Szelągowska Maria Magdalena Antonina, pseud. Rysia, przybrane nazwiska: Krystyna Kwiecińska, Krystyna Kamińska, Joanna Redke (1905–1989), inżynier chemik, działaczka niepodległościowa, więzień polityczny Polski Ludowej.
Ur. 19 I we Lwowie, była córką Adama Wiktora Szelągowskiego (zob.) i Wiktorii z Wokulskich. Miała siostrę Annę, wywiezioną po powstaniu warszawskim 1944 r. do Niemiec, po wojnie zamieszkałą w Londynie.
W czerwcu 1923 ukończyła S. naukę i zdała maturę w Gimnazjum Realnym SS. Urszulanek w Krakowie. W r. 1924 podjęła studia z chemii na Wydz. Filozoficznym Uniw. Warsz.; przez jeden semestr w r. akad. 1925/6 studiowała w warszawskiej Wyższej Szkole Handlowej, skąd w r. 1926 przeniosła się na Wydz. Chemii Politechn. Warsz. i 15 III 1932 otrzymała stopień inżyniera chemika. Od 1 IX t.r. pracowała w Warszawie jako zastępca kierownika produkcji Wytwórni Chemicznej inż. Stanisława Pozowskiego. W okresie 1 VI 1934 – 1 VI 1939 była zatrudniona tamże w Zakładach Przemysłu Handlowego «Ludwik Spiess i Syn», najpierw na stanowisku kierownika laboratorium fabrycznego, a od r. 1936 kierownika produkcji działu w podwarszawskim Tarchominie. W tym czasie, wg niepotwierdzonej informacji, współpracowała z Oddz. II Sztabu Głównego. Utrzymywała kontakt ze środowiskiem socjalistów, m.in. Norbertem Barlickim i Tadeuszem Szturm de Sztremem.
W okresie okupacji niemieckiej pracowała S. w l. 1940–3 jako zastępca kierownika produkcji w Drożdżowni Warszawskiej. Jednocześnie była czynna w konspiracji; prawdopodobnie współpracowała z gen. Tadeuszem Pełczyńskim, szefem sztabu Komendy Głównej ZWZ/AK (przedwojennym szefem Oddz. II Sztabu Głównego). W r. 1944 pomagała rtm. Witoldowi Pileckiemu w uporządkowaniu materiałów dotyczących jego działalności w obozie koncentracyjnym Auschwitz. Po upadku powstania warszawskiego t.r. przebywała od października w kilku obozach na terenie Rzeszy; w ostatnim z nich, w Greiz, pracowała od listopada w pobliskiej fabryce zbrojeniowej. Po wyzwoleniu 18 IV 1945 przez wojska amerykańskie przebywała m.in. w Tüssen i Murnau, gdzie ponownie spotkała Pileckiego. Wyjechała 23 lub 24 VII t.r. do Porto San Giorgio we Włoszech; 7 VIII została wcielona do 17. komp. Pomocniczej Służby Kobiet i odkomenderowana do Ekspozytury «W» dowództwa II Korpusu Polskich Sił Zbrojnych. Pilecki przedstawił ją m.in. ppłk. Stanisławowi Kijakowi z Oddz. II sztabu II Korpusu jako członka grupy wracającej do kraju. Oczekując na wyjazd do Polski, pomagała Pileckiemu w spisywaniu raportu o Związku Organizacji Wojskowych w Auschwitz.
S. (pod przybranym nazwiskiem Krystyna Kwiecińska), Pilecki oraz kurier Bolesław Niewiarowski wyruszyli 22 X 1945 i przez Bolonię, Bremę oraz Pilzno dotarli do Pragi. Stąd już tylko w towarzystwie Pileckiego przybyła S. pod koniec listopada t.r. do kraju, otrzymując kartę tożsamości w Czechowicach-Dziedzicach (na własne nazwisko). Oboje nawiązali kontakty konspiracyjne w Zakopanem, Krakowie, Katowicach i Częstochowie, a 8 XII t.r. dotarli do Warszawy, gdzie S. zamieszkała przy ul. Woronicza 16. Z polecenia Pileckiego współorganizowała od początku stycznia 1946 sieć informacyjną II Korpusu, m.in. w kwietniu t.r. pośredniczyła w nawiązaniu kontaktu ze Szturm de Sztremem, działaczem PPS-Wolność, Równość, Niepodległość. Uzyskiwane od niego materiały dotyczące Polskiej Partii Robotniczej, PPS oraz ogólnej sytuacji politycznej w Polsce, a także informacje od poznanego we wrześniu Witolda Różyckiego, naczelnika Wydz. Prasy i Informacji Min. Żeglugi i Handlu Zagranicznego, przekazywała do polskich ośrodków emigracyjnych przez kurierów (Niewiarowski, Tadeusz Płużański, Jadwiga Mierzejewska, Maria Wolfówna). Posługiwała się wówczas dokumentami na nazwiska: Krystyna Kamińska i Joanna Redke. Przy ul. Kwiatowej 24 zorganizowała na polecenie Pileckiego punkt kontaktowy ze skrytką na materiały wywiadowcze; również w swoim mieszkaniu gromadziła i opracowywała napływające z różnych źródeł materiały, m.in. o działalności organów bezpieczeństwa (część z nich mikrofilmowano w zakładzie fotograficznym Wacławy Wolańskiej przy ul. Grochowskiej 287). Wspólnie ze współpracownikiem Pileckiego, Makarym Sieradzkim, zorganizowała składy broni w jego mieszkaniu przy ul. Pańskiej 85, a także przy ul. Skrzetuskiego 20. Wg Szturm de Sztrema S. rozważała z Pileckim możliwość przerwania działalności konspiracyjnej i skorzystania z ogłoszonej w r. 1947 amnestii. Od 1 IX 1946 pracowała jako nauczycielka fizyki i chemii w gimnazjum w Warszawie, a dla kamuflażu częstych podróży w celu nawiązywania kontaktów konspiracyjnych, zajmowała się również wyrobem i sprzedażą kosmetyków.
Dn. 9 V 1947 została S. zatrzymana przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. Po zeznaniach aresztowanego 8 V t.r. Pileckiego oraz przeprowadzonej w jej mieszkaniu przy ul. Woronicza rewizji znaleziono skrytkę z 71 kliszami fotograficznymi, zawierającymi materiały wywiadowcze. S. osadzono w więzieniu przy ul. Rakowieckiej, gdzie bezskutecznie inwigilowana przez podstawioną konfidentkę, została przeniesiona do izolatki. Ponownie umieszczona w celi wieloosobowej, przyłączyła się do buntu więźniarek i została ukarana 48 godzinnym karcerem; w geście solidarności z represjonowanymi więźniarkami zrzekła się na ich rzecz paczek żywnościowych. W śledztwie została uznana za «informatorkę i kierowniczkę biura studiów wywiadu Andersa», współpracującą z siatką wywiadowczą działającą na rzecz II Korpusu. Współoskarżona w toczącym się od 3 III 1948 procesie Pileckiego, Płużańskiego, Sieradzkiego, Różyckiego, Maksymiliana Kauckiego, Ryszarda Jamontt-Krzywickiego i Jerzego Nowakowskiego, wyrokiem Wojskowego Sądu Rejonowego (WSR) w Warszawie pod przewodnictwem ppłk. Jana Hryckowiana została uznana 15 III t.r. winną «zbrodni zdrady stanu i zdrady Narodu» i wraz z Pileckim i Płużańskim skazana na karę śmierci, utratę praw publicznych i honorowych oraz przepadek mienia. Jednocześnie skład sędziowski opiniował złagodzenie jej kary śmierci do kary dożywotniego pozbawienia wolności. Wyrok podtrzymał 3 V Najwyższy Sąd Wojskowy. Dn. 20 V prezydent Bolesław Bierut skorzystał z prawa łaski i zamienił jej wyrok na karę dożywotniego pozbawienia wolności. Sprawa trafiła ponadto na posiedzenie Biura Politycznego KC Polskiej Partii Robotniczej 21 V, gdzie uznano za niewskazane wykonanie wyroku śmierci na kobiecie. Prawdopodobnie na taką decyzję miała wpływ interwencja byłego członka Prezydium Krajowej Rady Narodowej Stanisława Grabskiego, u którego szukał wsparcia ojciec S-iej. Pierwsze miesiące odbywania kary spędziła S. w więzieniu przy ul. Rakowieckiej. Przewieziona 30 IX do Zakładu Karnego w Fordonie w Bydgoszczy, wykazywała się hardością i pogardliwym stosunkiem do strażników; w rezultacie przyznano jej kategorię A (więźniów najbardziej niebezpiecznych o wrogim nastawieniu do politycznej rzeczywistości) oraz poddawano czasowej izolacji. Osadzona 26 VIII 1952 w Zakładzie Karnym w Inowrocławiu, zachorowała na psychonerwicę i od 9 VI 1953 była leczona w szpitalach więziennych w Grudziądzu, a od 8 X t.r. w Bydgoszczy. Dn. 5 IV 1954 komisja lekarska uznała, że jej dalsze izolowanie jest niewskazane. Od 18 III 1955 przebywała S. ponownie w Fordonie.
Dn. 3 V 1956 Wojskowy Sąd Garnizonowy w Warszawie zastosował wobec S-iej ustawę amnestyjną i złagodził jej karę do dwunastu lat pozbawienia wolności; 30 V t.r. zawieszono jej wykonanie na trzy lata. Dn. 6 VI została S. zwolniona i zamieszkała w Warszawie. Po przełomie politycznym w październiku t.r. zatrudniła się 1 II 1957 w Inst. Farmaceutycznym. Po dwóch tygodniach została oddelegowana do pracowni analitycznej Inst. Chemii Ogólnej (formalnie przeniesiona 1 IX t.r.). Od 1 I 1958 pracowała w Kolegium Rzeczników Patentowych, a od 1 VI t.r. w Urzędzie Patentowym jako starszy radca w Biurze Wynalazków i Wzorów. Prowadziła szkolenia, była członkiem Państw. Komisji Egzaminacyjnej dla rzeczników patentowych oraz współredagowała „Informator Patentowy”. Dn. 31 X 1968 przeszła na emeryturę, a na utrzymanie dorabiała tłumaczeniami. W l. osiemdziesiątych mieszkała na Saskiej Kępie i działała w środowisku byłych «fordonianek». Do końca życia była inwigilowana przez Biuro Śledcze MSW. Wniosek Zarządu Głównego Tow. Opieki nad Oświęcimiem z 16 III 1989 o rehabilitację S-iej został w lipcu t.r. odrzucony. S. zmarła 3 VIII 1989 w Warszawie, została pochowana 8 VIII w grobie rodzinnym na cmentarzu Powązkowskim.
Tuż przed wojną S. wyszła za mąż za nieznanego z imienia Rychtera, z którym wkrótce się rozwiodła.
Dn. 1 X 1990 Izba Wojskowa Sądu Najwyższego zrehabilitowała S-ą oraz pozostałych skazanych w procesie Pileckiego.
Postać S-iej występuje w spektaklu telewizyjnym pt. „Śmierć rotmistrza Pileckiego” (reż. Ryszard Bugajski, 2006).
Fot. w Mater. Red. PSB; – Zawołać po imieniu. Księga kobiet-więźniów politycznych 1944–1958. Oprac. B. Otwinowska, T. Drżal, Nadarzyn 1999; – Buczek R., Rozgrywka o dolary, Kielce 1991 s. 143–7; Cyra A., Ochotnik do Auschwitz. Witold Pilecki 1901–1948, Oświęcim 2000; Lipiński P., Ostatni taki proces, „Gaz. Wyborcza” 2004 nr 50 s. 15–16; Ostramęcki J., W rękach komunistycznych katów, „Rzeczpospolita” dod. „Najmężniejszy z mężnych” 2008 nr 1; Pawłowicz J., Rotmistrz Witold Pilecki 1901–1948, W. 2008; Pod sąd klasy robotniczej! Proce przywódców WRN, W. 1948 s. 35, 37, 45, 67; Protokoły posiedzeń Biura Politycznego KC PPR, W. 2002; Sieradzki M., Życie bez chorób, P. 1993; Wysocki J. W., Mord na rotmistrzu Pileckim (lata 1945–1948), w: Jednostka przeciw totalitaryzmowi w 60. rocznicę zamordowania rotmistrza Witolda Pileckiego..., W. 2008 s. 33–4; tenże, Rotmistrz Pilecki, W. 1994 s. 161–5; tenże, Witold Pilecki „Serafiński”, W. 2000; – Czaplińska R., Z archiwum pamięci, 3653 więzienne dni, Wr. 2003; Otwinowska B., Wspomnienie o Marii Szelągowskiej, „Nike” 1994 nr 15 s. 15–31; – Nekrologi z r. 1989: „Tyg. Powsz.” nr 45, „Życie Warszawy” nr 183, 184, 187; – AAN: Kancelaria Cywilna Prezydenta RP, sygn. 859 t. 715 kop. 82/48; Arch. Politechn. Warsz.: Teczka studencka S-iej; IPN w W.: Biuro Udostępniania (BU) 0259/168, Arkusz streszczenia sprawy dot. S-iej, Akta w sprawie Pilecki i in., t. 1 k. 5, Rozkaz zatrzymania S-iej [...] wydany przez MBP 9 V 1947, k. 55, Protokół z oględzin dowodów rzeczowych z 27 VIII 1947, k. 70–2, Raport W. Pileckiego sygnowany za zgodność przez S-ą 23 VII 1944, t. 6 k. 157, 265, Protokół przesłuchania [...] W. Pileckiego z 12 V 1947, t. 9 k. 6, toż z 16 V 1947, k. 13, toż z 10 VI 1947, k. 15, Postanowienie prokuratora Naczelnej Prokuratury Wojsk. o tymczasowym aresztowaniu z 12 V 1947, t. 10 k. 2, Odpis postanowienia NSW w W. z 3 V 1948, k. 103, Postanowienie WSG z 3 V 1956, k. 21, Opinia naczelnika więzienia Warszawa I dot. S-iej z 30 IX 1948, k. 37, toż więzienia w Fordonie dot. S-iej z 20 VI 1951, k. 39, toż więzienia w Inowrocławiu dot. S-iej z 8 X 1952, k. 47, Orzeczenie Kom. Lek. działającej przy ambulatorium Więzienia w Bydgoszczy z 30 IV 1954, k. 67, Pismo naczelnika więzienia w Inowrocławiu do Dyrektora Dep. Śledczego MBP z 13 IV 1954, k. 68, Pismo Adama Szelągowskiego z 19 VIII 1953 do Dyrektora Dep. Więziennictwa MBP w W., k. 105, Protokół przesłuchania Pileckiego z 13 V 1947, t. 3 k. 33, Wyciąg z więziennego donosu informatora Maria z 6 VI 1947, k. 99, Streszczenia doniesienia informatora Gołąb z 20 V 1947, k. 109, Protokół przesłuchania S-iej z 17 V 1947, k. 61–2, toż z 3 VI 1947, k. 69–70, toż z 25 VI 1947, k. 73–4, Wypis zeznań Pileckiego z 18 VI 1947, k. 84, Streszczenie donosu informatora Maria z 3 VI 1947, k. 87, toż z 27 V 1947, k. 88, toż z 2 VI 1947, k. 104, Odręczna notatka funkcjonariuszy MBO z 24 XI 1950, k. 107, Protokół przesłuchania S-iej z 10 V 1947, k. 108–9, toż z 13 V 1047, k. 112–13, Streszczenie materiałów sprawy z 14 VI 1947, k. 116, Protokół przesłuchania S-iej z 3 VI 1948, k. 117–23, Informacja Biura C MSW dot. S-iej z 4 VI 1971, k. 150, Karta informacyjna więźnia S-iej z 6 VI 1956, k. 158, Spis osób aresztowanych przez Wydz. II Dep. III od 6 do 22 V 1947, k. 48, BU sygn. 944/417, Akt oskarżenia zatwierdzony przez Naczelnika Wydz. II Dep. Śledczego MBP mjr. Adama Humera z 23 I 1948, Akta sprawy przeciw Pileckiemu i in., k. 249–64, BU sygn. 944/418, Wyrok w sprawie Pileckiego i in. z 15 III 1948, k. 113–60, Opinia składu sędziowskiego w sprawie ewentualnego ułaskawienia, k. 160/1, Skarga rewizyjna mec. Pintarowej z 17 III 1948, k. 173, Informacja WSR w W. z 24 V 1948 o zastosowaniu przez Prezydenta Bieruta decyzją z 20 V 1948 prawa łaski wobec S-iej, k. 237, BU sygn. 944/419, Zarządzenie zwolnienia S-iej z 4 VI 1956, Akta sprawy przeciw Pileckiemu i in., k. 60, Wyrok Izby Wojsk. NSW w sprawie rewizji wyroku wydanego przez WSR w W. w sprawie Pileckiego i in. z 1 X 1990, k. 172–94; Urząd Patentowy RP w W.: Teczka personalna S-iej (ankieta pracownicza z 30 XI 1957, życiorys z 30 XI 1957, zakres czynności, karta obiegowa zmian z 31 X 1968); – Mater. Piotra Lipińskiego z „Gaz. Wyborczej” udostępnione autorowi; – Informacje Andrzeja Suchcitza z Londynu.
Robert Zapart