Różkowska z Dembińskich Maria, krypt. Kazimierz (1899–1979), paleozoolog, profesor i kierownik Pracowni Paleozoologii PAN w Poznaniu. Ur. 15 VIII w Gorzewie (pow. Oborniki Wpol.), była córką Józefa Dembińskiego, nauczyciela szkoły ludowej i Heleny z domu Linke.
Maria kształciła się w l. 1913–19 w gimnazjum realnym «Konigliche Luisenstiftung» (tzw. Szkoła Ludwiki) w Poznaniu, gdzie zdała ostatnią niemiecką maturę (11 II 1919) już w niepodległej Polsce. Jako jedna z pierwszych kobiet na Uniw. Pozn. immatrykulowała się 1 V 1919 na Wydz. Filozoficznym i studiowała biologię specjalizując się w zakresie paleozoologii pod kierunkiem Wilhelma Friedberga. W czasie studiów została 1 V 1922 młodszą asystentką przy Instytucie (Katedrze) Paleontologicznym Uniw. Pozn. Dn. 1 III 1923 zdała egzamin dla kandydatów na nauczycieli szkół średnich, awansując równocześnie na starszą asystentkę. W r. 1924 wyszła za mąż za Kazimierza Różkowskiego. Pierwsza jej praca badawcza pt. Fauna malakologiczna wapieni łąkowych niektórych miejscowości Wielkopolski („Prace Kom. Mat.-Przyr. TPN”, S.A., T. 1: 1924 z. 5), była zarazem pierwszą w krajowej literaturze malakologicznej o subfosylnych mięczakach (Mollusca) w holoceńskich kredach jeziornych. R. prowadziła dalej badania w dziedzinie paleontologii pod kierunkiem W. Friedberga i na podstawie rozprawy pt. Robaki mioceńskie Polski, cz. I i II (w: Rozprawy Muzeum im. Dzieduszyckich, Lw. 1924 IX) uzyskała 19 VI 1926 stopień doktora filozofii. Następnie opracowała skamieliny ślimaków znajdujące się w zbiorach Muzeum Wielkopolskiego i w rękach osób prywatnych, wyróżniając wśród nich 36 taksonów z syluru, jury, oligocenu, pliocenu i plejstocenu w pracy pt. Ślimaki narzutowe Wielkopolski („Muz. Wpol.” R. 3: 1928). W r. 1930 otrzymała R. zasiłek z Funduszu Kultury Narodowej na 6-tygodniowy wyjazd do najwybitniejszych ówczesnych specjalistów w dziedzinie koralowców, profesorów Johannesa Felixa w Lipsku i Stanleya Smitha w Bristolu w celu poznania metodyki ich badań. Zapoczątkowała tym kierunek swoich zainteresowań koralowcami, którym poświęciła resztę życia. Niebawem przygotowała monografię pt. Korale mioceńskie Polski („Roczn. Pol. Tow. Geolog.” T. 8: 1932 z. 1), pracę stosującą nowatorską metodykę badawczą, obejmującą opis 47 taksonów w tym 7 gatunków nowych dla nauki; miała to być jej praca habilitacyjna. W r. akad. 1930/1 prowadziła wykłady zlecone z paleontologii. Po odejściu W. Friedberga do Krakowa, współpraca z nowym kierownikiem zakładu paleontologicznego nie układała się pomyślnie. Ostatecznie z powodów osobistych 30 XI 1930 zrezygnowała R. z asystentury na Uniwersytecie. Niemniej w l. 1932–7 wyjeżdżała kilkakrotnie na własny koszt na Podole, gdzie prowadziła badania geologiczne i zbierała materiały paleontologiczne, a w szczególności koralowce z syluru podolskiego.
Po odejściu z uczelni, R. poświęciła się wychowaniu trojga dzieci. Jednocześnie w l. 1933–9 była opiekunką społeczną na osiedlu bezrobotnych (200 rodzin) przy ul. Marcelińskiej w Poznaniu, gdzie zorganizowała ochronkę dla dzieci, dożywianie i rozmaite akcje zapomogowe. W grudniu 1939 została R. wraz z dziećmi wysiedlona przez Niemców na Lubelszczyznę; mąż jej, który jako oficer brał udział w kampanii wrześniowej, przebywał w niemieckiej niewoli. Osiedliła się we wsi Moniaki (w pow. kraśnickim), gdzie spędziła całą okupację, pracując od r. 1941 jako księgowa w majątku ziemskim Tadeusza Dąbrowskiego. Równocześnie wraz z najstarszą córką uczyła ośmioro dzieci wysiedleńców i miejscowych gospodarzy w zakresie gimnazjum. Od ok. r 1943 należała do lokalnego oddziału Armii Krajowej (AK) pod krypt. Kazimierz jako sanitariuszka.
Po powrocie do Poznania, R. od września 1945 objęła stanowisko starszej asystentki przy katedrze geologii i paleontologii na Wydz. Matematyczno-Przyrodniczym Uniw. Pozn. Obok zajęć dydaktycznych (wykłady z paleontologii i ćwiczenia) powadziła badania naukowe. W tym celu zorganizowała w r. 1946 pracownię paleozoologii będącą filią Muzeum Ziemi w Warszawie, którą kierowała do r. 1953. Dn. 1 IV 1951 została adiunktem przy wspomnianej katedrze uniwersyteckiej. W t.r. też otworzyła przewód habilitacyjny na Uniw. Warsz., lecz z powodu wejścia w życie nowej ustawy z 15 XII 1951 o szkolnictwie wyższym i stopniach naukowych, nie został on dokończony. Z końcem sierpnia 1953 zwolniła się R. z adiunktury na uniwersytecie i 1 IX t.r. objęła stanowisko kierownika Pracowni Paleozoologii PAN w Poznaniu (dotychczasowej filii Muzeum Ziemi), którą kierowała aż do przejścia z dn. 1 I 1970 na emeryturę. Nadal jednak miała do r. 1969 wykłady zlecone z paleozoologii na Wydz. Biologii i Nauk o Ziemi Uniw. Pozn., a także od r. 1959 przez pewien czas na Uniw. Tor. Nominację na profesora nadzwycz. otrzymała 25 IX 1954, a na profesora zwycz. 29 IX 1966. Po przejściu na emeryturę dalej pracowała naukowo.
R. była specjalistką w dziedzinie trudnej grupy wymarłych pierwotnych koralowców czteropromiennych (Rugosa), ważnych skamieniałości przewodnich dla biostratygrafii ery paleozoicznej; wykształciła kilkoro uczniów, m. in. Zdzisławę Wolską (zm. 1970), Irenę Brodniewicz i Jerzego Fedorowskiego. Badaniom koralowców poświęciła cały okres powojennej pracy naukowej, która przyniosła sukces stawiający ją w rzędzie najwybitniejszych specjalistów tej grupy zwierzęcej w skali światowej. Nazwisko jej zostało utrwalone w nazwach rodzajowych i gatunkowych koralowców: Rozkowskia J. Fedorowski 1970 i Heliocoenia rozkowskae E. Morycowa 1964. Ogłosiła drukiem ok. 30 prac naukowych. Zapoczątkowała te prace wynikami badań przeprowadzonych jeszcze w okresie międzywojennym nad koralowcami sylurskimi zebranymi w dorzeczu Zbrucza: Koralowce Rugosa z gotlandu Podola. Cz. I („Roczn. Pol. Tow. Geolog.” T. 16: 1946). Powojenne badania koncentrowała głównie na materiale pochodzącym z terenu Gór Świętokrzyskich, Sudetów i okręgu krakowskiego. Klasyczną pozycję w literaturze światowej zajmuje jej monografia o dwóch podrodzinach koralowców z dolnego piętra górnego dewonu (franu), w której opisała 27 taksonów, wśród nich 10 nie znanych dotąd gatunków, którym w większości nadała nazwy gatunkowe na cześć polskich paleontologów: Pachyphyllinae et Phillipsastraea du Frasnien de Pologne („Palaeontologia Polonica” No 5: 1952, odb. W. 1953). Za pracę tę otrzymała w r. 1953 państwową nagrodę III stopnia. Dalsze badania nad pierwszą z tych podrodzin, a potem nad całą rodziną Thamnophyllidae uzupełniła odkryciem kolejnych 9 nowych taksonów koralowców, pochodzących także z środkowego dewonu, co przedstawiła w pracach: Pachyphyllinae from the Midlle Devonian of the Holly Cross Mountains („Acta Palaeontologica Polonica” Vol. 1: 1956 no 4) i Consideration on Middle and Upper Devonian Thamnophyllidae Soshkina in Poland, II (toż, Vol. 2: 1957 no 2/3). Natomiast podsumowaniem całej dotychczasowej wiedzy o morfologii, systematyce, filogenezie i ekologii koralowców czteropromiennych i sześciopromiennych z górnego piętra górnego dewonu (famenu) była praca, w której zebrała materiały wielokrotnie przewyższające to, co dotychczas opracowano w skali światowej (15 rodzin, 55 gatunków, w tym 36 nowych) o fameńskich wymarłych koralowcach: Famennian tetracoralloid and hexacoralloid fauna from the Holly Cross Mountains (Poland) (toż, Vol. 14: 1969 no 1). Pośmiertnie ukazała się praca Contribution to the Frasnian tetracorals from Poland („Palaeontologia Polonica”, No 40: 1979). Pionierski charakter mają również prace R-iej dotyczące pierwszych stadiów rozwojowych i zmienności osobniczej wewnątrzkolonijnej u pięciu przedstawicieli koralowców czteropromiennych (Rugosa): Blastogeny and individual variations in tetracoral colonies from the Devonian of Roland („Acta Palaeontologica Polonica” Vol. 5: 1960 no 1) oraz ostatnia, ogłoszona po śmierci R-iej praca dotycząca rekonstrukcji paleoekologicznego środowiska górnodewońskich koralowców i ich morfologii w zależności od występowania zespołów kolonii w określonej strefie głębinowej morza: On Upper Devonian habitats of rugose corals (toż, Vol. 25: 1980 no 3/4). Opracowała także zarys dziejów paleozoologii w Poznańskiem: Przeszłość i teraźniejszość paleozoologii (w: „Nauka w Wielkopolsce”, P. 1973). Nowoczesne metody badawcze i osiągnięte wyniki zyskały jej międzynarodowe uznanie, toteż R-iej pracownię odwiedzali badacze koralowców m. in. z Australii, Japonii, Ameryki Północnej. Publikacje R-iej były wielokrotnie cytowane w licznych pismach zagranicznych.
R. była członkiem m. in. Komisji Fizjograficznej PAU w Krakowie (od r. 1929), Polskiego Tow. Geologicznego (od r. 1929), Komisji Geograficzno-Geologicznej (od r. 1948) i Biologicznej (od r. 1949) oraz sekretarzem Wydz. Matematyczno-Przyrodniczego Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk, członkiem The Systematics Association. Zasiadała w Komitecie Redakcyjnym „Acta Palaeontologica Polonica” od t. 1 (1956) do 17 (1972). Wygłaszała liczne prelekcje popularyzujące naukę. Zorganizowała i prowadziła dział «Dzieje Ziemi», będący częścią ekspozycji Muzeum Przyrodniczego PAN w Poznaniu, przy ul. Świerczewskiego 19, gdzie mieściła się też jej pracownia. Działała w Związku Nauczycielstwa Polskiego (ZNP), m. in. jako delegat Komisji Spraw Pracowniczych PAN przy Zarządzie Głównym ZNP, a później wieloletnia przewodnicząca Sekcji Emerytów przy placówkach PAN w Poznaniu. Zmarła 20 VI 1979 w Poznaniu, pochowana została na cmentarzu Junikowskim. Była odznaczona m. in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1968) i Złotą Odznaką ZNP.
Z małżeństwa z Kazimierzem Różkowskim (1894–1964), ekonomistą, powstańcem wielkopolskim, R. miała troje dzieci: Helenę (ur. 1925), zamężną Solman, Andrzeja Teodora (ur. 1928), hydrogeologa, profesora Uniw. Śląskiego i Jadwigę (ur. 1931), magistra farmacji, zamężną Kaczmarek.
Fleszarowa R., Bibliogr. geol., Cz. 1 t. I z. 2; Skład osobowy Uniw. M. Kopernika w Toruniu za r. akad. 1958/9 i spis wykładów na r. akad. 1959/60; – Kiepura M., Directory of palaeontologists of Poland, „Acta Palaeontologica Polonica” Vol. 21: 1976 no 2 (dodatek) s. 8; Nauka w Wielkopolsce, P. 1973; Polska Akademia Umiejętności 1872–1952, Nauki lekarskie, ścisłe, przyrodnicze i o Ziemi, Wr. 1974; Sedlak W., Życie jest światłem, W. 1985 s. 32–3, 115, 145, 317; Wrzosek A., Uniwersytet Poznański w pierwszych latach P. 1924; Zarys dziejów nauk przyrodniczych w Polsce, W. 1983; – Kron. Uniw. Pozn. 1923–29, 1931/2, 1945–55 s. 579; Pierwsze Sprawozdanie Funduszu Kultury Narodowej, W. 1931 s. 79; – „Czas. Przyr. Ilustr.” R. 1: 1927 z. 7 dodatek: „Druga lista adresów przyrodników w Polsce” s. 7; „Express Pozn.” R. 7: 1954 nr 262 s. 3; „Gaz. Pozn.” R. 5: 1953 nr 181 dodatek „Widnokrąg” nr 31 s. 4, nr 192 dodatek „Widnokrąg” nr 33 s. 1–2 (fot.); „Głos Wpol.” 1953 nr 189 dodatek „Nowy Świat” R. 4: nr 33 s. 2 (fot.), 1979 nr 137 s. 5, nr 138 s. 5, nr 140 s. 5, nr 145 s. 10; „Kur. Pol.” R. 1: 1957 nr 35 s. 5; „Przegl. Geol.” R. 28: 1980 nr 2 s. 131–2 (fot.), R. 29: 1981 nr 11 s. III (okładka); „Roczn. PAU” 1928/9 s. LX; „Roczn. Pol. Tow. Geol.” T. 6: 1930 s. 425, T. 50: 1980 z. 3/4 s. 494, T. 54: 1984 (1985) nr 3/4 s. 465–9 (fot.); „Życie Warszawy” 1957 nr 117 s. 6, 1979 nr 146 s. 12; – Nekrolog z bibliogr.: „Acta Palaeontologica Polonica” Vol. 25: 1980 nr 3/4 s. 297–300 (Fedorowski J., fot); – AP w P.: Karta meldunkowa (Kazimierz Różkowski), Zespół gimnazjum „Königliche Luisenstiftung” sygn. 61, 90 (świadectwo maturalne); Arch. Muz. Ziemi w W.: Teczka biograficzna R-iej; Arch. Uniw. Pozn.: sygn. 82/60, 350/30, 103c/356 – Wydz. Filoz., Asystenci Wydz. Mat.-Przyr. „Rektorat UP” sygn. 893, 894, sygn. 82/383 teczka akt personalnych, Protokoły z posiedzeń Senatu od 20 I 1922 – 13 VII 1923 s. 56; Arch. Zakładu Paleobiologii PAN w W.: Teczka osobowa R-iej; B. Raczyńskich: sygn. 2421, Paluszkiewicz M., Słownik członków tajnych towarzystw (mszp., dotyczy Kazimierza Różkowskiego); – Formularz danych biograficznych dla Wydawnictwa Interpress (w Mater. Red. PSB); – Informacje rodziny z P. i Tomasza Wrzołka z Sosnowca.
Andrzej Dzięczkowski