Onufrowicz-Płoska Maria Zofia, pseud. Stryjenka (1862–1922), działaczka «Proletariatu». Ur. 15 III w Kalinkowiczach w gub. mińskiej, pochodziła z kresowej rodziny szlacheckiej, była córką Eliasza Onufrowicza i Karoliny z Hertingów. Miała dwu braci: Bolesława (ur. 1860), działacza «Proletariatu», zesłańca, i Adama, który jako student w Krakowie był związany z «Proletariatem». W latach siedemdziesiątych rodzice O.-P-iej przenieśli się do Kijowa, gdzie prowadzili hotel przy ul. Wasylkiwskiej. O.-P. kształciła się na kursach felczerskich w Petersburgu. Weszła wówczas w kontakt z członkami «Woli Ludu», a zaprzyjaźniona z nią Witolda Karpowiczówna, później żona Tadeusza Rechniewskiego, wprowadziła ją do polskiej organizacji socjalistycznej pod nazwą «Ognisko». Od r. 1880 brała udział w rosyjskim ruchu rewolucyjnym i z ramienia «Ogniska» prowadziła pracę propagandowo-agitacyjną wśród słuchaczek kursów felczerskich i lekarskich. Niebawem uczucie do Edmunda Płoskiego związało ją jeszcze silniej ze sprawą rewolucyjną. Wraz z nim wyjechała w grudniu 1882 do Warszawy i stała się tam działaczką kierowniczej grupy partii «Proletariat». Powierzano jej przede wszystkim sprawy techniki partyjnej: przewożenie i przechowywanie nielegalnych materiałów oraz utrzymywanie więzi pomiędzy poszczególnymi działaczami. Sprawowała też nadzór nad znajdującą się w Warszawie tajną drukarnią «Woli Ludu». W niespełna trzy miesiące po ślubie z E. Płoskim, który odbył się 3 VII 1883 w Warszawie, aresztowano jej męża. Z uwagi na to, że ona sama znalazła się w niebezpieczeństwie, wysłano ją do Krakowa, zlecając jej utworzenie tam grupy «Proletariatu». Korzystając z paszportu swojej kuzynki Marii Herting przyjechała z początkiem grudnia t.r. do Krakowa. Tu w krótkim czasie nawiązała kontakty ze znanymi działaczami krakowskimi i przybyłymi do Galicji działaczami z Król. Pol., zbierała fundusze na rzecz partii oraz podjęła starania o zdobycie paszportów austriackich. Już jednak 19 XII t.r. policja aresztowała O.-P-ą w jej mieszkaniu przy ul. Jagiellońskiej 12 oraz zebranych u niej na naradzie socjalistów. Oskarżona na podstawie zagarniętych równocześnie materiałów o organizowanie nielegalnego stowarzyszenia socjalistycznego, została 30 III 1884 wyrokiem trybunału orzekającego Karnego Sądu Krajowego w Krakowie skazana na 4 miesiące więzienia i wydalenie z granic Austro-Węgier. Po odbyciu wyroku przekazano ją władzom carskim. Umieszczona w X Pawilonie Cytadeli warszawskiej, została poddana śledztwu, podczas którego do końca zachowywała się godnie. Skazano ją w trybie administracyjnym 29 VII 1885 na 4 lata zesłania.
O.-P. uzyskała potem zezwolenie na towarzyszenie mężowi, skazanemu na katorgę na Sachalinie, gdzie wraz z nim znalazła się w r. 1886. Jako zesłana w drodze administracyjnej nie wykonywała ciężkich robót, mieszkała wraz z mężem w oddzielnym domu. Przez pewien czas pracowała w szkole, opiekowała się też zsyłanymi na Sachalin więźniami. W r. 1889 upłynął termin jawnego nadzoru policyjnego, ale jeszcze na przeciąg trzech lat zabroniono O-.P-iej powrotu do Król. Pol. Od r. 1897 mieszkała wraz z mężem w Błagowieszczańsku. W czasie wydarzeń rewolucyjnych opuścili oboje w r. 1906 Sachalin i przedostali się do Japonii. Po dziesięciomiesięcznym pobycie tamże pojechali do Triestu, a stąd do kraju. Od r. 1907 mieszkali w Krakowie. O.-P. zajęta wychowywaniem syna, nie brała już udziału w ruchu robotniczym. W czasie pierwszej wojny światowej związała się z Ligą Kobiet Polskich Pogotowia Wojennego: zajmowała się opieką nad legionistami, pielęgnowała rannych w szpitalach i zbierała fundusze na pomoc walczącym. W Polsce niepodległej, gdy mąż został sędzią w Mławie, O.-P. pozostała wraz z synem w Krakowie. Zarobkowała jako kierowniczka kursu gospodarczego. Zmarła na skutek choroby serca 2 IX 1922 w Krakowie.
Z małżeństwa z Edmundem Płoskim (zob.) miała jednego syna Witolda.
Baumgarten L., Dzieje Wielkiego Proletariatu, W. 1966 (fot.); Dobrowolski H., Frančić M., Konarski S., Postępowe tradycje młodzieży akademickiej w Krakowie, Kr. 1962; Limanowski B., Zofia Płoska, „Dzien. Lud.” (Chicago) 1924 nr 112 s. 5; Próchnik A., Kobieta w polskim ruchu socjalistycznym, W. 1948 s. 13, 20, 22; tenże, Kobieta w walce o niepodległość i socjalizm w Polsce, W. 1938 s. 11, 12; Senčenko I. A., Revoljucionery Rossii na sachalinskoj katorge, Sachalińsk 1963 s. 34, 170; Wawrzykowska-Wierciochowa D., Z orlego gniazda, W. 1977 s. 72, 73, 111, 130, 133, 139, 142–8, 151, 162, 169, 176, 177; – Heryng Z., W zaraniu socjalizmu polskiego, „Niepodległość” T. 3: 1931; [Kostrzewski J.], Krakowski komisarz policji na służbie carskiego wywiadu, Kr. 1967 (fot.); Kółka socjalistyczne, Gminy i Wielki Proletariat, Źródła, Wyd. L. Baumgarten, W. 1966 (fot.); Krzywicki L., Na marginesie starej fotografii, „Niepodległość” T. 3: 1931; – „Naprzód” 1922 nr 205 s. 3 (wspomnienie pośmiertne); „Przedświt” 1884 nr 1 s. 4; „Robotnik” 1922 nr 251 s. 5 (wspomnienie pośmiertne); „Walka Klas” 1886 nr 4 s. 9–18; „Z Pola Walki” 1960 nr 1, 1963 nr 1; – AGAD: Prokurator WIS 980 k. 249, 305–331, 315–318; Arch. Państw. w Kr.: Księga spisu ludności z r. 1921 t. 6; Centr. Arch. KC PZPR: mf 1139/1; Muz. Hist. Pol. Ruchu Rewol. w W.; 224/Dep., 5088 (dokumenty i pamiątki po E. Płoskim); Urząd Stanu Cywilnego Warszawa-Śródmieście: Akta parafii Wszystkich Świętych, akt małżeństwa nr I/15/ 190/1883.
Alicja Pacholczykowa