Pomirowski (pierwotnie Pomper) Leon, pseud. Civis, pseud. konspiracyjny podczas drugiej wojny światowej Tadeusz Podoski (1891–1943), krytyk literacki. Ur. 30 VII w Warszawie w środowisku kupieckim, był synem Daniela Pompera i Ewy z Fajnów. Jeszcze swój debiut (1916) podpisał jako L. Pomper. Wydaje się, że mocno przeżył decyzję odstąpienia od obyczajów związanych z religią mojżeszową i przyjęcia chrztu. Wyrazem chęci zupełnej asymilacji była zmiana nazwiska, dokonana zapewne przed r. 1920. O wcześniejszym jego dzieciństwie nie zachowały się wiadomości. Za udział w strajku szkolnym 1905 r. był aresztowany i przez kilka miesięcy więziony na Pawiaku. Polską prywatną szkołę średnią ukończył w r. 1908. Udał się następnie na studia filozoficzne i literackie do Berlina, a później do Paryża, skąd wrócił do Warszawy w r. 1914, podobno z dyplomem Sorbony (Maria Pomirowska). Został nauczycielem szkół średnich. Był bardzo cenionym polonistą w gimnazjach Kazimierza Nawrockiego i Zofii Matyskowej, Edwarda Rontalera, Anieli Wereckiej (nieraz równocześnie) i – najdłużej – Władysława Giżyckiego (1919–34), gdzie uczniami jego byli m. in. Jerzy Liebert oraz Konstanty Ildefons Gałczyński.
Pierwsze literackie wystąpienie P-ego poematem dramatycznym Odstępstwo (W. 1916) przeszło bez echa. Zanim się zdecydował na zawodowe uprawianie krytyki literackiej, przyszła wojna radziecko-polska 1920 r., w której wziął udział jako ochotnik. W r. 1924 zaczął regularne pisywanie w „Tygodniku Ilustrowanym” i w „Wiadomościach Literackich”, w których to zwłaszcza zwrócił na siebie uwagę już w numerze 7 z r. 1925, poświęconym Władysławowi St. Reymontowi. Chętnie też się odzywał o współczesnych utworach francuskich i niemieckich. W r. 1928 doktoryzował się w Uniw. Lwow. (u Juliusza Kleinera) na podstawie swej książki Doktryna a twórczość (W. 1928). W t. r. wszedł w skład zarządu Związku Zawodowego Literatów Polskich, gdzie «wnosił wiele nowych pomysłów zmierzających do uaktywnienia organizacji związkowej i uczynienia z niej ośrodka wymiany myśli i poglądów» (Edward Kozikowski). W l. 1927–34 był literackim kierownikiem dziennika „Polska Zbrojna”, do którego umiał przyciągać zarówno znanych pisarzy, jak i wynajdywać młode talenty. Przeniósł się następnie do „Pionu” (1933–6), skąd przeszedł na kierownictwo literackie Tow. Krzewienia Kultury Teatralnej, znalazł się tutaj (wedle Adama Grzymały-Siedleckiego) jako «namiętnie, a bez wzajemności w scenie zakochany supirant». W l. 1932–4 wykładał historię dramatu w Państwowym Instytucie Sztuki Teatralnej. Był już w tym czasie dobrze literackiemu środowisku znanym krytykiem, autorem dwu dalszych, nie bez poważnej dyskusji przyjętych, książek: Nowa literatura w nowej Polsce (W. 1933) i obszernego do niej wprowadzenia, potraktowanego nie jako wstęp, lecz jako samoistna całość – Walka o nowy realizm (W. 1933). Tuż przed wybuchem drugiej wojny światowej przygotowywał tom studiów krytycznych pt. Człowiek w literaturze współczesnej oraz książkę teoretyczną o dramacie i powieści. Sposobił się też do osobnej większej pracy na temat współczesnej sobie polskiej krytyki literackiej (A. Gallis). W twórczości krytycznoliterackiej miał P. kilka ulubionych swych myśli przewodnich. Zarzucał większości polskich literatów «fatalny brak nauki, tak, systematycznej nauki o przemianie materii życiowej na literacką, treściowej na formalną». Uważał, iż «doktryna wtedy ma wartość kiedy wypływa z życia. Wtedy sama jest życiem». Nie ulegało zaś dlań żadnej wątpliwości, «że żyjemy w epoce nowego realizmu. Realizm ten posiada (!) niewiele wspólnego z niedawnym prądem minimalistycznym z okresu oświecenia i pozytywizmu, który wynikał z ducha ostrożności, trzeźwości i niewiary w siebie», za jego cechy poczytywał «przymierze z życiem» i pogłębienie analizy psychologicznej. Dziejowe wydarzenie, jakim się stało odzyskanie przez Polskę niepodległości, winno by w krótkim – jak wierzył – czasie wyprowadzić naszą literaturę z rodzimych tylko zagadnień (i kompleksów). Jako niemal historyk współczesnego sobie piśmiennictwa zyskał P. opinię analityka, któremu niekiedy udawały się i ujęcia syntetyzujące, głównie – skrótowe portrety charakteryzowanych autorów. W jego wypowiedziach było jednakże sporo mglistej wieloznaczności. W szkole uchodził za profesora błyskotliwego; po jego książkach nikt by się może tego nie domyślił. «Pisze raczej dla niewdzięcznego autora lub dla Pana Boga Literatury niż dla czytelnika» – powiadał o nim życzliwy mu Karol Irzykowski.
Wspomnienia o P-m z czasu drugiej wojny światowej zgodnie poświadczają jego nader czynny udział w konspiracji. Był związany z grupą niepodległościową «Polski Związek Wolności», do której należeli przedstawiciele inteligencji twórczej o zapatrywaniach lewicujących. Pisywał m. in. do redagowanego przez Andrzeja Kobyłeckiego „Z Dnia na Dzień” (1941–2); później sam redagował periodyk „Głos Prawdy”. Współpracował też z Delegaturą Rządu, gdy wypadło zebrać materiały odnoszące się do oskarżanego o kolaborację z Niemcami Ferdynanda Goetla. Z początkiem 1942 r. P. podjął działania zmierzające do utworzenia porozumiewawczej komisji, która by zrzeszała różne podziemne ugrupowania o charakterze demokratycznym. Przyczynił się też do zorganizowania przy Delegaturze Rządu specjalnej komórki łączności między Pawiakiem a zakonspirowanymi osobami udzielającymi więźniom pomocy, m. in. w lekach. Stosunki osobiste P-ego okazały się skuteczne i przy przerzucaniu korespondencji (T. Myśliński). Udzielał się P. również w konspiracyjnym życiu kulturalnym: m. in. uczestniczył w tajnych wieczorach literackich u Tadeuszostwa Ochlewskich; bywał na małych zebraniach teatralno-literackich u Cecylii Nalepińskiej (spotkać tu było można np. Wilama Horzycę); nie stronił wreszcie od piątkowycli spotkań (z Jerzym Wyszomirskim i Jerzym Zawieyskim) na suto zakrapianych śniadaniach u kapitanowej Matuszkowej, która swym gościom… stawiała kabałę! (J. Wyszomirski). Pod okupacją niemiecką ukończył dwie książki: Ludzie i mity oraz Studium o Wacławie Berencie. Wdowa po krytyku przekazała te maszynopisy Władysławowi Zawistowskiemu oraz Janowi Gebethnerowi; wszystkie egzemplarze w całości przepadły podczas powstania warszawskiego. Fragment pt. Berent – piewca humanizmu polskiego, drukowany w wydanej przez P-ego konspiracyjnej jednodniówce pt. „W pierwszą rocznicę śmierci Wacława Berenta” (listopad 1941), przedrukowała po wojnie „Kamena” (1958 nr 23–4). Natomiast przypisywany P-emu i przedrukowany z tejże broszury szkic „Wacław Berent jako pisarz społeczny” („Twórczość” 1959 nr 1) jest pióra Jerzego Eugeniusza Płomieńskiego (por. „Twórczość” 1959 nr 4: przedruk poprawny tudzież nota redakcyjna). P. został aresztowany 7 VII 1942 przypadkowo (wedle J. Wyszomirskiego: w tramwaju przy Placu Trzech Krzyży, zadenuncjowany przez jakiegoś swego byłego ucznia), bez żadnych materiałów obciążających. Dzielnie wytrzymał śledztwo, nie zdradziwszy się ze swej pracy podziemnej. Więziony zrazu na Pawiaku – w styczniu 1943 został przewieziony do Majdanka. Z wszystkich relacji wynika, że w najtrudniejszych nawet chwilach pobytu w obozie koncentracyjnym nie tracił ducha, co więcej – usiłował stworzyć coś w rodzaju tajnego uniwersytetu. Zmarł na tyfus 31 III 1943; w gorączce – majaczył po hebrajsku (Stanisław Zelent). Był odznaczony Złotym Wawrzynem Polskiej Akademii Literatury (1937), pośmiertnie – Złotym Krzyżem Zasługi.
Okupacyjne losy P-ego były tematem opowiadania Wiesława Wohnonta „Czcionka Prota” (New York 1946).
P. był żonaty od r. 1917 z Marią z Głowackich. Miał z nią syna Ryszarda (ur. 6 X 1921), żołnierza Armii Krajowej (AK) (rejon III Dęby, obwód VII «Obroża»), aresztowanego w lutym 1944 podczas niemieckiej akcji odwetowej za zabójstwo gen. F. Kutschery i zaginionego w niewiadomych okolicznościach.
Maria z Głowackich Pomirowska (1890–1980), córka Franciszka i Bronisławy z Surzyckich (krewnych Bolesława Prusa), ur. w Lublinie 13 II ukończyła w Warszawie Gimnazjum im. J. Sikorskiej (1906), dwuletnie kursy handlowe S. Sulimierskiego w Lublinie (1908) oraz wydział humanistyczny wyższych kursów pedagogicznych Leonii Rudzkiej w Warszawie (1911). W l. 1917–20 była asystentką Edwarda Abramowskiego w jego pracowni psychologii doświadczalnej i uczęszczała na Wydział Filozoficzny Uniw. Warsz. Podczas wojny pracowała jako ekspedientka w sklepie spożywczym. Należała do Związku Walki Zbrojnej i następnie do AK. Pod pseudonimem Maria w zgrupowaniu «Obroża» była m. in. łączniczką między sztabem w Rembertowie a Warszawą. Kierowała ponadto zespołami kobiecymi (sanitariuszek, sióstr gospodarczych, łączniczek). Podczas powstania warszawskiego była komendantką w szpitalu polowym. Dosłużyła się stopnia podporucznika i Krzyża AK. Od 1 VII 1945 do 1 III 1948 pracowała w biurze informacji Polskiego Czerwonego Krzyża. Następnie – do r. 1950 – była kierowniczką biura oddziału Warszawskiego Związku Literatów Polskich (ZLP). Osiągnąwszy wiek emerytalny, nie zrezygnowała z pracy i pracowała do końca życia jako bibliotekarka ZLP. W r. 1949 ofiarowała ZLP pół miliona ówczesnych złotych na zakup książek – jako fundację im. Leona Pomirowskiego. W r. 1973 złożyła w warszawskim Liceum im. Stefana Batorego (do którego uczęszczał jej syn) fundusz 40 000 zł.: odsetki składają się na stypendium im. Ryszarda Pomirowskiego, które jest przyznawane wyróżniającemu się maturzyście. Zmarła w Warszawie 10 XII 1980 i pochowana została na Powiązkach w grobie Głowackich. Była odznaczona m. in., Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.
Karykatura P-ego rys. J. Żebrowski, „Kino” 1936 nr 5; Fot.: „Tyg. Ilustr.” 1933 nr 1, 1934 nr 9; – Pol. Bibliogr. Liter za l. 1946, 1948, 1952/3, 1958–9, 1962–4, 1966, 1969–70, 1972, 1974/5; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Nowy Korbut (Słownik Pisarzy), II (bibliogr.); Słown. Teatru Pol.; – Krasiński E., Warszawskie sceny 1918–1939, W. 1976; Markiewicz H., Gdyby wojna nie wybuchła, „Życie Liter.” 1979 nr 35; Wilski Z., Polskie szkolnictwo teatralne 1811–1944, Wr. 1978; Wysiński K. A., Związek Artystów Scen Polskich 1918–1950, Wr. 1979; – [A. Idz.], Fundusz im. R. Pomirowskiego, „Stolica” 1970 nr 22; Bartoszewski W., Powszednie dni Warszawy, „Tyg. Powsz.” 1964 nr 13; tenże, 1859 dni Warszawy, Kr. 1974; Chomicz E., Fundacja Marii Pomirowskiej, „Za Wolność i Lud” 1973 nr 21; Dzierżanowski W., Taryfa domów Miasta Warszawy i Przedmieścia Pragi, W. 1871; Gallis A., Poszukiwacz prawdziwej rozmowy, W. 1977 (fot.); Grzymała-Siedlecki A., Niepożegnani, Kr. 1972; Irzykowski K., Literatura L. Pomirowskiego, „Pion” 1934 nr 36; tenże, Notatki z życia, obserwacje i motywy. W. 1964; tenże, Pisma, Kr. 1976 (Walka o treść Beniaminek); Kozikowski E., Więcej prawdy niż plotki, W. 1964 (fot.); Księga pamiątkowa Zjazdu Byłych Nauczycieli i Wychowanków Gimnazjum Władysława Giżyckiego w dniach 4 i 5 października 1947, W. 1949 (tu m. in.: Sosnowski J., Profesor, któremu wiele zawdzięczamy, ponadto wspomnienia S. Zelenta, S. Mioduszewskiego oraz wzmianka E. Sawrymowicza); Liebert J., Pisma zebrane, W. 1976 II; [List L. Pomirowskiego], Prace Polon. S. 25, Ł. 1969 s. 251; Nałkowska Z., Dzienniki, Wyd. H. Kirchner, W. 1980 III; Nowaczyński A., Także mi Słowianin, „Myśl Narod.” 1929 nr 41 (dotyczy rozprawy Weg und Ziel der polnischen literarischen Kritik zamieszczonej przez L. Pomirowskiego w „Slavische Rundschau” 1929 nr 1–2); Od bliskich i dalekich. Korespondencja do Władysława Broniewskiego 1931–1939, W. 1981 1–II; Polska krytyka literacka 1919–1939, W. 1966; Rusinek M., Opowieści niezmyślone dawne i nowe, Kr. 1975 I 310; Wyszomirski J., Pamiętam ciebie, „Leonie blady” (Ze wspomnień okupacyjnych), „Nowiny Liter.” 1948 nr 38 (fot.); Zawieyski J., Dobrze, że byli, W. 1974; – „Życie Warszawy” 1980 nr 294, 295, 298 (nekrologi Marii Pomirowskiej);– B. Narod.: rkp. 5324 k. 45; B. ZLP w W.: Teczki osobowe L. i Marii Pomirowskich; IBL PAN: Kartoteka bibliograficzna (A. Bara); ZLP w W.: Teczka L. Pomirowskiego (Myśliński T., Notatka do wspomnień o śp. L. Pomirowskim, mszp. z własnoręcznymi poprawkami i podpisem autora z 14 V 1948).
Andrzej Biernacki