Pirożyński Marian, pseud. Jan Czerwiński, Bolesław Czerwiński, Aleksander Korewa, Marian Pilarski, Proński i in. (1899–1964), redemptorysta, pisarz teologiczny i publicysta, organizator duszpasterstwa i pracy charytatywnej we Wrocławiu. Ur. 17 X w Lublinie, był synem Stanisława, urzędnika kolejowego, i Marii Teofili z Jurkiewiczów. W r. 1917 ukończył gimnazjum w Lublinie. Następnie rozpoczął studia matematyczne na UJ, ale po trzech semestrach, w początku 1920 r. wstąpił ochotniczo do Wojska Polskiego. Jako sanitariusz brał udział w uderzeniu na Kijów, dostał się do niewoli radzieckiej, ale z niej uciekł. Zdemobilizowany został w stopniu plutonowego. W rezultacie przeżyć wojennych podjął decyzję wstąpienia do zakonu redemptorystów. Nowicjat odbył w Mościskach. Dn. 19 III 1922 złożył śluby czasowe. Studia teologiczne ukończył w zakonnym seminarium duchownym w Tuchowie. Tamże 19 III 1925 złożył śluby wieczyste, a 28 VI t. r. otrzymał święcenia kapłańskie. Na polecenie władz zakonnych, planujących zatrudnienie go jako nauczyciela matematyki w iuvenacie (małym seminarium duchownym) w Toruniu, podjął w r. 1926 ponownie studia na UJ. Wszakże więcej od matematyki zaabsorbowała go działalność wśród samych studentów: organizował bratnią pomoc i rekolekcje. Stąd w r. 1927, po II roku, przerwał studia uniwersyteckie i postanowił poświęcić się wyłącznie pracy misjonarskiej i pisarskiej. Od 24 VIII 1927 rezydował w klasztorze w Warszawie, następnie od 28 XII 1929 w Mościskach. Gorliwie jeździł na misje ludowe, ujawniając przy tym duże zdolności kaznodziejskie. Dn. 24 V 1930 został dyrektorem toruńskiego iuvenatu, ale już 12 II 1932 znalazł się powtórnie w Warszawie. W Toruniu był «bożyszczem» iuvenisów. Natomiast wśród starszych konfratrów budziły niechęć jego żołnierskie metody wychowania młodzieży zakonnej, a potem ciągłe jego utarczki prasowe. Stąd 6 IX 1933 władza zakonna przeniosła go do Krakowa i usiłowała, bez powodzenia, nakłonić do dokończenia studiów matematycznych. Z kolei 3 V 1938 skierowany został do klasztoru w Mościskach.
Po wybuchu drugiej wojny światowej, 17 IX 1939 P. uszedł z Mościsk do Tuchowa, gdzie był wykładowcą w tamtejszym seminarium zakonnym. Nauczał też przedmiotów matematyczno-przyrodniczych w tajnym gimnazjum zorganizowanym przez Związek Elsów. Z racji zaangażowania się w prace podziemne musiał kilka razy zmieniać miejsca pobytu; od 29 VII 1940 przebywał w Warszawie, od maja 1943 w Mościskach, od 21 VI 1943 w Krakowie. Rozwijał szeroką i różnorodną działalność duszpasterską i charytatywną, wspierany w tej mierze przez, założony przez siebie ok. 1941 r. w Warszawie, tajny, świecki, żeński instytut zakonny, popularnie zwany «Błękitne» (instytut ten nie doczekał się kanonicznego zatwierdzenia). Jakkolwiek przed wojną wyznawał poglądy antysemickie, w obliczu eksterminacji Żydów jako jeden z pierwszych włączył się w akcję ich ratowania i prowadził ją zwłaszcza na terenie Warszawy (w okolicach Skierniewic stworzył całą sieć schronisk, głównie dla dzieci żydowskich) i Mościsk. Z kolei w Krakowie organizował pomoc dla wysiedleńców z Wielkopolski i Pomorza Gdańskiego. Dn. 16 VI 1945 przybył do Wrocławia, wysłany tam przez prowincjała o. Franciszka Morcinka w odpowiedzi na prośbę ówczesnej niemieckiej kurii metropolitalnej i rektora klasztoru Redemptorystów we Wrocławiu o przesłanie polskiego konfratra dla roztoczenia opieki nad tamtejszą placówką zakonną. Początkowo zamieszkał przy kościele Św. Bonifacego, gdzie, wspólnie z ks. Kazimierzem Lagoszem, organizował duszpasterstwo Polaków osiedlających się we Wrocławiu, formalnie będąc wikariuszem w parafii Św. Doroty w Śródmieściu. Dn. 3 IX t. r. osiadł w zwolnionym przez wojsko radzieckie, dzięki jego zabiegom, klasztorze Redemptorystów na Dąbiu. Przeszedł wówczas formalnie na wikariat w parafii Św. Rodziny na Sępolnie. Rychło wyremontował przyklasztorny kościół Matki Boskiej Pocieszenia, który przez kilka miesięcy stanowił centrum duszpasterskie Polaków rejonu północno-wschodniego Wrocławia. Dn. 10 V 1946 został formalnie rektorem tego kościoła. Latem 1945 gromadził książki dla biblioteki mającego powstać Wydziału Teologicznego na Uniw. Wrocł. Zainicjował miejscowe duszpasterstwo akademickie. Był pierwszym we Wrocławiu organizatorem «Caritasu». Zapoczątkował jego działalność stworzeniem sekcji «Caritas Academica», w której ramach otworzył pierwsze dwie stołówki i założył kilka domów studenckich. Spieszył z pomocą przesiedleńcom i repatriantom. Należał do pierwszych i najbliższych współpracowników Administratora Apostolskiego Dolnego Śląska ks. Karola Milika. W okresie 4 X 1945–15 I 1946 był dyrektorem «Caritasu» w Administracji Apostolskiej Dolnego Śląska. Poza tym zasiadał w Sądzie Duchownym wspomnianej administracji. Sprowadził do Wrocławia karmelitanki. Rozwijał na Dolnym Śląsku akcję rekolekcyjną i misyjną. Sam w l. 1945–9 prowadził 42 misje. W r. 1946 wskrzesił wydawany przez redemptorystów periodyk duszpastersko-ascetyczny „Homo Dei” i do r. 1950 pismo to redagował. Równocześnie założył Wydawnictwo oo. Redemptorystów we Wrocławiu i wrocławską księgarnię katolicką «Postęp».
Dn. 16 X 1949 opuścił Wrocław i zaczął się ukrywać po klasztorach żeńskich w Chylicach, Płudach i Ostrówku. Obawiał się aresztowania z powodu wysuwania przez władze państwowe przeciw niemu oskarżeń o nielegalny handel papierem i działalność wydawniczą z pominięciem cenzury. Dn. 28 IX 1953 został aresztowany w Ostrówku. W wyniku procesu przed Sądem Wojewódzkim m. Warszawy skazano go 20 VIII 1954 na rok więzienia z zaliczeniem aresztu śledczego. Karę odbył w więzieniu w Ostrówku. Po zwolnieniu (22 XII 1954) władza zakonna skierowała go do klasztoru w Gliwicach, gdzie już 11 II 1955 rozpoczął przygotowania do wznowienia wydawania „Homo Dei”, zawieszonego w r. 1952. Dn. 1 I 1957 przeniósł się do Warszawy i tu umieścił redakcję reaktywowanego pisma, którą znów kierował. Wszakże już 30 V 1958 ponownie znalazł się w areszcie pod zarzutem nielegalnego druku broszur religijnych, handlu papierem, dewizami oraz sprowadzania i rozpowszechniania wydawnictw religijnych wydrukowanych na obczyźnie. Po rozprawie przed Sądem Wojewódzkim m. Warszawy skazany został 8 II 1959 na dwa lata więzienia z zaliczeniem aresztu śledczego i 4 700 zł grzywny. Karę odbył w Warszawie, Barczewie i Olsztynie. Zwolniony 1 VI 1960, po krótkim pobycie w Warszawie, przeszedł 11 VIII t. r. do klasztoru w Gliwicach, by ostatecznie 20 V 1961 raz jeszcze wrócić do klasztoru w stolicy. W tym czasie ograniczył swą działalność misjonarską i rekolekcyjną. Natomiast silnie zaangażował się w proces beatyfikacyjny swego duchowego mistrza, o. Bernarda Łubieńskiego, otwarty w r. 1961; pełnił funkcje wicepostulatora.
Przez wiele lat P. był bardzo płodnym publicystą. Napisał ok. 200 artykułów, broszur i książek. Pierwsze porozrzucane są po różnych czasopismach, choć znaczną ich część ogłosił w „Homo Dei”. Niektóre prace ogłaszał pod pseudonimami, a tych miał ok. dwudziestu (udało się ustalić brzmienie tylko niektórych). Podobnie rozległy był zakres tematyczny jego publikacji. Przeważnie miały one praktyczno-duszpasterski charakter. Styl wielu ujawniał bezkompromisowe usposobienie autora. Zadebiutował poradnikami lektur. Najpierw, na wzór książki dominikanina Jacka Woronieckiego „Przewodnik po literaturze religijnej i pokrewnych dziedzinach filozofii i nauk społecznych” (1927), przygotował kompendium przeznaczone dla maturzystów, pt. Co czytać? Cz. I. Filozofia, teologia, historia Kościoła, czasopisma (Kr. 1930). Z kolei opracował na wzór książki ks. L. Bethléema, „Romans à lire et romans à proscrire, essai de classifications au point de vue moral des principaux romans et romanciers” (1928), drugi poradnik, adresowany już do ogółu czytelników, pt. Co czytać? Cz. II, Beletrystyka (Kr. 1932). Dał w nim ze stanowiska swoistego moralizatorstwa ocenę ok. 3 500 utworów literackich. Poradnik ten okazał się dziełem niedojrzałym, chybionym, miejscami żenującym, ujawniającym u młodego autora brak odpowiedniego przygotowania krytyczno-literackiego oraz zawężenie przez niego ocen moralnych do sfery życia erotycznego. Wokół Co czytać? Cz. II powstała atmosfera skandalu. P-ego ostro atakowały pisma: „Wiadomości Literackie”, „Robotnik”, „Kultura”, „Dwutygodnik Literacki”, „Zwiastun Ewangeliczny”, pierwsze przede wszystkim piórem Tadeusza Boya-Żeleńskiego, który napisał dwa cięte artykuły „Ku czemu Polska idzie…” („Wiad. Liter.” 1932 nr 423) i „Moralnie obojętne” (tamże 1932 nr 434), pomieszczone wkrótce w boyowskim tomie „Nasi okupanci” (1932) i wielokrotnie potem cytowane. P. uznany został za symbol katolickiego obskurantyzmu. P. w artykule Po bezdrożach krytyki. Odpowiedź na zarzuty przeciwko „Co czytać”? („Przegl. Katol.” 1932 i odb.) przyznał się do popełnienia pewnych błędów «technicznych» i usiłował odeprzeć zarzuty stawiane mu przez pisarzy katolickich. Wobec zakazu władz zakonnych wszczynania polemiki z innymi adwersarzami, zwłaszcza Boyem, próbował chyba ten zakaz obejść, pisując repliki pod pseudonimami. Z zarzutami Boya usiłował raz jeszcze rozprawić się w artykule ogłoszonym pod pseudonimem, pt. 25 lecie poradnika „Co czytać?” („Homo Dei” 1957 nr 2). Spod jego pióra wyszły, wydane jednak pod pseudonimami, dwa poradniki obyczajowe dla młodzieży: Panna chrześcijańska (Ł. 1933, Wyd. 3. Niepokalanów 1946) i Baczność, młodzieńcze! (Kr. 1934, Wyd. 7. Wr. 1947). Z myślą o powojennym odrodzeniu ducha katolickiego i narodowego u młodzieży polskiej napisał dla niej książkę Kształcenie charakteru (Wr. 1946, Wyd. 3. Brighton 1955).
Z pasją pisywał P. przeciwko ateizacji, tendencjom laickim i sektom. W latach trzydziestych zwalczał m. in. rozwody i śluby cywilne (w związku z projektami kodyfikacji prawa małżeńskiego) i Polski Kościół Narodowy. Dość głośne były jego ataki na młodzieżowy ruch ludowy, i to tak antysanacyjny, jak prorządowy, za wrogi lub dwuznaczny stosunek do katolicyzmu. Najbardziej zwalczał «Wici» i «Znicz», mniej «Społem» i «Siew». Poza kilkoma artykułami na ten temat ogłosił broszury: Związek Młodzieży Wiejskiej (Wici, Znicz, Społem) wobec religii (Tarnów 1937) i „Siew” wobec religii (Tuchów 1939). Jednym z jego wystąpień antyateistycznych był artykuł Wolnomyślicielstwo w akcji („Homo Dei” 1957 nr 5). Kilka artykułów poświęcił popularyzowaniu katolickiej nauki społecznej. Na ten temat ogłosił m. in.: Duszpasterz wobec dzisiejszych prądów społecznych („Homo Dei” 1936 nr 5), Katolicka reforma ustroju społecznego (Tuchów 1937), Udział kapłana w reformie społecznej („Homo Dei” 1939 nr 2). W artykule Totalizm chrześcijański („Homo Dei” 1938 nr 5) wypowiedział się krytycznie o komunizmie, faszyzmie i nazizmie. Propagował Akcję Katolicką. Ogłosił dwie broszury: Co to jest Akcja Katolicka? (P. 1932, dwa wydania) i Akcja Katolicka (Wyd. 2. Kr. 1935). Był jednym z inicjatorów ruchu liturgicznego w Polsce, któremu poświęcił m. in. artykuł O udział wiernych w Mszy św. („Mysterium Christi” 1936) oraz książki Krótki wykład Mszy św. (Tuchów 1939) i Źródło życia. Msza św. (Wr. 1946). Pisał też o historii liturgii mszalnej. W licznych artykułach zajmował się problematyką kapłańską, zwłaszcza zagadnieniem powołań. Owocem jego długoletniej pracy misjonarskiej i rekolekcyjnej stała się przede wszystkim książka Nowoczesna misja parafialna (Wr. 1948) – podręcznik dla misjonarzy, napisany podczas okupacji hitlerowskiej.
P. zapoczątkował polską statystykę kościelną. Od r. 1934 ogłaszał prawie co roku na łamach „Ateneum Kapłańskiego”, potem „Przeglądu Katolickiego”, artykuły Ze statystyki Kościoła w Polsce. Osobno wydał Statystykę Kościoła w Polsce (L. 1935). Potem wspólnie ze Stanisławem Szczęchem opracował „Rocznik statystyczny Kościoła katolickiego w Polsce. Rocznik I, 1937” (L. 1938). W osobnych artykułach publikował dane dotyczące seminariów duchownych i zakonów. Spod jego pióra wyszły dwa obszerne informatory: Zakony żeńskie w Polsce (L. 1935) i Zakony męskie w Polsce (L. 1937). Prace statystyczne wznowił w r. 1946 i kontynuował do r. 1948, ogłaszając co roku dane na łamach „Homo Dei”. Jako jeden z pierwszych pokusił się o przedstawienie sytuacji Kościoła w Polsce podczas drugiej wojny światowej („Homo Dei” 1946 nr 1). Potem wspólnie z ks. Witoldem Malejem zestawił i omówił wszystkie ważniejsze sanktuaria maryjne w Polsce („Homo Dei” 1957 nr 6). Bardziej popularny charakter miały jego inne prace historyczne. Źródłowy charakter ma jego biografia O. Bernard Łubieński 1846–1933 (Wr. 1946). Poza tym P. był autorem kilku modlitewników, przeważnie maryjnych, broszur religijnych dla dzieci oraz ulotek misyjnych. W maszynopisie pozostawił kilka serii kazań. P. zmarł 4 V 1964 w Warszawie. Pochowano go na cmentarzu na Woli. Odznaczony był Srebrnym Krzyżem Zasługi (1946) za pracę charytatywną na Dolnym Śląsku.
Fot. w: „Przew. Katol.” 1964 nr 24 s. 219; – Bibliografia historii Kościoła w Polsce za lata 1944–1970, W. 1977; Bibliography of Books in Polish or Relating to Poland published outside Poland since September 1 st., 1939, compiled by Janina Zabielska, Vol. II, London 1959; Pol. Bibliogr. Liter., za l. 1949–57; – Badziak K., Z wizytą u o. Pirożyńskiego, „Fakty i Myśli” 1963 nr 3, 6 (list P-ego); Bartoszewski W., Lewinówna Z., Ten jest z ojczyzny mojej, Wyd. 2., Kr. 1969; Choromański M., Rozmowa z o. Pirożyńskim, „Wiad. Liter.” 1932 nr 447; Dzieje teologii katol., III cz. 2 s. 60; Klominek A., O ks. Pirożyńskim, podziemiu i ludziach „Caritasu”, „Dzien. Pol.” 1950 nr 24; Kobyliński Sz., Zmiana pytania, „Polityka” 1962 nr 32, 36 (list P-ego); Milik K., Archidiecezja Wrocławska 1945–1951, „Tyg. Powsz.” 1970 nr 17; Przybyła A., Wspomnienia wrocławskie, „Chrześcijanin w Świecie” 1970 nr 5 s. 34; [Słojewski J. Z.] Hamilton, Kształcenie charakteru, „Kultura” 1964 nr 12; Syruczek W., Zajazd kardynała, W. 1932 s. 12–13; Szetelnicki W., Odbudowa kościołów w archidiecezji wrocławskiej w latach 1945–1972, Roma 1975; Szołdrski W., Martyrologium duchowieństwa polskiego pod okupacją niemiecką w latach 1939–1945, w: Sacrum Poloniae Millenium, Rzym 1965 Xl; Winklowa B., Tadeusz Żeleński (Boy), W. 1967; – „Gaz. Robotn.” 1950 nr 22; „Pionier. Dzien. Dolnośląski” 1945 nr 50, 56; „Słowo Pol.” 1952 nr z 26 III; „Tyg. Powsz.” 1964 nr 22 (fot.); „Wiad. Urzęd. Admin. Apostolskiej Dolnego Śląska” 1945 nr 1/2; „Współczesność” 1957 nr 7, 8; „Życie Warszawy” 1959 nr 35; – Arch. OO. Redemptorystów w Tuchowie: Katalogi prowincji, „Nasze Wiad.” (kwartalnik, mszp.), Szołdrski W., Redemptoryści w Polsce 1787–1954, Wr. 1954 (mszp.); Arch. Prowincji OO. Redemptorystów w W.: Akta personalne P-ego, Szołdrski W., O. Marian Pirożyński, (mszp.); Arch. UJ: Katalogi Studentów 1919–1920, 1926–1927; Redakcja „Homo Dei” w W.: Katalog autorów; – Informacje o. Franciszka Brzostowskiego, mecenasa Henryka Nowogródzkiego, o. Tadeusza Sitko, ks. Wacława Szetelnickiego, o. Jana Wojnowskiego.
Jerzy Pietrzak