Sobański Mateusz h. Junosza (1753–1812?), szambelan Stanisława Augusta, komisarz porządkowy cywilno-wojskowy pow. bracławskiego i zwinogrodzkiego, marszałek szlachty pow. hajsyńskiego. Był najstarszym synem Kajetana (zm. 1798), podstolego winnickiego, od r. 1751 regenta grodzkiego latyczowskiego, w końcu stolnika bracławskiego, wylegitymowanego w r. 1782 w lwowskim sądzie ziemskim, oraz Petroneli z Soleckich, córki Pawła Jana, podstolego kijowskiego, bratem Michała (zob.). Rodzice S-ego w l. 1754–63 wyzbyli się dość znacznych dóbr ziemskich w woj. podolskim (Piaseczna z sześcioma okolicznymi wsiami, Jackowce).
Wg tradycji rodzinnej S., podobnie jak najmłodszy z jego braci – Hieronim, późniejszy marszałek szlachty pow. olhopolskiego – zawdzięczał całą swoją karierę obrotności młodszego brata Michała. Prawdopodobnie w poł. l. osiemdziesiątych S. w wyniku podziału dóbr dostał dziewięć sporych wiosek z rezydencją w Piątkówce i w ten sposób wszedł do grona zamożniejszych ziemian bracławskich. W r. 1779 otrzymał godność szambelana Stanisława Augusta. W r. 1783 zaangażował się w sprawę utworzenia Kompanii Handlowej Polskiej (Czarnomorskiej), ale jego rola w tym przedsięwzięciu nie jest do końca znana. Najpóźniej w r. 1790 ożenił się z Teklą z Orłowskich, rodzoną siostrą swojej bratowej Wiktorii Sobańskiej (zob.). Przez to małżeństwo utwierdził swoją pozycję w kręgach zamożnego ziemiaństwa kresowego. T.r. został wybrany na komisarza porządkowego cywilno-wojskowego pow. bracławskiego i zwinogrodzkiego.
W przededniu sejmików lutowych 1792 r. wraz z bratem Michałem uważany był S. za zdecydowanego przeciwnika Konstytucji 3 maja i był wymieniany w grupie malkontentów bracławskich, związanych ze Szczęsnym Potockim. Grupa ta – zgodnie z sugestiami Adama Moszczeńskiego – przyjęła przed sejmikiem taktykę przemilczenia Ustawy Rządowej. S. uczestniczył w obradach sejmiku winnickiego w dn. 14–23 II 1792, pełniąc funkcję jednego z asesorów. Wraz z niewielką grupą obecnych w Winnicy malkontentów bracławskich zwalczał wysunięty przez konstytucjonistów projekt uznania i uczczenia Konstytucji 3 maja. Po odczytaniu tego projektu, mimo ostrego sprzeciwu S-ego, jego brata Michała oraz kilku innych zdeklarowanych przeciwników Ustawy Rządowej, nastąpił jednak uroczysty akt zaprzysiężenia Konstytucji 3 maja przez szlachtę bracławską. Wraz z bratem sprzeciwiał się propozycji wysłania delegacji dziękczynnej do Stanisława Augusta. Mimo to, delegaci do króla zostali wybrani większością głosów. Wbrew oczywistym wynikom sejmiku i woli ogromnej większości zgromadzonej na nim szlachty, S. wraz z bratem Michałem oraz dwoma innymi opozycyjnymi asesorami podpisał laudum sejmikowe z zastrzeżeniem dotyczącym legalności aktu uznania Konstytucji 3 maja oraz wysłania delegacji do króla. W ten sposób przyczynił się do zakwestionowania dzieła całego sejmiku. Sprawa sejmiku winnickiego weszła na wokandę obrad sejmowych; sejm postanowił zwołać sejmik ekstraordynaryjny dla całego woj. bracławskiego w dn. 16 IV 1792. Tym razem konstytucjoniści odnieśli zdecydowane zwycięstwo, doprowadzając do dość zgodnego potwierdzenia uchwał poprzedniego sejmiku. Pomimo opozycyjnej postawy wobec Konstytucji 3 maja, S. nie należał do entuzjastów konfederacji targowickiej i nie spieszył się z akcesem do niej. Spotkały go za to represje ze strony wojsk rosyjskich. Prawdopodobnie jego właśnie dotyczy wzmianka z listu Jana Dembowskiego, który 10 XI 1792 pisał do Ignacego Potockiego, iż Moskale «Sobańskiemu 80 familii wyprowadzili do Tetyjowa z całym dobytkiem».
Na przełomie XVIII i XIX w. pełnił S. urząd marszałka szlachty pow. hajsyńskiego, ale złożył go przed r. 1807 (brak jego nazwiska na liście marszałków piastujących ten urząd po r. 1807). Być może S. jest identyczny z szambelanem Sobańskim, który 18 VIII 1812 znalazł się w Smoleńsku w pięcioosobowym składzie delegacji szlachty gub. mohylewskiej (pod przewodnictwem Karola Prozora), przyjętej na audiencji przez cesarza Francuzów Napoleona I. Byłoby to ostatnie znane publiczne wystąpienie S-ego.
Do dóbr otrzymanych przez S-ego w spadku po ojcu należały: Bondurówka, Kosarzyńce (Kozarzyńce), Kruszynówka, Krzykliwce (Krzykliwiec), Iłowe Pole, Sumówka, Katarzyna, Piątkówka i Żabokrzycz w pow. olhopolskim. W pocz. l. dwudziestych XIX w. mieszkało w nich 3 771 «dusz męskich». Własnymi nabytkami S-ego były prawdopodobnie Iwangród i Sebastianówka w pow. hajsyńskim (1812 «dusz męskich») oraz Czarna i Tyskoług w pow. bałckim (408 «dusz męskich»). W sumie majątki S-ego liczyły 5 991 «dusz męskich», co sytuowało go wśród najzamożniejszych ziemian bracławskich 1. ćwierci XIX w. Wzorowo gospodarując, S. spławiał płody rolne do portu w Odessie, gdzie dysponował własnymi magazynami i składami towarów. Wraz z bratem Michałem przyczynił się też znacznie do rozwoju handlu morskiego w porcie odesskim. S. i jego brat Michał uważani byli przez współczesnych za ludzi wyróżniających się «miłością kraju i duchem obywatelskim, rządnością i wzorowym gospodarstwem» (E. Iwanowski). Umierając, zlecił opiekę nad synami bratu Michałowi, ten zaś «dał synowcom piękne wychowanie i znacznie powiększoną ojcowiznę im oddał» (A. Andrzejowski). Zmarł S. w r. 1812 lub przed tym rokiem, a nie, jak podają herbarze, w r. 1820.
Z małżeństwa z Teklą z Orłowskich (ur. 1773), najstarszą córką Andrzeja, sędziego ziemskiego kamienieckiego, i Agnieszki z Komorowskich, S. pozostawił trzech synów: Izydora (zob.), Aleksandra (zob.) i Henryka (ur. 1796?), zmarłego bezżennie w młodym wieku.
PSB (Potocki Seweryn); Słown. Geogr. (Hajsyn); Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., VII/VIII; Poczet szlachty galicyjskiej i bukowińskiej, Lw. 1857 s. 231 (dot. Kajetana); Pułaski, Kronika, II; Uruski (Orłowscy); Żychliński, XIX; Inskrypcje grobów polskich w Paryżu, W. 1988; – [Rolle A. J.] Dr Antonii, Wybór pism, Kr. 1966 II, III; Smoleński W., Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Wyd. 2, Kr. 1897; Szczygielski W., Referendum trzeciomajowe. Sejmiki lutowe 1792 r., Ł. 1994, dodatkowo s. 273 poza indeksem (tu błędnie jako Maciej); – [Iwanowski E.], Rozmowy o Polskiej Koronie przez E. Heleniusza, Kr. 1873 I 603; tenże, Wspomnienia narodowe, Paryż 1861 s. 258 (dot. synów S-ego); Magier, Estetyka Warszawy; Marczyński W., Statystyczne, topograficzne i historyczne opisanie guberni podolskiej, Wil. 1825 III 180, 198–9, 236–7, 305, 308, 312 (dot. majątków Aleksandra i Izydora); Olizar G., Pamiętniki […] 1798–1865, Przedmowa J. Leszczyc, Lw. 1892 s. 35–6; Tajna korespondencja z Warszawy 1792–1794 do Ignacego Potockiego, Oprac. M. Rymszyna, A. Zahorski, W. 1961; – B. Czart.: rkp. 886, 3474.
Zbigniew Anusik