieobecne dotąd w jego poezji liryki osobiste, m. in. erotyczne. W r. 1958 otrzymał literacką nagrodę Ministerstwa Obrony Narodowej II stopnia. Pod koniec t. r. popadł w kilkuletni, boleśnie odczuty i odzwierciedlony również w poezji, konflikt ze starym przyjacielem Lecem, dotkniętym sformułowaniami ze wspomnienia P-a W Polsce Lubelskiej („Tryb. Liter.” 1958 nr 29). Po opublikowaniu wspomnień wojennych W marszu i na biwaku (W. 1958), kolejnego wyboru liryki Wiersze polityczne i inne (W. 1959) oraz kanonu twórczości satyrycznej Figa z makiem z Pasternakiem (W. 1959, Wyd. 4. rozszerzone 1966) powrócił do prozy i dramatu. W opowiadaniach z tomów Gorzki chleb (W. 1961) oraz Lont. Jeńcy (W. 1964) wnikliwie analizował współczesne procesy społeczne (wysoko oceniony przez krytykę Romans podmiejski, pionierskie studium osobowości chłoporobotnika) oraz przeciwstawiał się powierzchownej popaździernikowej «literaturze obrachunkowej». Problematykę walki politycznej u początków Polski Ludowej zawarł w dramacie Pierwsze kroki (W. 1964), próbował również sił w komedii satyrycznej (Album, „Dialog” 1965 nr 1).
Ostatnia faza twórczości przyniosła najlepsze tomy poetyckie P-a: Mimo wszystko (W. 1965) i Pamięć (W. 1969). Dominowała tam tonacja gorzkiej refleksji nad historią, przyjaciółmi i sobą przy stałej obecności motywu przemijania i śmierci. Jednocześnie w wierszach tego okresu dokonało się pewne unowocześnienie warsztatu artystycznego poety. Piosenki ze zbiorku Wymarsz patrolu (W. 1969) oraz retrospektywny Wybór wierszy (W. 1969), który zdążył jeszcze skomponować z niemal wszystkich liryków z l. 1931–68, zamykają ostatecznie twórczość P-a. P. zajmował się sporadycznie także tłumaczeniami z poezji rosyjskiej i ukraińskiej (m. in. wiersze i poemat „Pieśń z Berezy” ukraińskiego kolegi z obozu A. Hawryluka, w zbiorze Bereza, W. 1956) i opracowywaniem okolicznościowych materiałów literackich („Wiersz mój odniosę ludziom” W. 1963, wspólnie z Ryszardą Hanin, „50-lecie Wielkiego Października. Poezja. Pieśń. Proza”, W. 1967). Zebrał i opatrzył przedmową „Wiersze wybrane” Andrzeja Wolicy (W. 1961) oraz zredagował tom obozowych relacji „Bereziacy” (W. 1965). Dwukrotnie opracował antologie satyry: „Polska poezja satyryczna 1919–1949” (W. 1950, wspólnie z J. Śpiewakiem, wycofana z rozpowszechnienia) i „Satyra prawdę mówi… 1918–1939” (W. 1963, wspólnie ze Zbigniewem Mitznerem), dokonał również wyboru polskich wierszy do antologii „Sierp i młot niepodległy. Antologia poezji rewolucyjnej 1917–1967” (W. 1967). Zmarł w Warszawie 14 X 1969, został pochowany na cmentarzu Komunalnym na Powązkach. Odznaczony był m. in. Orderem Sztandaru Pracy I i II kl., Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, Złotym Krzyżem Zasługi.
P. był żonaty dwukrotnie: z Ryszardą Hanin, aktorką (1939–56) i z Zofią Małgorzatą Gutowską (od r. 1957); nie zostawił potomstwa.
Pośmiertnie twórczość P-a przypomniano wyborem satyr Ja się nie śmieję (W. 1976, z przedmową A. Marianowicza) oraz opowiadań Gorące życie (W. 1976). Z większych utworów niedrukowanych w posiadaniu drugiej żony znajduje się powieść Za wcześnie na miłość, opowiadania Most na Zbruczu, Kocioł, skecz Citroën DS oraz nieukończona proza wspomnieniowo-autobiograficzna Gorączka (Majaki).
Fot. P-a w prasie rejestruje Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1944/5 i n.; Fot. zbiorowa w: Putrament J., Pół wieku, W. 1962 II, Naszkowski M., Lata próby, W. 1967; Liczne karykatury J. Szwajcera (Jotesa), J. Zaruby, J. Żebrowskiego, reprod. w: Lipiński E., Drzewo szpilkowe, W. 1976; – Nowy Korbut (Słownik Pisarzy), II (tu bibliogr. do r. 1957 włącznie); Pol. Bibliogr. Liter., (od r. 1958); Bartelski L. M., Polscy pisarze współcześni… 1944–1970, W. 1977; – Kalenyčenko P. M., Pol’ska progresyvna emigracija v SRSR v roky drugoji svitovoï vijny, Kyïv 1957; Marianowicz A., Wstęp do: Pasternak L., Ja się nie śmieję, W. 1976; Matuszewski R., Leon Pasternak, „Tyg. Kult.” 1966 nr 45 (fot.); Mrozińska S., Od Teatru 1 Dywizji do Teatru Wojska Polskiego, „Pam. Teatr.” R. 12: 1963 z. 1–4; Pytlarczyk K., Z życia polskiego środowiska kulturalnego we Lwowie (wrzesień 1939–czerwiec 1941), w: Z dziejów stosunków polsko-radzieckich. Studia i materiały, W. 1972 IX; Wodnarowie E. i M., Polskie sceny robotnicze 1918–1939, W. 1974; Woźniakowski K., „Lewar” 1933–1936 (zarys monograficzny), „Roczn. Kom. Historycznoliter. Oddz. PAN w Kr.” R. 13: 1975; – Bereziacy, W. 1965 s. 176; Brzoza J., Moje przygody literackie, Kat. 1967 s. 88–9; Dąbrowski B., Na deskach świat oznaczających, Kr. 1977 I; Dobrowolski S. R., „To ja, Leon”, „Mies. Liter.” 1970 nr 1; Huszcza J., Poeta i satyryk, „Poezja” 1970 nr 2; Lipiński E., Drzewo szpilkowe, W. 1976 s. 33, 51–2, 191–3, 233; Mitzner Z., Leon Pasternak w więzieniu, „Robotnik” 1936 nr 120; Myślę, że jestem… O Stanisławie Jerzym Lecu, Oprac. W. Leopold, Kr. 1974 s. 8–9, 12, 24, 26–9, 40–5, 47, 53–4, 56–7, 61–2, 67, 72–3, 86–8, 99; Naszkowski M., Lata próby, W. 1967 s. 115,132, 180–2, 188; Obrońcy Pasternaka, „Prosto z mostu” 1938 nr 21; Pasternak L., [Posłowie do:] Drzewiecki H., Kwaśniacy, W. 1957; tenże, Wspomnienie o Hawryluku, w: Księga wspomnień 1919–1939, W. 1960; Po wystąpieniu „ABC” Pasternak zesłany do Berezy za „Pieśń o hańbieniu rasy”, „ABC” 1938 nr 68A; Putrament J., Pół wieku, W. 1962 II 15, 17, 23, 42, 57–8, 72, 74, 77, 82–3, 121, 124, 127–30, 136, 178, 202, 286–8, 291; Sprawa Pasternaka, „Sygnały” 1938 nr 41; Śpiewak J., Przyjaźnie i animozje, W. 1965 s. 143–4, 146, 148, 150, 156–7, 165, 306, 310–11, 316–17; T. O., Co na to polski Lwów?, „ABC” 1938 nr 65A; Timofiejew G., Miłość nie zna zmęczenia, Ł. 1959 s. 200–4; Vogler H., Autoportret z pamięci, Kr. 1978 s. 185–6; Wat A., Mój wiek, Londyn 1977 I–II; Z. P., Przez więzienia i bitwy do Polski, „Pobudka” 1946 nr 3; – „Ilustr. Kur. Codz.” 1938 nr 187 s. 15; „Roczn. Liter.” 1969 [druk.] 1971 (J. Chudek); „Walka Ludu” 1937 nr 38; – Informacje żony Zofii Gutowskiej-Pasternak.
Krzysztof Woźniakowski