Szpakowski Marian (1926–1983), malarz, grafik, organizator życia artystycznego.
Ur. 11 I w Zaleszczykach (woj. tarnopolskie), był synem Władysława, funkcjonariusza Straży Granicznej, w czasie drugiej wojny światowej żołnierza II Korpusu Polskiego, uczestnika bitwy o Monte Cassino, po r. 1945 emigranta w Wielkiej Brytanii, oraz Julii z domu Sałabun. Miał młodszych braci: Zbigniewa, Juliusza i Leszka.
W r. 1928 rodzina S-ego przeniosła się do Nowych Rept koło Tarnowskich Gór. S. uczył się tamże od r. 1933 w szkole powszechnej, a następnie w Nowym Mieście koło Dobromila (woj. lwowskie). Po wybuchu drugiej wojny światowej kilkakrotnie zmieniał miejsce pobytu; przez pewien czas mieszkał ponownie w Nowym Mieście, gdzie uczęszczał do Publicznej Rzemieślniczej i Kupieckiej Szkoły Zawodowej. Dn. 13 V 1946 przeniósł się z rodziną w okolice Krosna. Naukę kontynuował w I Liceum im. Juliusza Słowackiego w Przemyślu i w r. 1948 zdał tam maturę. Od t.r. studiował na Wydz. Malarstwa Akad. Sztuk Plastycznych w Krakowie, początkowo w pracowni Zygmunta Radnickiego, potem Hanny Rudzkiej-Cybisowej. Studium uzupełniające z grafiki ukończył u Andrzeja Jurkiewicza, zdobywając wykształcenie w zakresie technik graficznych, m.in. pod kierunkiem Stanisława Jakubowskiego i Stanisława Rzepy. Dzięki stypendium Min. Kultury i Sztuki, mając perspektywę otrzymania mieszkania i pracowni, wyjechał S. w styczniu 1954 do Zielonej Góry. Dyplom artysty malarza uzyskał w czerwcu t.r. Na początku tworzył rysunki ołówkiem i piórkiem, czasem lawowane, które pokazał jesienią t.r. w Zielonej Górze na wystawie plastyków Grupy Lubuskiej. W jego malarstwie z tego okresu przeważały portrety i syntetyczne pejzaże, wystawiane na przeglądach plastyki w Zielonej Górze i Poznaniu. W r. 1955 wziął udział w Ogólnopolskiej Wystawie Młodej Plastyki w Arsenale w Warszawie, gdzie pokazał Studium portretowe. W tym okresie powstały jego pierwsze monotypie i linoryty, m.in. w r. 1956 Uliczka w Zielonej Górze. W r. 1957 odwiedził w Wielkiej Brytanii ojca; nawiązał wówczas kontakt z emigracyjnym środowiskiem artystycznym w Londynie, przede wszystkim z grafikiem i malarzem Markiem Łączyńskim, oraz poznał Piotra Potworowskiego i H. Moore’a. Współczesna sztuka Europy Zachodniej wywarła wpływ na jego ewolucję od koloryzmu do abstrakcji. W r. 1958 przygotował S. pierwszą wystawę indywidualną w salonie ZPAP w Zielonej Górze i pokazał na niej czterdzieści cztery kompozycje w stylu informel. Prace S-ego były reprodukowane w „Gazecie Zielonogórskiej” i „Nadodrzu”, a niektóre stanowiły oprawę graficzną tomików poetyckich, wydawanych przez Lubuskie Tow. Kultury, m.in. „Miniatury” (Zielona Góra 1958). W r. 1959 uczestniczył S. w dwóch pokazach w Warszawie: „Malarze Zielonej Góry” oraz „Plastyka Ziem Nadodrzańskich”. Był członkiem ZPAP i w r. 1959 został wiceprezesem zielonogórskiego okręgu Związku. Na wystawie indywidualnej we Wrocławiu pokazał w r. 1960 monochromatyczne prace olejne, temperowe i gwasze, reprezentujące tzw. malarstwo materii. Jesienią t.r. ponownie przebywał w Wielkiej Brytanii. Zainicjował powstanie grupy artystycznej «Krąg», do której należeli twórcy z Krakowa, Wrocławia, Zielonej Góry i Londynu (m.in. Łączyński, Stanisław Frenkiel, Włodzimierz Kunz, Lucjan Mianowski, Stanisław Wojtowicz i Józef Ząbkowski). W r. 1961 został prezesem okręgu zielonogórskiego ZPAP i funkcję tę sprawował dziesięć lat; przez cztery kadencje był również członkiem Zarządu Głównego ZPAP. Podczas wizyty w Zielonej Górze t.r. kosmonauty J. Gagarina ofiarował mu wykonaną przez siebie panoramę miasta. Również t.r., na wspólnej z Janiną Żemojtel wystawie tamże, prezentował fakturalne obrazy z wklejanymi kawałkami zgrzebnego płótna i siatek. W r. 1962 uczestniczył w ogólnopolskiej wystawie grafiki w Zakopanem oraz II Biennale Grafiki w Krakowie, gdzie t.r. pokazał także cykl barwnych linorytów. Na Festiwalu Polskiego Malarstwa Współczesnego w Szczecinie t.r. otrzymał wyróżnienie. W r. 1963 wziął udział w wystawie grafiki polskiej w Sztokholmie, III Wystawie Grupy Krąg w Londynie, V Międzynarodowej Wystawie Grafiki w Lublanie oraz I Międzynarodowym Studium Pleneru Koszalińskiego w Osiekach. Miał również t.r. trzy wystawy indywidualne: w Warszawie w Galerii Krzywego Koła, Poznaniu w ZPAP oraz Zielonej Górze w Lubuskim Tow. Kulturalnym.
Dzięki inicjatywie S-ego otwarto w październiku 1963 w Zielonej Górze I Ogólnopolską Wystawę Plastyki oraz Sympozjum Złotego Grona (za eksponowane obrazy nagrodzono go Złotym Gronem). W r. 1964 wystawiał w Londynie, a na III Biennale Grafiki w Krakowie otrzymał nagrodę. W Galerii «odNowa» w Poznaniu w r. 1965 pokazał obraz Kompozycja IV z cyklu Sylwetki, natomiast na Biennale Form Przestrzennych w Elblągu t.r. zrealizował blaszaną przestrzenną formę w typie abstrakcji geometrycznej; zaprojektował też t.r. fryz reliefowy na elewację budynku Biura Wystaw Artystycznych (BWA) w Zielonej Górze. Kolejne wystawy indywidualne miał w r. 1966 w Zielonej Górze i Wrocławiu. T.r. wziął udział w I Międzynarodowym Biennale Grafiki w Krakowie oraz III Festiwalu Malarstwa Współczesnego w Szczecinie, a także odbył podróż do Uzbeckiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (Buchara, Taszkent, Samarkanda). Na III Sympozjum Złotego Grona pokazał w r. 1967 swoje instalacje. W r. 1968 eksponował prace w Koszalinie, a także w Zurychu, gdzie nawiązał kontakt z twórcami sztuki konkretnej, M. Billem i Richardem P. Lohse; w Szwajcarii miał wtedy wystawy indywidualne w Rapperswilu i Bernie. Również t.r. otrzymał nagrodę Min. Kultury i Sztuki za upowszechnianie plastyki. W r. 1970 wziął udział w wystawie Ars Baltica w Visby (Szwecja). T.r. ponownie odwiedził Wielką Brytanię i w College of Art w Exeter, na prowadzonym przez Łączyńskiego Wydz. Grafiki Eksperymentalnej, wykonał serię litografii. Barwne linoryty z cyklu Rytmy uzyskały t.r. wyróżnienie na III Międzynarodowym Biennale Grafiki w Krakowie.
W r. 1971 miał S. wystawę indywidualną w Zielonej Górze, gdzie t.r. zorganizował Galerię 70. W r. 1972 w warszawskiej Zachęcie pokazał trzydzieści cztery prace geometryczne, oleje, tempery i kolaże; jego dzieła eksponowano również na III Międzynarodowym Biennale Grafiki w Bradford. W r. 1973 wziął udział w międzynarodowej wystawie w Zurychu. T.r. objął funkcje plastyka miejskiego oraz kierownika Wydz. Kultury Urzędu Miasta w Zielonej Górze. W r. 1975 wystawiał w Rapperswilu, w r. 1978 w Muz. Narodowym w Warszawie uczestniczył w wystawie „Geometria i Emocje”, a w r. 1979 wziął udział w wystawie w BWA w Zielonej Górze. Relief S-ego, Kompozycja żółta w kole z r. 1979, został włączony do zbiorowej ekspozycji polskiej sztuki współczesnej w Indiach (Lalit Kala Akad. w New Delhi). W dalszym ciągu wystawiał w Szwajcarii: w Rapperswilu (1980) i Bernie (1982). W r. 1982 objął funkcję dyrektora reaktywowanego zielonogórskiego BWA (zlikwidowanego w r. 1981 z powodu stanu wojennego). Na początku r. 1983 w Chełmie odbyła się ostatnia indywidualna wystawa S-ego; w sierpniu t.r. uczestniczył w ogólnopolskim spotkaniu Twórców Operujących Językiem Geometrii w Białowieży.
S. tworzył rysunki piórkiem i tuszem, gwasze, akwarele oraz obrazy w technice olejnej i mieszanej; często eksperymentował, używając do kompozycji reliefowych, zwłaszcza w l. siedemdziesiątych, gipsu, drewna, tworzyw syntetycznych, pleksi i papierów metalizowanych. Jego malarstwo przeszło drogę od koloryzmu przez abstrakcję, początkowo miękką, o bogatej fakturze (collage z płótna, wydzieranki z barwnych papierów z fragmentami druku i fotografii) i formy geometryczne, do konstruktywizmu. Obrazy, najpierw barwne, stawały się stopniowo monochromatyczne i przedstawiały duże formy coraz bardziej uproszczone. S. uprawiał również drzeworyt, linoryt barwny, litografię, dwubarwne odciski z blach oraz druki wypukłe suche na papierach metalizowanych. Zmarł 1 IX 1983 w Zielonej Górze, został pochowany na cmentarzu komunalnym przy ul. Wrocławskiej. Był odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1972).
W zawartym w r. 1970 małżeństwie z Marią Jastrzębską miał S. córkę Samarkandę (ur. 1971).
W r. 1993, w dziesiątą rocznicę śmierci S-ego, zorganizowano w Muz. Ziemi Lubuskiej wystawę trzystu jego prac z l. 1950–83, a w r. 2003, w dwudziestą rocznicę, pokazano jego dorobek w Zielonej Górze w BWA. Muz. Ziemi Lubuskiej urządziło w r. 2008 ekspozycję „Marian Szpakowski Kontynuacje”, z udziałem prac młodych twórców środowiska zielonogórskiego. Przy al. Niepodległości w Zielonej Górze odsłonięto w r. 1999 tablicę pamiątkową, zaprojektowaną przez Andrzeja Moskaluka.
Prace S-ego znajdują się w Muzeach Narodowych w: Gdańsku, Krakowie, Szczecinie, Warszawie i Wrocławiu oraz Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze, a także w BWA, Wojewódzkiej i Miejskiej Bibliotece Publicznej, Bibliotece Uniw. Zielonogórskiego (wszystkie w Zielonej Górze), Galerii Miejskiej Arsenał w Poznaniu, Muz. Ziemi Chełmskiej w Chełmie, Muz. Okręgowym w Koszalinie i Galerii Sztuki Współczesnej Zachęta w Warszawie. Ponadto liczne dzieła S-ego znajdują się w kolekcjach prywatnych i w posiadaniu rodziny.
Mulczyński J., Słownik grafików Poznania i Wielkopolski XX wieku, P. 1996; Słownik malarzy polskich od dwudziestolecia międzywojennego do końca XX wieku. W. 2001 II; – Malarstwo Mariana Szpakowskiego, Wr. 1960; Malarstwo Mariana Szpakowskiego, P. 1963; Malarstwo polskie 1945–1985 w zbiorach Muzeum Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze, Zielona Góra 1985; Marian Szpakowski, Zielona Góra 1958; Marian Szpakowski, Zielona Góra 1963; Marian Szpakowski, W. 1972; Marian Szpakowski, Chełm 1983; Marian Szpakowski – Kontynuacja, Zielona Góra 2008; Marian Szpakowski – Malarstwo, Zielona Góra 1966; Marian Szpakowski – Malarstwo, Wr. 1966; Marian Szpakowski 1926–1983, Zielona Góra 2003; Ogólnopolska Wystawa Młodej Plastyki „Arsenał”, W. 1955; Sztuka współczesna z lat 1963–1981. Zakupy z wystaw Złotego Grona. Malarstwo, grafika, rzeźba, [Zielona Góra] 1983; – Bilińska M., Marian Szpakowski (1926–1983). Artysta malarz, twórca „Złotego Grona”, w: Znani zielonogórzanie XIX i XX wieku, Red. H. Szczegóła, Zielona Góra 1996; Bohusz-Szyszko M., Dwa formizmy, w: O sztuce, Londyn 1982; Jakimowicz I., Współczesna grafika polska, W. 1975; Kania L., Twórczość graficzna Mariana Szpakowskiego, „Studia Zielonogórskie” T. 4: 1998; Kowalska B., Marian Szpakowski, „Projekt” 1984 nr 5; taż, Polska awangarda malarska 1945–1970, W. 1975; Majewska B., Geometria i emocja, „Projekt” 1978 nr 6; Pol. życie artyst. w l. 1945–1960; 175 lat nauczania malarstwa, rzeźby i grafiki w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, Kr. 1994 (błędna data śmierci); V iestra M., Marian Szpakowski (1926–1983), artysta malarz i społecznik, w: Ludzie Środkowego Nadodrza, wybrane szkice biograficzne (XII–XX wiek), Red. K. Bartkiewicz, Zielona Góra 1998; Wojciechowski A., Młode malarstwo polskie 1944–1974, Wr. 1975; – Jeleniewska-Ślesińska J., Ślesiński W., Studenci i absolwenci krakowskiej ASP w 40-leciu PRL, Kr. 1984; Muszyński J., Wspomnienie o Marianie Szpakowskim (1926–1983), „Studia Zielonogórskie” T. 6: 2000.
Zofia Lewicka-Depta