Maciej z Pełczyna, z Pyzdr (zm. po 1500), benedyktyn, opat na Świętym Krzyżu, bibliotekarz. Pochodził z Pełczyna (obecnie Pałczyn) koło Pyzdr w pow. wrzesińskim. M. częściej podawał, że pochodzi z Pełczyna, czasem tylko dodawał: albo z Pyzdr. Imienia jego ojca nie da się definitywnie ustalić, sam M. nazywa go: Olbracht, inaczej zapis uniwersytecki. Wpisał się M. na Uniw. Krak., raczej w r. 1447 jako Maciej z Pełczyna, niż (jak przyjął Wiesiołowski) w r. 1451 jako Maciej z Pyzdr. Zwłaszcza, że w r. 1449 przebywał w Krakowie, tu bowiem dopisał, najprawdopodobniej podczas wykładu uniwersyteckiego, ostatnie zdania kroniki mistrza Wincentego. W t. r. przebywał też w Zgłobieniu koło Rzeszowa, gdzie ukończył kopiowanie „Liber quadripartibus”. W r. 1451 w czasie zarazy stracił matkę, siostrę i brata, a jego ojciec zawarł ponowny związek małżeński. M. został bakałarzem sztuk wyzwolonych we wrześniu 1453; 26 X t. r. wstąpił do benedyktynów na Łysej Górze. Dn. 2 II 1454 złożył śluby zakonne, 19 V t. r. otrzymał święcenia kapłańskie. W l. 1459–60 przebywał w prepozyturze klasztoru świętokrzyskiego w Mniszku, zajmując się m. in. przepisywaniem książek do biblioteki klasztornej. W latach następnych był konserwatorem i kustoszem biblioteki klasztoru świętokrzyskiego. Za rządów opata Jana Katarzynki został przeorem, a po złożeniu Katarzynki z opactwa został w r. 1490 opatem na lat siedem.
Z czasu studiów w Krakowie M. wyniósł zainteresowania historyczne. Do przepisanego wówczas kodeksu (rkp. B. Czart. 1315) z „Kroniką” mistrza Wincentego i fragmentami komentarza Jana z Dąbrówki, kodeksu, który po wstąpieniu M-a do benedyktynów przeszedł na własność klasztoru (przez jakiś czas był wypożyczony Hieronimowi z Wronowa, studentowi krakowskiemu), M. wpisał w latach późniejszych „Rocznik świętokrzyski”, zwany także „Rocznikiem mansjonarzy krakowskich”, oraz katalogi arcybiskupów gnieźnieńskich i biskupów krakowskich, które uważa się za jego dzieło. W kodeksie tym na karcie ochronnej umieścił, już w klasztorze, rodzaj pamiętnika, tzw. Spominki zakonnika świętokrzyskiego. Innym polem działalności M-a była biblioteka świętokrzyska, dla której w r. 1458 przepisał Statuty Kazimierza Wielkiego, Władysława Jagiełły i Kazimierza Jagiellończyka oraz zespół polskich statutów synodalnych (rkp. B. Kórn. 816). W l. 1459–60 przepisał z polecenia opata Michała z Kleparza kilka dzieł św. Augustyna i św. Anzelma. Już jako kustosz biblioteki świętokrzyskiej musiał porządkować jej zbiory, skoro w rok po objęciu godności opata, w r. 1491, przystąpił do sporządzenia katalogu wszystkich ksiąg. Był to najdawniejszy katalog biblioteki łysogórskiej i istniał jeszcze w XVIII w. Być może, iż wraz z pozyskaniem dla biblioteki świętokrzyskiej bogatego księgozbioru Stanisława z Wojcicz, uzyskał także autograf „Annales” Jana Długosza. Jako opat świętokrzyski M. rozwijał czynną działalność w organizowaniu życia kościelnego w sąsiednich parafiach. Zachował się list w tej sprawie z r. 1491 do kard. Fryderyka Jagiellończyka. M. zmarł po r. 1500.
Słownik Pracowników Książki Polskiej, W.–Ł. 1972; Kutrzeba S., Catalogus codicum manu scriptorum Musei Principum Czartoryski Cracoviensis, Kr. 1908–13 II 168; Zathey J., Katalog rękopisów średniowiecznych Biblioteki Kórnickiej, Wr. 1964 s. 486–93; – Brückner A., Średniowieczna poezja łacińska w Polsce. Cz. 3., Rozpr. AU Wydz. Filol., Kr. 1894 XXIII 279–81; Gacki J., Benedyktyński klasztor Świętego Krzyża na Łysej Górze, W. 1873 s. 84–5, 156–7; Hornowska M., Zdzitowiecka-Jasieńska H., Zbiory rękopiśmienne w Polsce średniowiecznej, W. 1947 s. 324, 346, 395; Semkowicz-Zarembina W., Powstanie i dzieje autografu Annalium Jana Długosza, Rozpr. PAU Wydz. Hist.-Filoz., Kr. 1952 LXXII 65–6; Wiesiołowski J., Kolekcje historyczne w Polsce średniowiecznej, Wr.–W.–Kr. 1965 s. 52, 78–9, 139; Zwiercan M., Komentarz Jana z Dąbrówki do Kroniki mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem, Wr.–W.–Kr. 1969 s. 36–9, 162–3, 170; – Album stud. Univ. Crac., I 117, 131; Mon. Pol. Hist., II 212–3, III 411–4; Starod. Prawa Pol. Pomn., I s. XXV–XXVI; Statuta nec non liber promotionum, s. 44; – AGAD: Dok. pergaminowe 1880, 5706; B. Czart.: rkp. 1315; B. Kórn.: rkp. 816.
Marian Zwiercan