Starzeński Leopold Eugeniusz, krypt. i pseud.: L.S., Nie-Napoleon III, S., S..., Starz... L. (1835–1904), dramaturg, publicysta, myśliwy.
Pochodził z galicyjskiej (mogielnickiej) linii Starzeńskich h. Lis, mającej od r. 1780 austriacki tytuł hrabiowski, ur. 13 XII w Tarnopolu, był wnukiem Leopolda Ludwika (zob.), synem Józefa Stanisława Henryka (9 III 1810 – 29 XI 1865) i Anieli Julii z Gromnickich h. Prawdzic (11 V 1817 – 28 III 1838).
Kształceniem S-ego zajmowała się początkowo macocha Ernestyna z Kickich (1820–1883), zaprzyjaźniona z rodziną Aleksandra Fredry; zapewne od r. 1850 przebywał on w prowadzonym przez Stanisława Pilata Prywatnym Zakładzie Wychowawczym dla Chłopców we Lwowie. Po ślubie w r. 1854 osiadł w majątku żony Podkamień (pow. rohatyński). W r. 1861 zadebiutował jednoaktową komedią, naśladowaną z francuskiego, pt. Powrót konfederata (wyst. 19 IV we Lw., druk. „Wieniec” 1862 nr 11–13); t.r. napisał też obraz dramatyczny pt. Starosta wieluński, czyli ziarno obce (wyst. 30 XII 1861 we Lw.), osnuty wokół osadzenia w r. 1704 Stanisława Leszczyńskiego na polskim tronie. Tłem historycznym dramatu pt. Legat hetmana były czasy Michała Korybuta Wiśniowieckiego z głównym bohaterem Janem Sobieskim (wyst. 9 I 1863 we Lw.). Latem 1864 wraz z przyjacielem Janem Aleksandrem Fredrą przebywał S. w Wiedniu. W r. 1865 powstały jego kolejne dramaty: Pokutnik (wyst. 6 I we Lw., zaginiony) i Banita, o Samuelu Zborowskim (wyst. 10 II, z muzyką Ignacego Franciszka Guniewicza, druk. „Strzecha” 1872 nr 9–13). W r. 1866 napisał S. komediodramat wierszem pt. Sen trefnisia (wyst. 15 IV t.r. we Lw., wyd. Lw. 1883), którego akcja rozgrywa się na dworze Jana Kazimierza, a w r. 1868 dramat o Jerzym Chmielnickim pt. Syn Bohdana (wyst. 7 X t.r., druk. „Tyg. Lwow.” 1868 nr 22–35). T.r. została wystawiona Gwiazda Syberii (prapremiera 1 XI we Lw., wyd. Lw. 1881), najpopularniejszy dramat S-ego, obecny na scenach jeszcze w XX w. (wyst. m.in. 19 VIII 1869 w P., 18 IV 1870 w Kr., w styczniu 1879 w Cieszynie, 11 VIII 1893 w Gd., 11 IX 1915 w W., 30 IV 1927 w Ł., a nawet w r. 1942 przez polskie zespoły amatorskie w Budapeszcie); w melodramatycznym schemacie zaczerpniętym ze sztuki A. Kotzebuego „Hrabia Beniowski” (1795) ukazał S. bunt zesłańców syberyjskich z r. 1854. W r. 1869 zostały wydane we Lwowie Dzieła dramatyczne S-ego, zawierające wcześniejsze jego sztuki: Syn Bohdana, Powrót konfederata, Starosta wieluński i Legat hetmana.
W r. 1869, wraz z grupą ziemian galicyjskich (J. A. Fredro, Leszek Dunin-Borkowski, Władysław Koziebrodzki i Krzysztof Jabłonowski), S. wziął udział w udanej kampanii na rzecz utrzymania we Lwowie dyrekcji teatralnej Adama Miłaszewskiego. Na otwarcie lwowskiego Teatru Ludowego Miłośników Sceny wystawiono 3 IV r.n. dramat S-ego pt. U wyłomu (druk. „Strzecha” 1870 nr 4–8). W l.n. napisał S. komediodramaty: współczesny – Czarodziejkę (wyst. 29 XII 1871 we Lw., druk. „Ognisko Domowe” 1884 nr 19–24, wyd. Lw. 1885) oraz historyczny – Żart królewicza [Jakuba Sobieskiego] (wyst. 23 I 1874, druk. „Ognisko Domowe” 1884 nr 1–8, wyd. Lw. 1884). W r. 1876 pojawił się na scenie lwowskiej romans historyczny S-ego pt. Czaple pióro (16 IV, wyd. Lw. 1883) o losach hetmana kozackiego Iwana Wyhowskiego. Również w r. 1876 ogłosił S. (pod pseud. Nie-Napoleon III) żart sceniczny Życie Juliusza Cezara (Lw.), oparty na pomyśle fabularnym zaczerpniętym z komedii Józefa Drohojowskiego pt. „La vié de César czyli nieszczęśliwe skutki miłości” (Przemyśl 1868). W r. 1878 teatr lwowski wystawił tragedię S-ego z czasów najazdu szwedzkiego Krwawe piętno (15 III, jako Krwawe znamię, druk. „Ognisko Domowe” 1885 nr 40–49).
Obok dramatopisarstwa zajmował się S. myślistwem. Regularnie, co najmniej dwa razy w roku, jesienią i zimą, brał udział w polowaniach, w których zasłynął umiejętnościami strzeleckimi tak dalece, że stał się w środowisku galicyjskich myśliwych postacią wręcz legendarną. Od r. 1871 był jednym z najaktywniejszych członków powstałego t.r. Tow. Lisowickiego, elitarnego stow. łowieckiego, zwanego ze względu na surowe reguły myśliwskie zakonem lisowickim, posiadającego w okolicach Stryja rozległe i bogate w zwierzynę tereny leśne. Do r. 1883 pełnił w nim funkcję sekretarza, prowadząc kroniki dokumentujące bieżącą działalność Towarzystwa. Pracę S-ego na tym polu ukazuje książka zbiorowa pt. „Lisowice 1871–1895. Kroniki myśliwskie Towarzystwa Lisowickiego w ciągu lat dwudziestu czterech od jesieni 1871 do zimy 1895 włącznie” (Lw. 1895). Również w swym pisarstwie zajął się S. po r. 1878 przede wszystkim tematyką myśliwską. W l. 1878–1903 współpracował z lwowskim dwutygodnikiem Galicyjskiego Tow. Łowieckiego „Łowiec”, gdzie ogłaszał wiersze (m.in. w r. 1878 Ostatnie polskie łowy, nr 3 i Chłop-kłusownik, nr 8), poematy o tematyce łowieckiej i wspomnienia z polowań (m.in. Ostatnie wspomnienie z ostatnich polskich łowów, 1890 nr 7, 8, 10) oraz artykuły (O prawie łowieckim, 1882 nr 5, O prawie łowieckim nakazy i zakazy, 1888 nr 8). W r. 1881 (od 6 II do początku kwietnia) wraz z Karolem Brzozowskim, Józefem i Zygmuntem Drohojowskimi, Aleksandrem Hulimką i Arturem Potockim, brał udział w polowaniach w Syrii; literackim plonem tej podróży był publikowany w „Łowcu” w l. 1881–2 dziennik Wspomnienia z wyprawy myśliwskiej do Syrii roku 1881 (wyd. Lw. 1882). Jesienią 1881 uczestniczył w organizowanych corocznie przez Włodzimierza Dzieduszyckiego polowaniach w lasach poturzyckich (pow. sokalski), przyciągających swym rozmachem najlepszych galicyjskich myśliwych (wraz z Dzieduszyckim i Fredrą był określany wspólnym mianem Psy Melpomeny); w jednym z takich polowań (24 II – 1 III 1901) wziął udział Henryk Sienkiewicz (wzmianka w: „Czas” 1901 nr 54). W okolicznościowej księdze „Wspomnienia z polowań w Poturzycy” (obecnie w zbiorach Muz. Przyrodniczego Ukraińskiej Akad. Nauk we Lw.) umieszczał karykatury oraz wpisywał wiersze satyryczne, dedykacje i anegdoty myśliwskie. Literackim ukoronowaniem pasji łowieckich był zbiór gawęd i humoresek wierszem i prozą «ostatniego myśliwego starego autoramentu» – Z gawęd starego myśliwca (W. 1900), zawierający niektóre teksty publikowane wcześniej w „Łowcu”. Natomiast zamknięciem twórczości dramatopisarskiej stało się w r. 1885 wydanie we Lwowie serii pierwszej Pism S-ego, zawierającej cztery wcześniejsze sztuki: oprócz Gwiazdy Syberii, Czaplego pióra i Żartu królewicza także wierszowanego Trynitarza, o losach magnata pokutującego za zdradę w habicie zakonnym (druk. „Ognisko Domowe” 1884 nr 10–18, wyd. Lw. t.r., znanego ze sceny lwowskiej z r. 1865 pt. Pokutnik). Po wydaniu Pism napisał S. już tylko dwa dramaty: Straconą widetę (wyst. 1889 we Lw., druk. „Przedświt” 1894 nr 7–24) oraz Zamek Pullen (Lw. 1901). W l. osiemdziesiątych odrestaurował w Podkamieniu dawny zamek Herburtów, przebudowany w XVIII w. na pałac przez rodzinę Jabłonowskich.
S. był w swej twórczości epigonem romantyzmu; jego utwory, o urozmaiconej intrydze, utrzymane w poetyce melodramatu, nasycone elementami patriotycznymi i martylorogicznymi, spełniały oczekiwania szerokich kręgów publiczności i cieszyły się w swoim czasie popularnością. Krytykowano jednak schematyzm charakterów i niewiarygodne komplikacje ukazywanych wydarzeń. W ostatnim okresie życia napisał S. kilka wierszy okolicznościowych: Toast na cześć rodu Duninów-Borkowskich („Gaz. Lwow.” 1886 nr 217, wyd. Lw. t.r.), Noc listopadowa (Lw. 1901), wygłoszona na rocznicowym obchodzie 1 XII 1901 w Tow. Gimnastycznym «Sokół» w Rohatynie, patriotyczna Modlitwa polskich dzieci („Dzien. Pol.” 1901 nr 539), Do Henryka Siemiradzkiego po pojawieniu się „Pochodni Nerona” (druk. po śmierci malarza, tamże 1902 nr 402). S. zmarł nagle w trakcie przygotowań do polowania 26 VIII 1904, pochowany został 30 VIII w Podkamieniu.
S. był żonaty (ślub w r. 1854 we Lwowie) z Leontyną z Baworowskich h. Prus (ur. 17 IX 1837 – 1913), córką Michała Baworowskiego i Joanny Mora Korytowskiej, dziedziczką dóbr Podkamień, Fraga i Jahlusz pod Rohatynem. Wg Aleksandra Piskora opuścił żonę w trzy lata po ślubie (bez formalnego rozwodu), ponieważ «nie rozumiała uroku łowów»; brał jednak udział w wychowywaniu synów, przekazując im swoją myśliwską pasję. Synami S-ego byli: Henryk (ur. 16 III 1856 we Lw. – 9 III 1922), porucznik armii austro-węgierskiej, kawaler maltański (1894), poseł do Rady Państwa w Wiedniu (1902–7), żonaty od r. 1883 z Zofią z Gołuchowskich h. Leliwa (23 XI 1850 – 3 VIII 1914), 1.v. Bronisławową Łosiową, córką Agenora Gołuchowskiego, namiestnika Galicji (zob.) i Marii z Baworowskich, damy Krzyża Gwiaździstego, oraz Leonard (ur. 27 XII 1857 we Lw. – 25 V 1919), porucznik armii austro-węgierskiej, konsul Austro-Węgier w Jassach (1891) i konsul generalny w Stambule (1892), kawaler maltański (1894), radca rzeczywisty przy Watykanie (1899), ambasador Austro-Węgier w Chile, Peru i Boliwii (1902), żonaty od r. 1892 z Genowefą Bibesco (29 V 1869 – 13 VIII 1910), a następnie od r. 1912 z Zofią Ludwiką ze Starzeńskich (1866–1919), córką Wiktora Wacława (zob.); wraz z żoną został zamordowany przez Ukraińców w Podkamieniu.
Korespondencję S-ego z J. A. Fredrą, prowadzoną w formie m.in. wierszyków okolicznościowych, ozdobioną zabawnymi rysunkami pt. „Pieskie sprawy czyli listy Jana Aleksandra Fredry i Leopolda Starzeńskiego” (W. 2004), opracowała i wydała ze zbiorów Biblioteki Narodowej (sygn. II 8429) Danuta Kamolowa.
Fot. w B. Narod., reprod. w: Pieskie sprawy czyli listy Jana Aleksandra Fredry i Leopolda Starzeńskiego, Oprac. D. Kamolowa, W. 2004; Rysunek przez S-ego: S. wraz z J. A. Fredro i Dzieduszyckim, w B. Narod., reprod. w: tamże; – Bibliogr. dramatu pol., II; Czachowska, Literatura pol. Bibliogr.; Nowy Korbut, XV (z błędami) – PSB (Pilat Stanisław); Dawni pisarze polscy od początków piśmiennictwa do Młodej Polski, W. 2003 IV; – Borkowski, Almanach; Borkowski, Genealogie; Zamoyski A., The Noble House of Starzeński, London 1997; Żychliński, VII, XXVII; – Maresz B., Szydłowska M., Repertuar Teatru Polskiego we Lwowie 1886–1894, Kr. 1993; Marszałek A., Repertuar Teatru Polskiego we Lwowie 1864–1875, Kr. 2003; toż za l. 1875–1881, Kr. 1992; toż za l. 1881–1886, Kr. 1993; Słown. Geogr. (Mogilnica , Podkamień); Słown. pseudonimów; – Aftanazy, Dzieje rezydencji, VII; Brückner A., Dzieje literatury polskiej w zarysie, W. [b.r.w.] II 462–3; Brzęk G., Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie i jego twórca, L. 1994 s. 75–86; Chmielowski P., Zarys najnowszej literatury polskiej (1864–1897), Kr.–Pet. 1898; Dębicki L., Portrety i sylwetki z dziewiętnastego stulecia, S. II, Kr. 1906 s. 232–4 (fot. na s. 233); Dzieje teatru polskiego, Red. T. Sivert, W. 1982–7 III–IV; Feldman W., Współczesna literatura polska. Okresem 1919–1930 uzupełnił S. Kołaczkowski, Kr. 1930 s. 39, 545; Kryński A., Z kart łowiectwa polskiego, W. 1991 s. 148–51; Markiewicz H., Pozytywizm, W. 1978; Mazaraki M., Leopold Starzeński – myśliwy i poeta, „Łowiec Pol.” 1986 nr 5 s. 20–1 (fot. na s. 20); tenże, Łowiectwo w Polsce, Kr. 1993 s. 107–33; Olszewski K., Kronika teatralna Górnego Śląska 1848–1914, Kr. 1979; Piskor A., Hrabia Lopek, w: tenże, Siedem ekscelencji i jedna dama, W. 1939 s. 273–82; Ratajczakowa D., Obrazy narodowe w dramacie i teatrze, Wr. 1994; Schnür-Pepłowski S., Teatr polski we Lwowie 1780–1881, Lw. 1889; – Miłaszewski A., Sprawozdanie Dyrekcji Teatru Polskiego za lata 1864–1869, Lw. 1869; – Fredro i fredrusie, Oprac. B. Zakrzewski, Wr. 1974; Hertz, Zbiór poetów pol., ks. 7; – „Opiekun Domowy” 1881 nr 55 (notka o wyprawie S-ego do Syrii); – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1904: „Dzien. Pozn.” nr z 1 IX, „Gaz. Lwow.” nr 198, „Gaz. Narod.” nr 198, 199, „Łowiec” nr 18, 19; – B. Narod.: sygn. 8430 (3 listy od J. A. Fredry z r. 1865), sygn. 8431 (3 listy z l. 1865–9 do J. A. Fredry), sygn. 8443 (list do J. A. Fredry z r. 1897), sygn. II 8454 (wiersz S-ego z okazji zaręczyn i ślubu Piotra Szembeka z Marią Fredrówną w r. 1881); B. Ossol.: sygn. 12424 (list do W. Bełzy z r. 1881).
Krzysztof Kurek