Staniszewski Marian Aleksander Gaudenty (używał imion: Marian, Marian Aleksander, Aleksander) (1858–1926), lekarz, działacz społeczny.
Ur. 2 II w Zdziechowicach (pow. Janów Lub.), był prawnukiem Jana Staniszewskiego h. Pobóg, kaszt. wyszogrodzkiego, synem Władysława, dzierżawcy dóbr Zdziechowice, a następnie właściciela majątku Targowisko (pow. krasnostawski), oraz Joanny z Witkowskich, kuzynem Waleriana (zob.).
Dzieciństwo i młodość spędził S. w Targowisku, gdzie pobierał nauki początkowe od nauczycieli prywatnych. Jednym z nich był w l. 1869–70 Aleksander Głowacki (Bolesław Prus), z którym S-ego w latach późniejszych łączyła przyjaźń. Po ukończeniu gimnazjum w Lublinie studiował S. w l. 1880–5 na Wydz. Medycznym Uniw. Warsz. Tytuł lekarza otrzymał w styczniu 1886 i wkrótce rozpoczął pracę najpierw jako wolontariusz, a od maja 1887 do maja 1892 – nadetatowy asystent szpitala św. Jana Bożego w Lublinie. Równocześnie od r. 1886 prowadził społecznie pomoc lekarską w placówkach Lubelskiego Tow. Dobroczynności (LTD): Ochronce Bernardyńskiej, Przytułku Starców i Kalek oraz Domu Zarobkowym, a także działał w Lubelskim Tow. Lekarskim (LTL). W listopadzie 1887 został lekarzem lazaretu więziennego w Lublinie. Brał udział w zwalczaniu epidemii cholery i tyfusu, jakie nękały miasto i rejon lubelski w tym czasie i sam zapadł na drugą z tych chorób. Jako członek utworzonej w r. 1891 sekcji higienicznej LTL zainicjował akcję na rzecz budowy wodociągów i kanalizacji w Lublinie. W l. 1892–1900 był wiceprezesem Lubelskiego Tow. Cyklistów, a w l. 1894–1918 – przewodniczącym Lubelskiego Tow. Kolonii Letnich, przekształconego w Wydz. LTD. Przez wiele lat zasiadał w Zarządzie LTD i przewodniczył sekcji dochodów niestałych, zaś w l. 1897–1923 był też jego skarbnikiem. Na zebraniach LTL wygłaszał odczyty naukowe, publikowane w prasie lekarskiej (m.in. Wypadek krwioplucia histerycznego, „Kron. Lek.” 1898 nr 16). W r. 1900 wszedł do Komisji Wystawowej LTL i w r.n. współdziałał w organizacji sekcji higienicznej Wystawy Rolniczo-Przemysłowej w Lublinie. W l. 1901–5 był w Zarządzie Tow. Opieki nad Zwierzętami, zaś w l. 1902–5 przewodniczył sekcji wychowawczej przy filii lubelskiej Warszawskiego Tow. Higienicznego. W maju 1902 władze rosyjskie zwolniły go z pracy w lazarecie więziennym, zarzucając mu otaczanie szczególną opieką więźniów politycznych. Został wówczas ordynatorem w szpitalu św. Wincentego a Paulo (obecnie szpital Szarytek), a także lekarzem w Szkole Handlowej. Jesienią 1908 zorganizował Wystawę Higieniczną w Lublinie.
Ok. r. 1905 wstąpił S. do Związku Postępowej Demokracji (ZPD) i został członkiem redakcji „Kuriera Lubelskiego” (później wychodzącego p.n. „Kurier”, organu oddziału lubelskiego ZPD) i subwencjonował to pismo. W okresie rewolucji 1905–6 wraz z innymi członkami lubelskiego ZPD wyświadczał różnego rodzaju usługi działaczom PPS. W tym czasie związany był ze środowiskiem masońskim, jednak członkiem masonerii, jak twierdzi Ludwik Hass, nigdy nie był. Działał w Tow. Szerzenia Oświaty «Światło» (związanym ze Stefanem Żeromskim, a powstałym w lipcu 1906 w wyniku secesji radykalnej inteligencji lubelsko-nałęczowskiej ze zdominowanego przez narodowych demokratów Tow. Oświatowego «Macierz Polska»), był w nim wiceprezesem (1907–10), zastępcą sekretarza (1910), a w l. 1912–13 prezesem Zarządu Głównego. Jako członek Komitetu Technicznego Uniwersytetu dla Wszystkich, założonego przez Tow. «Światło», organizował w l. 1906–7 wykłady publiczne, a także sam wygłaszał prelekcje. Dom Staniszewskich przy ul. Szpitalnej 9 był miejscem spotkań postępowej inteligencji lubelskiej z przyjeżdżającymi do Lublina wykładowcami uniwersyteckimi. W opinii policji rosyjskiej uchodził S. za człowieka «niepewnej lojalności, którego działalność należy śledzić», mimo że posiadał wysokie rangi służbowe: radcy dworu i radcy kolegialnego oraz rosyjskie odznaczenia: Order św. Anny III kl. i srebrny medal na pamiątkę Aleksandra III. W r. 1912 darował S. dla LTD posesję w Kijanach nad Wieprzem (pow. lubartowski), gdzie urządził stałą siedzibę kolonijną dla dzieci.
Wybuch pierwszej wojny światowej zastał S-ego w Zakopanem na kuracji. Zetknąwszy się tam z organizacjami strzeleckimi i oddziałami Legionów, uczestniczył w ich szkoleniu sanitarnym. Lubelski dom S-ego był w tym okresie miejscem schronienia dla poszukiwanych przez policję carską działaczy niepodległościowych. Dn. 28 XI 1916, już podczas okupacji Lublina przez wojsko austro-węgierskie, gościli Staniszewscy Józefa Piłsudskiego. Stało się to okazją do manifestacji ku jego czci, zorganizowanej pod ich kamienicą przez lubelskie organizacje robotnicze; opis tego wydarzenia pt. „Podwieczorek” obecna na nim Maria Dąbrowska zamieściła potem w „Polsce Zbrojnej” (1928 nr 99). S. organizował pomoc dla legionistów zbiegłych z obozu internowania w Szczypiornie. Ograniczył już wtedy prywatną praktykę lekarską, Dąbrowska scharakteryzowała go z tego okresu jako «łagodnego safandułę, wysokiego barczystego starca, łysego, wygolonego, z czarną brwią i maślanymi niebieskimi oczyma». Po r. 1918 współpracował S. z Tow. Opieki nad Rodzinami Legionistów. Był lekarzem szkolnym Państw. Seminarium Nauczycielskiego Męskiego im. Juliusza Słowackiego, leczył w ambulatorium miejskim, a od czerwca 1921 był także lekarzem policji i urzędników państwowych w Lublinie. Zmarł 22 III 1926 w Lublinie, pochowany został na cmentarzu przy ul. Lipowej.
Małżeństwo S-ego z Marią z Witkowskich pozostało bezdzietne.
Maria Staniszewska, córka Władysława Witkowskiego, inżyniera, członka organizacji ks. Piotra Ściegiennego, zesłanego w r. 1845 na Kaukaz i wcielonego na 10 lat do wojska rosyjskiego, była współzałożycielką i działaczką m.in.: Koła Pracy Społecznej Kobiet (przewodnicząca), Związku Równouprawnienia Kobiet, Tow. Szerzenia Oświaty «Światło» (członek Zarządu Głównego), Kąpieli Tanich im. Bolesława Prusa w Charzu pod Nałęczowem, Tow. Opieki nad Więźniami Politycznymi, lubelskiego Komitetu Opieki nad Jeńcami w Szczypiornie, Tow. Przyjaciół Żołnierza (kierowniczka sekcji sanitarnej), a także ofiarodawczynią cennych dzieł do Biblioteki Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego.
Bratem S-ego był Eugeniusz, najpierw zarządca majątku Studzianki, następnie popularny w Lublinie działacz społeczny, prezes założonego w r. 1912 Lubelskiego Stow. Spożywczego (potem – Spożywców), którego żona, Zofia, autorka opracowania „Wieś Studzianki. Zarys etnograficzny” („Wisła” T. 16: 1902 z. 2) również była inicjatorką wielu działań charytatywno-społecznych. Oboje opiekowali się Bolesławem Bierutem, szczególnie w latach pierwszej wojny światowej, i patronowali jego edukacji kulturalnej.
Konopka, Pol. bibliogr. lek. XIX w., X; Veržbovskij F., Ukazatel k’Varšavskim universitetskim izvestijam za 1870–1894 gg, Varšava 1900 s. 295; – Djakow W. A. i in., Uczestnicy ruchów wolnościowych w latach 1832–1855 (Królestwo Polskie). Przewodnik biograficzny, Wr. 1990 (dot. teścia S-ego, Władysława Witkowskiego); Słownik biograficzny miasta Lublina, L. 1993 I (S. Wiszniewski); Słown. lek. pol. XIX w., III; – Sęczys, Legitymacje Król. Pol. (dot. ojca S-ego, Władysława); – Bolesław Prus, 1847–1912. Kalendarium życia i twórczości, Oprac. K. Tokarzówna, S. Fita, Red. Z. Szweykowski, W. 1969; – Barroux E., Karta z dziejów ruchu społecznego w byłej guberni lubelskiej 1906–1914, L. 1924 s. 28; Chajn L., Wolnomularstwo w II Rzeczypospolitej, W. 1975; Gawarecka M., Lubelskie Towarzystwo Szerzenia Oświaty, pod nazwą «Światło», „Roczn. Lub.” T. 16: 1973 s. 188, 190, 195, 197–8, 201, 203–5, 207; Hieronim Łopaciński i Biblioteka jego imienia w Lublinie 1907–1957, L. 1957 (dot. żony S-ego, Marii); Konefał J., Jastków 1915. Historia i pamięć, L. 2003 (dot. żony S-ego, Marii); tenże, Legiony Polskie w Lubelskiem 1914–1918, L. 1999 (dot. żony S-ego, Marii); Kowalczyk S., Lubelskie Towarzystwo Lekarskie 1897–1951, W.–Ł. 1987 s. 82, 92–3, 96, 104, 107, 124, 136; Marszałek J., W latach rewolucji i wojny (1904–1917), w: Lublin rewolucyjny 1882–1982, L. 1982; Romanowski W., Działalność lubelskiego Towarzystwa «Światło» na polu szkolnictwa elementarnego. „Rozpr. z Dziej. Oświaty” T. 3: 1960 s. 176, 179; Rudzki S., Lekarze-społecznicy w rewolucji 1905 roku, „Kron. Ruchu Rewol. w Polsce” T. 3: 1937 nr 1 s. 18; – Kalendar’ dla vračej vsech vedomstv 1890, Pet. 1890 II; Roczn. lekarski, Wyd. G. Fritsche, W. 1890 s. 36; toż, W. 1891 s. 38; toż, W. 1892 s. 42; toż, Wyd. Red. „Medycyny”, W. 1893 s. 118; toż, W. 1894 s. 159; Spisok studentov Imperatorskago Varšavskago Universiteta na akad. god. 1880/1, Varšava s. 63; toż za l. 1881/2 s. 91; toż za l. 1882/3–1884/5; Urzędowy spis lekarzy uprawnionych do wykonywania praktyki lekarskiej […] w Rzeczypospolitej Polskiej…, W. 1924/5 s. 332; Zagórowski, Spis nauczycieli; – Araszkiewicz F., Listy Prusa, Świętochowskiego, Żeromskiego, Żeleńskiego (Boya) i innych do dr. W. Chodźki w sprawach kulturalno-społecznych Lubelszczyzny w l. 1906–7, „Kamena” 1955 nr 1–2 s. 20–1; Dąbrowska M., Dzienniki 1936–1945, Oprac. T. Drewnowski, W. 2000 I–II (reprod. pocztówki z r. 1916 przedstawiającej Marię Staniszewską i Marię Dąbrowską na tle wojska austro-węgierskiego); Z przeszłości kulturalnej Lubelszczyzny, L. 1978; – „Biul. Min. Zdrowia Publ.” 1921 nr 5 s. 83; „Głos Lub.” 1918 nr 116; „Kalendarz Lek. Polaka” 1892 s. XV; „Kalendarz Lub.” 1918 s. 111, 113, 120; „Kron. Lek.” 1898 nr 16 s. 707; „Tyg. Ilustr.” 1899 nr 49 s. 969 (fot.); – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1926: „Nowiny Lek.” R. 38 s. 366, „Ziemia Lub.” nr 66, 69, 112; – AP w L.: Magistrat m. Lublina (1915–1918), sygn. 90 k. 33, Rząd Gubernialny Lub., Akta Osobowe, nr 1685; B. Jag.: sygn. Przyb. 191/72 k. 107 (L. Guranowski, Mater. biogr. do słown. lekarzy, list S-ego z 6 VII 1910 z informacjami biogr.); B. Łopacińskiego w L.: rkp. 1925; Centr. B. Lek. w W.: sygn. 1/249 (Izba Lek. Lub., Kasa Pomocy Koleżeńskiej); Zbiory Tomasza Niewodniczańskiego w Bitburgu: Mater. do życia i działalności Marii Dąbrowskiej i Jerzego Stempowskiego (dot. żony S-ego, Marii); – Informacje Ludwika Hassa z W.
Bibliogr. dot. Eugeniusza i Zofii Staniszewskich: Lubelski wątek w życiu i działalności Bolesława Bieruta, Red. A. Koprukowniak, L. 1981 s. 21–2; – Bobrowski C., Wspomnienia ze stulecia, L. 1985; Chyliński J., Jaki był Bierut. Wspomnienia syna, W. 1999; Papiewska W., Wspomnienia kooperatystki, w: Wspomnienia działaczy spółdzielczych, W. 1963; Przewłocki K., Wspomnienia, w: Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., 1963 I 205.
Stanisław Konarski