Rożański (Różański) Marian (1864–1927), adwokat, działacz narodowy i społeczno-polityczny na Górnym Śląsku. Ur. 2 VII w Padniewie w pow. mogileńskim, był synem Stanisława (zob.) i Jadwigi z Drojeckich.
W l. 1877–85 R. uczył się w gimnazjum państwowym w Chełmnie i tu otrzymał świadectwo dojrzałości. W okresie szkolnym należał do tajnej organizacji młodzieżowej «Czerwona Róża». W l. 1885–8 studiował prawo na uniwersytecie w Berlinie, a w semestrze letnim 1887 r. na UJ, przy czym egzaminy końcowe zdał na uniwersytecie w Rostocku; tam też uzyskał doktorat obojga praw. Praktykę sądową odbył R. w Berlinie, gdzie zdał egzamin asesorski i został wiosną 1896 adwokatem. Rok później R. otworzył własną kancelarię w Gdańsku. Jesienią 1899 osiadł w Gliwicach, a od jesieni 1908 zamieszkał w Rybniku i tu do śmierci prowadził kancelarię adwokacką, połączoną w r. 1922 z biurem notarialnym. Podczas pobytu w Berlinie, potem w Gdańsku, a przede wszystkim na Górnym Śląsku R. pracował w stowarzyszeniach i organizacjach polskich. Był współorganizatorem Tow. dla Szerzenia Elementarzy Polskich im. ks. Engla w Bytomiu (1901), członkiem Pomocy Naukowej dla Śląska we Wrocławiu, Rady Nadzorczej Banku Ludowego w Gliwicach, Kółek Rolniczych Powiatu Lublinieckiego w Lublińcu i przez jakiś czas także w Gliwicach. Był członkiem Polskiego Komitetu Wyborczego Prowincjonalnego dla Śląska w Bytomiu, Polskiego Tow. Wyborczego w Gliwicach, Polskiego Centralnego Komitetu Wyborczego w Poznaniu. W organizacjach tych i towarzystwach pełnił R. funkcje sekretarza lub wiceprzewodniczącego. Po sukcesie Wojciecha Korfantego w wyborach do Reichstagu, R. został 30 VII 1903 członkiem zarządu powstałego z inicjatywy ks. Aleksandra Skowrońskiego Polskiego Tow. Ludowego, które wkrótce przejęło kierownictwo polskiej pracy narodowej na całym Górnym Śląsku. Znano go jako świetnego mówcę i bezinteresownego obrońcę Polaków podczas procesów politycznych, np. Karola Piechy i Józefa Siemianowskiego w Siemianowicach (1903), Elsów w Gliwicach (1905), socjalisty Franciszka Trąbalskiego (1907), członków Tow. Młodzieży Katolickiej z Rudy Śląskiej (1909). Występował też R. jako obrońca w licznych procesach politycznych Polaków z pow. rybnickiego, raciborskiego i pszczyńskiego. Był ponadto znanym mówcą podczas zebrań polskich i wieców politycznych, często karanym przez władze pruskie mandatami pieniężnymi.
W związku z wybuchem pierwszej wojny światowej R. z wieloma innymi działaczami został aresztowany w nocy z 31 VII na 1 VIII 1914, «transportowany do Nysy w kajdankach i na powrozie» („Sprawy polskie na konferencji pokojowej w Paryżu w r. 1919”) i osadzony w tamtejszej twierdzy, podejrzewany o szpiegostwo, przesiedział 10 dni więcej, niż inni (do 17 VIII 1914). Po zakończeniu wojny w mieszkaniu R-ego doszło do zawiązania Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) Górnego Śląska. Tam też odbywały się zebrania zwłaszcza najczynniejszych jej członków. Aktywność narodowa i polityczna R-ego, przede wszystkim organizowanie wieców politycznych przed wyborami do Reichstagu, spowodowała jego aresztowanie (18 I 1919) i uwięzienie na krótko w Raciborzu. Trafił tam ponownie po zorganizowaniu 1 V 1919 wiecu polskiego na rybnickim boisku sportowym. Wkrótce uwolniony, został R. po raz trzeci aresztowany i osadzony w Nysie za udział w przygotowaniach do I powstania śląskiego. Na wolność wyszedł po ogłoszeniu polsko-niemieckiej umowy amnestyjnej w październiku 1919. W następnym miesiącu R. brał udział w zwycięskiej kampanii wyborczej do rad gminnych i miejskich. Wszedł do Rady Miejskiej w Rybniku. Po ogłoszeniu decyzji o plebiscycie na Górnym Śląsku został polskim doradcą powiatowym przy landraturze rybnickiej, a trochę później, po dr. Franciszku Białym, kierownikiem Polskiego Komitetu Plebiscytowego na pow. rybnicki pełniąc tę funkcję do momentu likwidacji agend Komitetu. Wcześniej (17 VIII 1920) został dotkliwie pobity przez Sicherheitspolizei na wiecu polskim, co zmusiło go do dłuższego leczenia się w domu. W związku z tym odprawy wójtów i ławników pow. rybnickiego, a także narady oficerów POW Górnego Śląska, niekiedy z udziałem oficerów wojsk alianckich, odbywały się w mieszkaniu R-ego. W dn. 9 XI 1920 uczestniczył R. w pierwszym sejmiku oświatowym na Górnym Śląsku, zorganizowanym przez Tow. Oświaty im. św. Jacka w Rybniku z udziałem przedstawicieli Tow. Czytelni Ludowych i in. organizacji polskich. Z ramienia Czerwonego Krzyża wszedł w skład wybranego przez ten sejmik Wydziału Towarzystw w pow. rybnickim. W dn. 30 IV 1921 uczestniczył w zwołanym przez Korfantego zebraniu czołowych działaczy politycznych w Bytomiu z udziałem przedstawicieli dowództwa Obrony Plebiscytu, na którym przyjęto jednomyślnie wniosek w sprawie rychłego rozpoczęcia strajku powszechnego i następnie powstania. W III powstaniu śląskim R. kierował akcją pociągów sanitarnych i ewakuacyjnych pułków rybnickich działających na frontach Grupy «Południe» i Grupy «Wschód» oraz pośredniczył w pertraktacjach między dowództwami Grupy «Południe» i wojsk włoskich na temat ewakuacji tych ostatnich z pow. rybnickiego do Raciborza.
W związku z podziałem Górnego Śląska między Polskę a Niemcy R. uczestniczył w r. 1922 w uroczystym powitaniu oddziałów WP w Rybniku (3 VII) i w katowickiej uroczystości zjednoczenia Śląska z Rzecząpospolitą (16 VII). Został tymczasowym burmistrzem Rybnika, a potem powrócił do pracy w adwokaturze. Wycofał się jednak z życia politycznego i społecznego z powodu złego stanu zdrowia. Był tylko członkiem Związku Powstańców Śląskich, ale po zamachu majowym wystąpił z niego demonstracyjnie i wstąpił do nowo utworzonego, oddanego Korfantemu, Narodowego Związku Powstańców i Byłych Żołnierzy i został członkiem jego Rady Naczelnej. Zmarł 10 V 1927 w Lublińcu, pochowany został w Rybniku. Odznaczony był m. in. Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta, Krzyżem na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi, Gwiazdą Górnośląską i Śląskim Krzyżem Powstańczym.
W małżeństwie (od r. 1896) z Heleną z Bauneków R. miał trzy córki: Lucynę, pracownicę Polskiego Komisariatu Plebiscytowego w Bytomiu, Anielę i Michalinę oraz syna Andrzeja.
Enc. powstań śląskich; Śląski Słown. Biogr., II (bibliogr.); – Czapliński M., Adam Napieralski 1861–1928, Wr. 1974; Hemmerling Z., Posłowie polscy w parlamencie Rzeszy Niemieckiej i w Sejmie Pruskim 1907–1914, W. 1968; Hist. Śląska, III cz. 2; Karuga W., Organizacja Polskiego Komisariatu Plebiscytowego dla Górnego Śląska, Opole 1966 s. 26; Laubert M., Die Oberschlesische Volksbewegung Breslau 1938 s. 146; Libura I., Z dziejów domowych powiatu, Opole 1984 s. 111, 114 (fot.), 115, 117–18, 120, 137, 151, 206, 209, 247, 249, 252; Ludyga-Laskowski J., Zarys historii trzech powstań śląskich, W.–Wr. 1973; Markwicz A., 100 lat historii organizacji Tow. Tomasza Zana, Londyn 1975; Mendel E., Polacy na Górnym Śląsku w latach I wojny światowej, Kat. 1971 s. 54; Pachoński J., Kraków wobec powstań śląskich i plebiscytu, W.–Kr. 1981; Sprawy polskie na konferencji pokojowej w Paryżu w 1919 r., W. 1967 II 33; – Wspomnienia Ślązaków i Zagłębiaków, Wybór i oprac. K. Popiołek, Kat. 1970; Źródła do dziejów powstań śląskich, Wr. 1974 III cz. 1 (występuje jako Różański); – Arch. UJ: WP II 219.
Leonard Smołka