Marcoussis Louis (właściwe nazwisko Markus Ludwik Kazimierz Władysław), (1878–1941), malarz, grafik. Ur. 14 XI w Warszawie. Pochodził z rodziny żydowskiej, był synem przemysłowca Jerzego Markusa i Eweliny z Milnerów. Rodzice przeznaczyli M-a do zawodu adwokata, w związku z czym M. podjął w Uniw. Warsz. studia prawnicze, ale wnet je porzucił na rzecz studiów artystycznych; przyjechał do Krakowa, wstąpił do Akademii Sztuk Pięknych i w l. 1900–2 uczył się malarstwa w szkole Józefa Mehoffera (wyróżniony medalem srebrnym) oraz w szkole pejzażu Jana Stanisławskiego. W r. 1903 wyjechał do Francji i osiadł w Paryżu. Przez krótki czas kontynuował naukę malarstwa w pracowni Jules Lefebvre’a w Académie Julian, by wkrótce prowadzić samodzielne studia i dociekania artystyczne. W r. 1904 odbył podróż do Hiszpanii. Do r. 1907 malował w stylu impresjonistycznym obrazy, które pokazał m.in. na Salonie Jesiennym w r. 1905 w Grand Palais i Salonie Niezależnych w r. 1906 w Paryżu. Równocześnie specjalizował się w rysunku karykaturowym i ilustratorstwie. W r. 1904 dał ilustracje do czasopisma „Sztuka”, wychodzącego po polsku w Paryżu. W r. 1905 wystawiał w Salonie Krywulta w Warszawie sceny z kabaretów paryskich i afisze. Od r. 1907 był M. stałym współpracownikiem – karykaturzystą czasopisma „La Vie Parisienne”. Ok. r. 1910 za namową swego przyjaciela G. Apollinaire’a M. przybrał nazwisko Marcoussis.

Związawszy się z awangardową grupą młodych malarzy, jak J. Braque, P. Picasso, J. Villon, A. Gleizes, F. Léger, J. Metzinger, R. Delaunay i in. oraz poetami – Apollinaire’m, M. Jacobem i A. Salmonem, był M. jednym z współtwórców kubizmu i wybitnym przedstawicielem tego kierunku w sztuce. Kubistyczne prace M-a to zrazu (1911) rysunki i akwaforty (portrety przyjaciół – malarzy i poetów), następnie (od 1912) także obrazy (Martwa natura z szachownicą, Mężczyzna z wiolonczelą, Bar du Port – 1913). W r. 1912 M. wziął udział w wystawie grupy Section d’Or w Galerie La Boëtie; w t.r. wystawiał także na Salonie Jesiennym w Paryżu, w l. 1913 i 1914 na marcowych Salonach Niezależnych. W r. 1913 w podróży poślubnej zwiedził Hiszpanię, Majorkę i Tanger. Wraz z żoną mieszkał na Montmartrze, pracownię miał najpierw w pałacu należącym do Heleny Rubinstein na Wyspie św. Ludwika, potem przy ul. Hégésippe Moreau, w «Willi Sztuk» (mieli tam pracownię P. Cézanne i P. Signac), gdzie w r. 1972 odsłonięto tablicę upamiętniającą M-a. M. zbierał przykłady sztuki prymitywnej, egzotycznej i ludowej; ich kolekcja liczyła ok. 2 000 okazów. Z wybuchem pierwszej wojny światowej wstąpił M. do armii francuskiej jako ochotnik; w r. 1916 przez pewnien czas służył w misji francusko-polskiej jako adiutant ks. Leona Radziwiłła; zdemobilizowany został w r. 1917 w stopniu oficera artylerii. Intensywna działalność twórcza M-a po wojnie łączyła zdobycze kubizmu z nowymi zainteresowaniami kolorem, fakturą, światłem, a także z elementami surrealizmu. Tematyka obrazów – w tym w l. 1919–28 także obrazów na szkle – obejmowała ludzką postać (np. portrety, wśród których znany jest obraz Trzej poeci, z r. 1929, przedstawiający Apollinaire’a, Salmona i Jacoba), martwą naturę, krajobraz (seria pejzaży z Kérity), wnętrza. Wystawiał m.in. w Berlinie w Galerii Waldena «Sturm» (1921), na Salonach w Tuileries; M. utrzymywał kontakty z artystami polskimi. W r. 1920 nadsyłał materiały do krótkotrwałego czasopisma „Formiści” wydawanego w Krakowie. W r. 1928 wystawiał w Salonie Cz. Garlińskiego w Warszawie. W t.r. ukazała się w Paryżu książka Tristana Tzary „Indicateur des chemins de coeur”, z akwafortowymi ilustracjami M-a. Po r. 1930 główną dziedzinę pracy M-a stanowiła twórczość graficzna, obejmująca portrety, przede wszystkim ludzi sztuki, ilustracje utworów literackich (G. de Nerval, „Aurelia”, 1930, G. Apollinaire, „Alcools”, 1933–4), teki sztychów (Les Devins, 1940–1). Malował również obrazy osnute na wątkach dzieł literackich (Loreley, na tle wiersza Apollinaire’a, Anabaza, na tle poematu Saint John Perse’a). M. uczestniczył w licznych wystawach, wśród nich w wystawie sztuki polskiej w galerii Éditions Bonaparte w Paryżu (1929), przedstawiającej dorobek współczesnych artystów polskich mieszkających we Francji. Podróżował do Stanów Zjednoczonych, gdzie miał wystawę w Art’s Club w Chicago i u Knoedlera w Nowym Jorku, był w Anglii, Belgii, Niemczech, Austrii. Był profesorem grafiki w Akademii Współczesnej na Montparnasie. W czerwcu 1940 r., chroniąc się przed Niemcami, M. wraz z rodziną przeniósł się do Cusset koło Vichy. Tutaj zachorował na raka płuc i zmarł 22 X 1941. M. był ożeniony (od r. 1913) z artystką malarką Alicją Halicką (ur. 1894), córką lekarza Rosenblata z Krakowa; miał z nią córkę Ewę (ur. 1922).

Po drugiej wojnie światowej odbyło się kilka wystaw dzieł M-a: w r. 1949 w Bazylei, w 1962 w Paryżu, w 1964 retrospektywna w Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Paryżu, w 1966 w Muzeum Hawru (grafika). Wypowiedzi M-a o malarstwie cytuje w swych wspomnieniach A. Halicka („Wczoraj” Kr. 1971). Prace M-a znajdują się w muzeach europejskich i amerykańskich; w Polsce kilka prac w Muzeum Narodowym w Krakowie, w Muzeum Sztuki w Łodzi, w zbiorach prywatnych w Zawierciu (Martwa natura, gwasz 1920, Portret matki, rys.). M. był jednym z tych artystów, którzy na początku XX w. ściągnęli do Paryża z różnych krajów Europy, tworząc tzw. École de Paris. M. był przedstawicielem kubizmu, jednak traktował go indywidualnie, ożywiając swe obrazy kolorem i liryzmem. Francuska krytyka (J. Cassou) dopatruje się w sztuce M-a i jego osobowości szczególnych cech, które tłumaczy pochodzeniem artysty z Polski.

Portret M-a Pascin Jules (rys.); – Grajewski, Bibliografia Ilustracyj; Grand Larousse Encyclopédique, 1966 VII: W. Enc. Powsz., (PWN); Allgemeines Lexikon der bildenden Künstler des XX. Jahrhunderts, Hrsg. v. H. Vollmer, Leipzig 1956 (bibliogr.); Bénézit, Dictionnaire; Dictionnaire des peintres français, Coll. Seghers (Paris 1961); Hazan F., Nouveau dictionnaire de la peinture moderne, Paris 1963; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Peretiatkowicz-Sobeski, Współczesna kultura pol.; Słown. Artystów Pol., V; Thieme–Becker, Lexikon d. Künstler, XXIV (bibliogr.); Jan Stanisławski, Wystawa pośmiertna, Kr. 1907; Muzeum Narodowe w Krakowie, Wystawy jubileuszowe 150-lecia Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie 1818–1968. Katalog, Kr. 1969; – Cassou J., Panorama des arts plastiques contemporains, 1960; Courthion P., L’art indépendant, Paris 1958; Dobrowolski T., Nowoczesne malarstwo polskie, Wr.–W.–Kr. 1964 III; Estreicher K., Leon Chwistek. Biografia artysty (1884–1944), Kr. 1971; Huyghe R., Les Contemporains, Paris 1949; Jaworska W., Tadeusz Makowski, Wr.–W.–Kr. 1964; Kotula A., Krakowski P., Malarstwo, rzeźba, architektura, W. 1972; Kuhn A., Die Polnische Kunst von 1800 bis zur Gegenwart, Berlin 1930 s. 92, 93; Lefranchis J., Marcoussis, sa vie, son oeuvre, Paris 1961; Płażewska M., Warszawski Salon Aleksandra Krywulta (1880–1906), „Roczn. Muz. Narod. w W.” T. 10: 1966; Pollakówna J., Formiści, Wr.–W.–Kr.–Gd. 1972; Polskie życie artystyczne w latach 1890–1914, Wr.–W.–Kr. 1967; Teriade M., Vue schématique de l’oeuvre de Marcoussis; – Halicka A., Wczoraj, Kr. 1971 (reprod. portretu); Mater. do dziej. Akad. Sztuk Pięknych, II; – „Cahiers d’Art” 1931 nr 3; „Droga” 1925 s. 870; „Poland” 1972 nr 9 s. 217; „Pologne Littéraire” 1930 nr 41 s. 5; „Sztuka” T. 5: 1914 z. 5–8 s. 123; „Sztuki Piękne” R. 2: 1925 nr 9 s. 406, R. 5: 1929 nr 11 s. 446, R. 9: 1933 nr 4 s. 140, 153; „Świat” 1923 II nr 28 s. 4, 1925 II nr 32 s. 4, 1926 II nr 32 s. 4, 1928 II nr 41 s. 6, nr 28 s. 6; „Tyg. Ilustr.” 1905 I nr 8 s. 58, 1906 I nr 3 s. 49, 1922 I nr 13 s. 201, 1924 II nr 37 s. 603; „Wędrowiec” 1905 I nr 18 s. 333; – Informacje Jana Heymana z Zawiercia.

Ignacy Trybowski