Brzozowski Marian (1803–1876), powstaniec i emigrant, syn Józefa i Marianny z Jasińskich, urodził się dn. 9 IV w Płocku. Nauki początkowe otrzymał w szkole wojewódzkiej płockiej, po której ukończeniu w 1818 r. zapisał się na wydział prawa Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego; ukończywszy go w 1821 ze stopniem magistra nauk ekonomicznych, następnie uczęszczał w 1821 r. na wydział filozoficzny. 1 X 1822 r. zaciągnął się do pół baterii rakietników konnych, lecz niebawem przeniósł się do artylerii lekkiej pieszej. W roku 1827 mianowany został ppor. w kompanii 2. artylerii lekkiej pieszej. W r. 1830 stał garnizonem ze swoją kompanią w Radomiu, stąd nie brał udziału w wypadkach listopadowych. Następnie dzielił losy komp. 1. art. lekkiej, był pod Grochowem, Białołęką, Wawrem, Iganiami, Rudkami, Tykocinem (tu otrzymał złoty krzyż virtuti militari), Ostrołęką i Mińskiem. Mianowany 21 III 1831 porucznikiem, podczas szturmu Warszawy dowodził baterią w lunecie 59., następnie, na rozkaz Bema, 5. baterią pozycyjną. Za bitwę warszawską otrzymał krzyż kawalerski virtuti militari. Z korpusem Rybińskiego przeszedł granicę i już w Elblągu zaczął od przebywających tam uczestników powstania zbierać materiały do Wojny w Polsce r. 1831. W r. 1832 przeniósł się do Lipska, gdzie w kwietniu t. r. wykończył rękopis swojej pracy. Pracą powyższą zainteresowali się w Lipsku Brockhaus i Spatzier. Ten ostatni korzystał nawet z notatek Brzozowskiego do swej pracy o powstaniu 1830–31 r. Dzięki pomocy pieniężnej kpt. art. Bansemera wyszła La guerre en Pologne en 1831 u Brockhausa w początkach r. 1833 (po polsku w 1861). B. udał się następnie do Paryża, gdzie zaciągnął się do wojsk belgijskich, ale z powodu zajścia z kpt. Szopowiczem podał się do dymisji. Z Brukseli udał się do Zakładu Besançon, skąd przeniósł się do Awinionu.
W Awinionie w połowie r. 1832 wybrany został na członka Rady Gospodarczej, jednakże, zniechęcony walkami politycznymi wśród emigrantów, podał się do dymisji i w r. 1833 wyjechał w podróż po Włoszech. Następnie z Awinionu przeniósł się do wsi S-te Fère k. Gueret, a wkońcu do Tuluzy, gdzie mieszkał do r. 1836. Tutaj interesował się początkowo zakładami sprzętu uzbrojenia, następnie uczęszczał na wydział filozoficzny tamtejszego uniwersytetu, który ukończył ze stopniem magistra nauk matematycznych. Również z ramienia T-wa Dobroczynności Dam Polskich pomagał biedniejszym kolegom. W owym czasie sympatyzował ze Zjednoczeniem Emigracji Polskiej. W r. 1836 zwerbował go do Hiszpanii ppłk. Tadeusz Horain, ale B. na naleganie ks. A. Czartoryskiego i gen. Chrzanowskiego wyjechał do Turcji. Czartoryski chciał go wysłać na Kaukaz, lecz B. się nie zgodził. W Konstantynopolu przebywał od października r. 1836 do marca r. 1837. W czasie seraskieratu Chozrewa Paszy był doradcą technicznym Halil Paszy, szefa uzbrojenia artylerii i wojsk technicznych. Zaprowadził jednostajność kalibru dział w bateriach oraz parku artylerii. Tłumaczył też na język polski francuskie rękopisy Chrzanowskiego o taktyce broni.
Opuściwszy Konstantynopol, przez Włochy pospieszył do Szwajcarii, skąd udał się do Besançon. Wrażenia swoje o Konstantynopolu ogłosił drukiem w »Le Spectateur militaire« za r. 1838. W latach 1838–39 pracował w biurze mierniczym i napróżno starał się o posadę nauczycielską w Szwajcarii. W r. 1840 otrzymał miejsce konduktora dróg i mostów w Strasburgu. W r. 1847– 8 sprawował obowiązki kierownika robót przy budowie kolei żelaznej przez Lotaryngię i Alzację. W r. 1848 uczestniczył w Zjeździe Polaków we Wrocławiu, a w r. 1848–49 wykładał w Paryżu ks. Władysławowi Czartoryskiemu taktykę artylerii. Na wojnę węgierską mimo moralnego przymusu ze strony gen. Dembińskiego Henryka, którego miał być adiutantem, i kół emigranckich nie pojechał, gdyż nie wierzył w »wiosnę ludów«. W r. 1851 udał się do Wielkopolski z zamiarem objęcia kierownictwa robót regulacyjnych rzeki Obry, ale z powodu trudności stawianych przez władze administracyjne, stanowiska powyższego nie mógł zająć. Mimo paszportu francuskiego władze pruskie zagroziły mu wysiedleniem, wskutek czego w marcu r. 1852 samowolnie przekroczył granicę rosyjską i zdał się na łaskę i niełaskę cara. Lata 1852–54 przesiedział w cytadeli warszawskiej oraz pół roku w kazamatach Zamościa. W latach 1854–58 przebywał w Płocku i okolicy pod nadzorem policyjnym. Następnie, po kilkunastoletniej guwernerce u Potockich i Zamoyskich, zmarł w Zatorze pod Oświęcimem w r. 1876.
B. zasługuje na uwagę jako wybitny historyk wojny polsko-rosyjskiej 1830/1. Dzieło jego ukazało się naprzód po francusku (1833), niebawem po niemiecku (Drezno 1838), następnie tegoż roku w tłumaczeniu na język angielski Leona Szadurskiego, a dopiero w r. 1861 we Lwowie po polsku. Wykład B-go, objektywny, bezpośredni, szczery i fachowy, spowodował, że Niemcy natychmiast wprowadzili książkę jego jako podręcznik dla szkół oficerskich. Również gen. Prądzyński napisał o B-im, że »okazał jeden z wszystkich polskich piśmienników o tej wojnie prawdziwe pojęcie wojny z wyższego stanowiska«.
Arch. Akt Dawnych: Skorowidze Uczestników Powstania Listopadowego, Komisja Rządowa Wojny: Rodowody artylerii; Komisja Śledcza 1832–36, vol. 850, f. 36, vol. 870; Kancelaria Warszawskiego Gen. Gubernatora, vol. 1798, 19025; B. Rap. rkp. 1195; Archiwum m. Płocka, Akta występów politycznych 1854–70; Bieliński, Uniw. Warsz., III 531; Krosnowski, Almanach historique. Księga pamiątkowa w 50-letnią rocznicę, Lw. 1881; Rębalski Wł., Marian B-i: »Życie Mazowsza« r. 1935, nr 12, s. 514–316.
Władysław Rębalski