Pawłowicz Marek (Marcin) Antoni (Antoniusz), (1789–1830), geolog, profesor Uniw. Warsz. Ur. 9 XI we wsi Łohiszyn pod Pińskiem. Ojciec jego za czasów Rzeczypospolitej był porucznikiem w kawalerii litewskiej. Początkowo P. uczył się w domu oraz w szkołach pijarskich w Lubieszowie i Dąbrownicy, a następnie w gimnazjum w Wilnie. Studiował w Uniw. Wil. literaturę polską i łacińską, historię, matematykę, fizykę i historię naturalną. W r. 1808 otrzymał stopień kandydata filozofii. Po studiach został nauczycielem prywatnym na Litwie, a następnie uczył w gimnazjum w Witebsku. Po ogłoszeniu przez Komisję Rządową Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (WRiOP) Król. Pol. konkursu dla kandydatów do stanu nauczycielskiego na organizującym się Uniw. Warsz. zgłosił się do egzaminu, po czym został skierowany w r. 1817 na zagraniczne studia specjalistyczne w naukach fizycznych, a szczególnie w mineralogii, geologii i hutnictwie. Jesienią t. r. opuścił Warszawę i przez Kraków, Galicję, Śląsk, Morawy udał się do Wiednia. W mieście tym interesował się gabinetami historii naturalnej, ogrodem botanicznym, a w pobliżu Badenu m. in. źródłami siarczanymi.
Z Wiednia P. wyjechał do Linzu, a potem do Salzburga, gdzie zwiedzał kamieniołomy, kopalnie rud metali oraz saliny. Następnie poznał różne zakłady naukowe i gabinety historii naturalnej w Monachium. Do Paryża przybył pod koniec grudnia 1817 i rozpoczął studia w Écoles des Mines (mineralogia, probierstwo, eksploatacja kopalin), Faculté des Sciences (mineralogia, zoologia, chemia fizyka), Collège de France (fizyka, zoologia). W r. 1818 odbył dłuższą podróż po Francji. Jesienią 1819 po prawie dwuletnich studiach w Paryżu P., zgodnie z instrukcją Komisji Rządowej WRiOP, udał się na dalszą naukę do Akad. Górniczej we Freibergu saskim. Po drodze zwiedził zakłady naukowe, gabinety historii naturalnej, m. in. w Hanau, Jenie, Lipsku. Brał udział również w niektórych posiedzeniach przyrodniczych towarzystw naukowych w Jenie i Lipsku otrzymując patenty członkowskie. We Freibergu P. znalazł się w poł. stycznia 1820. Studiował tu prywatnie mineralogię (oryktognozję) u F. Mohsa i geologię (geognozję). Odbywał także liczne wycieczki geologiczne po Saksonii. Jednocześnie odebrał od Komisji Rządowej WRiOP polecenie przytransportowania do Warszawy kolekcji geologicznej wyższego radcy górniczego Głównej Dyrekcji Górniczej w Kielcach W. G. E. Beckera i po powrocie 29 IX 1820 uporządkował te zbiory.
W r. 1821 został skierowany do pracy w Liceum Warszawskim jako nauczyciel botaniki i mineralogii. Ponadto władze oświatowe powierzyły mu uporządkowanie i dozór nad gabinetem mineralogicznym uniwersytetu, w związku z czym miał prawo do zasiadania w Radzie Wydziału Filozoficznego tejże uczelni. Z dubletów gabinetu ułożył t. r. dwanaście kolekcji przeznaczonych do szkół średnich Król. Pol. Porządkowaniem gabinetu zajmował się do końca życia, co – zważywszy na zbiór liczący 20 000 okazów – zabierało wiele energii i w poważnym stopniu nadwerężyło jego zdrowie. W r. 1821 P. zamieścił w „Pamiętniku Warszawskim” rozprawę O kombinacji wody z kwasorodem i nadzwyczajnych własnościach nowej istoty. W r. n. opublikował ważną rozprawę O własnościach i początku bazaltów (W. 1822), która stała się podstawą publicznej obrony na stopień doktorski na Wydziale Filozoficznym Uniw. Warsz. Do rozprawy nawiązywał artykuł z „Pamiętnika Warszawskiego” wydany w r. 1823 pt. O wulkanach i ich wybuchnieniach w rozmaitych epokach. Bezpośrednim oddźwiękiem spostrzeżeń uczynionych podczas podróży zagranicznych było również opracowanie artykułu Wiadomość jeologiczna o Wieliczce i o poszukiwaniu soli w Szczerbakowie, województwie krakowskim (tamże).
Od maja 1824 do listopada 1825 P. odbywał podróż zagraniczną w celach zdrowotnych. Podczas tej podróży prowadził jednocześnie obserwacje geologiczne, zbierał okazy skał, skamieniałości i minerałów do gabinetu Uniw. Warsz., a także – z polecenia Stanisława Staszica – interesował się postępem prac B. Thorwaldsena nad pomnikiem Mikołaja Kopernika, Józefa Poniatowskiego i Wacława Potockiego. Był m. in. w Marienbadzie i zwiedził Nadrenię, zahaczył o Berno i Iwerden w Szwajcarii. Badał ponadto zbiory naukowe w Genewie i Lozannie, a w Bex oglądał kopalnie soli. Później przez południowe Alpy szwajcarskie i miejscowość Simplon udał się do Włoch. Był w różnych zakładach naukowych Mediolanu, Wenecji, Rzymu, Neapolu, skąd udał się na Sycylię i Elbę. Wracał przez Rzym i Karlsbad oraz Węgry. Z podróży tej przywiózł do gabinetu mineralogicznego Uniw. Warsz. okazy minerałów i skał, m. in. z Sycylii i Elby, Wezuwiusza, okolic Paryża, Karlsbadu i Węgier. Niektóre spostrzeżenia z podróży ogłosił w r. 1825 w „Dzienniku Warszawskim”, pt. Wyjątki z dziennika pewnego rodaka Włochy zwiedzającego.
Po powrocie objął P. zastępczo (za Adama M. Kitajewskiego) na Uniw. Warsz. katedrę chemii, przez co stracił etatowe miejsce w Liceum Warszawskim. Wykłady z chemii ogólnej prowadził przez dwa lata z jednoczesnymi demonstracjami w laboratorium mineralogicznym. W końcu 1825 r. P. został profesorem historii naturalnej w Szkole Przygotowawczej do Instytutu Politechnicznego. W r. n. na pierwszym kursie tej Szkoły wykładał mineralogię, a w r. n. szkolnym chemię na kursach skróconych. W r. szk. 1828/9 wykładał historię naturalną techniczną. Podczas pracy w tej uczelni wspólnie z Kajetanem Grabińskim i Janem Piwarskim ogłosił Ogólny programat kursów wykładać się mających w Szkole przygotowawczej do Instytutu Politechnicznego w roku szkolnym 1826/7 stosownie do istniejącej organizacji tejże Szkoły. Pod koniec 1828 r. w porozumieniu z władzami Warszawskiego Tow. Przyjaciół Nauk, wspólnie ze Stanisławem Janickim i Krystynem Lachem Szyrmą, przystąpił do prac nad redakcją czasopisma „Pamiętnik Fizycznych, Matematycznych i Statystycznych Umiejętności z Zastosowaniem do Przemysłu” i był współredaktorem jego pierwszych sześciu zeszytów. Zamieszczał w nich niektóre własne opracowania.
P. był członkiem krajowych i zagranicznych towarzystw naukowych: badaczy natury w Lipsku, mineralogicznego w Jenie, Tow. Przyjaciół Nauk w Warszawie (TPN) jako członek przybrany od r. 1823, a czynny od r. 1826 lub 1827. Z TPN był w kontakcie od r. 1822 i na posiedzeniach Wydziału Umiejętności referował różne prace w r. 1823 (rozprawa o soli w Wieliczce), 8 XI 1826 (raporty z prac chemicznych) i w r. 1829 (informacje o pracach botanicznych). W kwietniu 1829 otrzymał nominację na tymczasowego profesora mineralogii Uniw. Warsz. Rozpoczął wykłady na początku r. akad. 1829/30. Wskutek nasilenia choroby płuc przerwał zajęcia. Otrzymał zgodę na kolejny leczniczy wyjazd za granicę, lecz zmarł 24 VII 1830 w Warszawie, pochowany został na cmentarzu Świętokrzyskim.
Dane dotyczące rodziny P-a nie zostały ustalone.
Estreicher; Fleszarowa, Bibliogr. geol., Cz. 2 z. 1 s. 295; Uruski XII 248; Janowski, Słown. bio-bibliogr. Uniw. Wil.; – Bieliński, Uniw. Warsz., I, III; tenże, Uniw. Wil., III; Czarniecki S., Książka z biblioteki Stanisława Staszica, w: Stanisław Staszic. Geologia – Górnictwo – Hutnictwo, (W.) 1979 s. 146–68; Kraushar, Tow. Warsz. Przyj. Nauk, V 264 i in., VI 261 i in.; Rodkiewicz A. J., Pierwsza Politechnika polska 1825–1831, Kr.–W. 1904 s. 42 i in.; Weyberg Z., Geolog polski z przed lat siedemdziesięciu, „Wszechświat” T. 17: 1898 s. 401–5; tenże, Kartka z dziejów Gabinetu Mineralogicznego w Warszawie, tamże s. 189–93; Wójcicki, Cmentarz Powązkowski, III 34–51; – Nowacki T., Siedem listów Ignacego Sobolewskiego oraz list M. P-a do Stanisława Staszica 1816–1825, „Teki Archiwalne” (W.) Z. 7: 1961 s. 380–400; – „Dzien. Wil.” T. 2: 1823 s. 107–8, T. 2: 1827 s. 92; „Kur. Warsz.” 1830 s. 1041, 1045; „Pam. Fizycznych, Matematycznych i Statystycznych Umiejętności” (W.) Z. 9: 1830 s. 530–3.
Zbigniew J. Wójcik