Radecke Mateusz (1540–1612), sekretarz gdańskiej Rady Miejskiej, pisarz ariański. Ur. w Gdańsku w ubogiej rodzinie katolickiej, dość rychło porzucił to wyznanie na rzecz luteranizmu.
Dn. 18 VII 1560 R. zapisał się na uniwersytet w Królewcu; ze względu na ubóstwo zwolniono go wówczas od opłaty immatrykulacyjnej. Następnie odbył podróż do Niderlandów, Francji oraz Górnych Niemiec, która – jak pisze w Ursachen – umocniła go z kolei w przywiązaniu do kalwinizmu. Po powrocie do Gdańska R. został (od r. 1565) sekretarzem tamtejszej Rady Miejskiej. W tym też charakterze wziął udział (1568) w delegacji do króla, mającej usprawiedliwić stanowisko, jakie zajął Gdańsk w okresie walk z Komisją Morską. Dn. 1 XI 1568 Gdańszczanie spotkali się jednak z ostrą odprawą, udzieloną im podczas audiencji u Zygmunta Augusta.
Po pewnym czasie R. porzucił kalwinizm, by zbliżyć się do menonitów, następnie zaś przyłączył się do grupy gdańskich sympatyków antytrynitaryzmu. W tym też charakterze pojawił się w maju 1582, wraz z niejakim Casparusem, na synodzie braci polskich w Lusławicach. R. oświadczył wówczas jakoby już z Niderlandów miano go wygnać «propter unitariorum confessionem»; wydaje się to mocno wątpliwe. Obaj, R. i Casparus, wyrazili gotowość połączenia się z małopolskimi unitarianami. Rozbieżności sięgały jednak zbyt daleko: Gdańszczanie odrzucali bowiem wszelkie zewnętrzne i instytucjonalne formy życia kościelnego oraz pojmowali predestynację w sposób mniej rygorystyczny niż zbliżeni wówczas do kalwinizmu arianie małopolscy. W tej sytuacji ich delegacja, która w grudniu 1582 przybyła z kolei do Gdańska, musiała «wracać nic nie dokonawszy» (F. Bock). Zainicjowane przez R-go pertraktacje przyniosły więc, jak na razie, wzajemne rozgoryczenie. Nie zrażony tym Faust Socyn nawiązał z R-em bezpośrednią korespondencję. Jak wynika z listów Socyna, pisanych w l. 1584–6, namawiał on R-go do założenia «wspólnoty chrześcijańskiej», a więc wyodrębnionej organizacyjnie gminy wyznaniowej na wzór istniejących już zborów braci polskich. Choć R. w polemice z niemieckim teologiem E. Johannisem bronił zasad unitarianizmu, to jednak początkowo odrzucał stanowczo wszelką społeczną formę widzialnego Kościoła. Negował także potrzebę oddawania Chrystusowi czci pod jakąkolwiek postacią. Dopiero w latach dziewięćdziesiątych doszło do daleko idącego zbliżenia między Socynem a R-m, który uznał m. in. potrzebę istnienia organizacji kościelnej. Na synodzie ariańskim w Lutomirsku (1589) delegaci zboru braci polskich ze Śmigla poinformowali zebranych, że zarówno w samym Gdańsku, jak i w jego okolicach rośnie liczba zwolenników antytrynitaryzmu. Zbierali się oni – pod przewodnictwem R-go – w domu wdowy po bliżej nam nie znanym Arciszewskim. Uprawiana przez R-go propaganda religijna zaniepokoiła pastorów luterańskich, którzy zaczęli na to zwracać uwagę z ambon. Oliwy do ognia dolało poddanie się w r. 1592 przez R-go «ponurzaniu», stanowiącemu manifestację religijną, a zarazem oficjalny akces do Kościoła braci polskich.
W tej sytuacji 17 VIII t. r. Rada Miejska zażądała od swego sekretarza zaprzestania propagandy arianizmu, który jej ortodoksyjnie luterańscy członkowie utożsamiali wręcz z ateizmem. Po stanowczej odmowie R-go, która przeistoczyła się w burzliwą polemikę wyznaniową, został on zwolniony z urzędu. Pozostał jednak w Gdańsku, gdzie miał dom z ogrodem oraz inne nieruchomości. Ponieważ zarówno w samym mieście, jak i w jego najbliższych okolicach nadal szerzył doktrynę religijną braci polskich, zmuszono go do opuszczenia Gdańska. Być może R-go dotyczy aluzja z antyariańskiego pamfletu „Żywoty świętych”, mówiąca o gdańskim «herszcie» braci polskich, «który będąc buchalterem, potym został waszym predykantem». R. udał się początkowo do Śmigla, którego właściciel, Eliasz Arciszewski, był ministrem tamtejszego zboru ariańskiego. R. został jego kaznodzieją, wziął również aktywny udział w polemice, jaką z kalwinistami (V. Herbergerem i Z. Szlichtyngiem) prowadził jego współwyznawca Jan Kozielski (Caper). Około r. 1594 R. objął stanowisko ministra w Buszkowach, wsi położonej o 17 km od Gdańska, której posiadaczem był Paweł Arciszewski, stryjeczny brat Eliasza. Stamtąd R. wystosował 20 I 1598 list do swego zięcia Andrzeja Wojdowskiego, potępiający wymierzanie nawet za drobną kradzież kary śmierci. Dn. 18 VI t. r. w relacji skierowanej do przebywającego w Brukseli C. Daemsa opisał obszernie napad studentów krakowskich na Socyna, o którym opowiedzieli R-mu «bracia na synodzie lubelskim» 1598 r., co świadczy, że brał w nim udział. Jeśli w r. n. (tamże) synod ariański, przyznając R-mu roczną pensję (w wysokości 100 złp.), nazwał go nadal «minister Gedanensis», nie musi to koniecznie oznaczać, iż potajemnie wrócił do miasta. W ówczesnych źródłach (zwłaszcza w aktach synodalnych) nie rozróżniano bowiem gminy braci polskich w tym mieście od ich zborów, położonych w okolicy Gdańska. W r. 1603 R. z powodu podeszłego wieku i złego stanu zdrowia przeniósł się do Rakowa, gdzie został powołany na diakona, a tamtejszy synod udzielił mu wsparcia w kwocie 300 złp. Dn. 24 IV 1603 otrzymał w Rakowie ogród, w rok później był już tamże właścicielem domu. Dn. 15 IV 1608 R. występuje jako opiekun Elżbiety, wdowy po Janie Ostorodcie.
Większość dorobku R-go zaginęła (m. in. niemiecki traktat Scriptum de Regno Christu millenario z około r. 1590). Prace dawniej mu przypisywane uważa się obecnie raczej za zbiorowe (jak „Antwort der Gemein zum Schmigel auf den Beweis des Herrn Sigismund von Schlichting auf Starpel”, 1593), bądź też kwestionuje się autorstwo R-go. Dotyczy to m. in. «Nieznanej kroniki ariańskiej» z l. 1539–95, kreślącej dzieje przełomu doktrynalnego w zborze braci polskich. Hipotezę Kazimierza Dobrowolskiego, który publikując drugą część tej kroniki („Reform. w Pol.” R. 4: 1926) przypisał ją R-mu, zakwestionował Lech Szczucki (1971). Ostatnio (1986) Zdzisław Pietrzyk przysądza jej autorstwo zięciowi R-go, Andrzejowi Wojdowskiemu. Z dorobku R-go, oprócz niektórych listów ogłoszonych drukiem w XX w., na uwagę zasługuje książeczka wyjaśniająca powody, dla których musiał opuścić Gdańsk: Ursachenn, warumb sich Matthaeus Redeke, welcher der stad Dantzigk 26 Jahr lang für ein Secretarium gedienet, von dar gemachet undt sich mit den seinen Ahn andere ort begeben habt (Raków 1593). R. zmarł w Rakowie 29 III 1612.
Z nie znaną nam z imienia żoną miał R. ośmioro dzieci, wśród których możemy wymienić synów: Walentego (zob.) i Mateusza młodszego (ok. 1584–4 V 1607 w Padwie), studenta uniwersytetów w Wittenberdze (1601) i Lejdzie (1604); okazał się on przeciwnikiem antytrynitaryzmu, m. in. przeszkodził braciom polskim w pozyskaniu rektora gimnazjum gdańskiego, Jakuba Fabriciusa. Z córek R-go jedną, Hannę poślubił wspomniany już A. Wojdowski, pisarz i działacz ariański, drugą balwierz lubelski Jakub Frencelius, skłaniający się ku arianizmowi.
Estreicher; – Bodniak S., Polska a Bałtyk za ostatniego Jagiellona, Kórnik 1946 s. 82–3; Chmaj L., Faust Socyn (1539–1604), W. 1963; Kawecka-Gryczowa A., Ariańskie oficyny wydawnicze Rodeckiego i Sternackiego, Wr. 1974; Luckfiel E., Der Socinianismus und seine Entwickelung in Grosspolen, „Zeitschr. d. hist. Gesellschaft f. d. Provinz Posen” T. 7: 1892 s. 162–4; Pietrzyk Z., Andrzej Wojdowski autorem Nieznanej kroniki ariańskiej, „Biul. B. Jag.” R. 36: 1986; Studia nad arianizmem, W. 1959; Szczotka S., Synody arian polskich. Od założenia Rakowa do wygnania z kraju (1569–1662), „Reform. w Pol.” R. 7–8: 1935–6; Tazbir J., Antytrynitaryzm w Gdańsku i okolicach, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 21: 1976; – Bock F., Historia socinismi Prussici, Regiomonti 1754 s. 13–18; tenże, Historia antitrinitariorum, II cz. 1 s. 700–9; Crenius Th., Animadversiones philologicae et historicae, Lugduni Batavorum 1697 s. 233–42; Cztery broszury polemiczne z początku XVII wieku, W. 1958 s. 100–1 i 289; Lauterbach F. S., Arianosocinismus olim in Polonia, Leipzig 1725 s. 295–303; Literatura ariańska w Polsce XVI w., W. 1959 s. 197–201; Nieznana kronika ariańska, Wyd. K. Dobrowolski, „Reform. w Pol.” R. 4: 1926; Sandius K., Bibliotheca antitrinitariorum. Varsoviae 1967; Socyn F., Listy, W. 1959 I–II; Szczucki L., „Nieznanej kroniki ariańskiej” część pierwsza, w: Wokół dziejów i tradycji arianizmu, W. 1971; Wypisy Stanisława Kota do dziejów Rakowa, Oprac. Z. Pietrzyk, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 31: 1986; Zeltner G., Historia cryptosocinismi, Leipzig 1729 s. 1168, 1195; – B. Jag.: rkp. przyb. 27/83.
Janusz Tazbir