Sozański Michał Adam (1853–1923), malarz i rysownik. Ur. 17 IX w Błażowie (pow. samborski; podawana w wielu źródłach informacja, że urodził się we Lwowie, jest mylna). Był synem Sylwerego (1815–1895), właściciela Błażowa, taksatora dóbr ziemskich przy Sądzie Obwodowym w Samborze, i Anny z Jełowickich. Miał dwie siostry: Magdalenę (ur. 1856), zamężną za Edwardem Woźniakowskim, i Olgę (1862–1929), 1.v. Edwardową Oczosalską, 2.v. Cetnerową. S. był bratankiem Antoniego (zob.) i stryjecznym bratem Feliksa (zob.).
W r. 1865 uczęszczał S. do lwowskiego Gimnazjum im. Franciszka Józefa, gdzie rysunku uczył go zapewne Michał Godlewski. Dalsze kształcenie odbywał w lwowskiej Akad. Technicznej na Wydz. Architektury; od r. 1874 kontynuował studia w zakresie sztuki i malarstwa dekoracyjnego pod kierunkiem Leonarda Marconiego. Z tego okresu pochodzi jeden z wczesnych rysunków S-ego, Studium portretowe (Autoportret?), datowany na r. 1875. W l. 1876–7 pełnił S. na tej uczelni funkcję asystenta katedry rysunków i modelowania. W r. 1877 został powołany do wojska. Brał udział w kampanii bośniackiej, co znalazło odbicie w bałkańskiej tematyce jego prac: widoki z Lovrany, Raguzy (Dubrownika), Serbowie, Turek. Wakacje w l. 1878–9 spędzał S. w Żurawnie. Gościł tam razem z Młodnickimi w pałacu Eweliny Chajęckiej, uczestnicząc w życiu towarzyskim (muzykowanie, teatr amatorski). W tym czasie za radą Marconiego wyjechał do Wiednia, gdzie przez dwa lata studiował rysunek figuralny u malarza i akwarelisty F. Laufbergera; z pobytem w Austrii wiąże się rysunek Baraka żołnierska w Bruku nad Litawą.
Po powrocie do Lwowa nadal pełnił S. (z przerwami na wyjazdy zagraniczne do Włoch) funkcję asystenta w Szkole Politechnicznej (uprzednio Akad. Technicznej), na Wydz. Budownictwa w l. 1883–6, 1890–1. W l. 1890–5 prowadził kurs malowania akwarelą. Od wczesnych l. osiemdziesiątych odbywał dłuższe podróże do Włoch, był w Neapolu (wtedy powstały jego obrazy: Caprejska kuchnia, Lawa Wezuwiusza, Neapolitanka), na dłużej zatrzymywał się we Florencji, gdzie w r. 1882 zrobił akwarelowy Portret Juliana Konstantego Ordona. W r. 1887 przebywał znów we Florencji, skąd przysłał jedenaście akwarel na I Wielką Wystawę Sztuki Polskiej w Krakowie (wrzesień 1887), m.in. Portret Józefa Ignacego Kraszewskiego (Kraszewski w „Tygodniku Ilustrowanym” w r. 1887 pisał pochlebnie o malarstwie S-ego), oraz typy ludowe i charakterystyczne. We Florencji S. pozostawał w bliskich kontaktach z Teofilem Lenartowiczem, z którym korespondował (zachowane listy w B. Nauk. PAU i PAN w Kr.) i którego w ostatnim roku życia poety bardzo często odwiedzał. Rysował podobizny Lenartowicza m.in. w pracowni, w towarzystwie rzeźbiarza Mieczysława Zawiejskiego i inną w towarzystwie własnym, a następnie sporządził jego wizerunek pośmiertny.
W r. 1893 został S. zaproszony przez Jana Stykę i Wojciecha Kossaka do pomocy przy malowaniu „Panoramy Racławickiej”. W tym czasie zamieszkał we Lwowie przy ul. Kurkowej 17, gdzie urządził pracownię i pod tym adresem pozostał do końca życia. W r. 1899 przygotował na zamówienie starostwa lwowskiego „Album pamiątkowy dla Karola Kolarzewskiego” (do r. 1898 star. lwowskiego), złożony z dwudziestu kart, z malowanymi akwarelą typami ludowymi i widokami z okolic Lwowa oraz kilkoma wizerunkami urzędników. W r. 1900 wykonał polichromię w stylu romańskim w kościele w Dublanach koło Lwowa. W r. 1904 wymalował kurtynę dla sceny teatralnej przy Tow. Gimnastycznym «Sokół» w Samborze. W r. 1911 wykonał serię 45 rysunków z głośnego wtedy procesu kryminalnego Lewickiego (własność Lwow. Galeria Obrazów), w r.n. został wybrany na członka lwowskiego komitetu «Wystawy 1863» dla uczczenia 50-rocznicy powstania styczniowego (wystawiał tu także swoje prace). Był zaangażowany w sprawy niepodległościowe, zwłaszcza w czasie walk polsko-ukraińskich o Lwów; wraz z Kamilem Mackiewiczem ilustrował opowiadania Artura Schroedera w zbiorze „Orlęta” (Lw. 1919). Jedną z najbardziej rozpowszechnionych jego ilustracji był Wypad ze Szkoły Kadeckiej. W r. 1919 brał udział w wystawie powojennej na rzecz Czerwonego Krzyża.
S. uprawiał głównie malarstwo akwarelowe i rysunek piórem (często kolorowany akwarelą), rzadko posługiwał się techniką olejną. Odbywał wiele wycieczek artystycznych po Galicji, malował widoki, typy ludowe, sceny rodzajowe i wnętrza, m.in.: Hucułka, Cyganka, Pokój jadalny Józefa hr. Drohojowskiego, Przed cerkwią, Okopy św. Trójcy, Giewont, Widok Lublina, Widok miasteczka Uścieczko, Kopanie ziemniaków, Handlarz warzywem, Ułaszkowieckie jarmarki, Polowanie z nagonką, Dziewczyna z dzbanem. Tworzył też liczne portrety i wizerunki znanych osobistości: Antoniego Rollego, Władysława Żeleńskiego, L. Marconiego, Włodzimierza Dzieduszyckiego, Tadeusza Rutowskiego, aktorów: Tadeusza Skalskiego, Józefa Chmielińskiego, Władysława Woleńskiego i swojego ojca Sylwerego Sozańskiego; rysował też karykatury polityczne (70 karykatur z l. 1883–9 znajduje się w Lwow. Galerii Obrazów). W jego twórczości pojawiały się tematy religijne (Chrystus, Ave Maria), wykonywał również ekslibrisy i ilustracje książek (m.in. do „Krzyżaków” Henryka Sienkiewicza). Kolekcjonował przedmioty sztuki. Prace S-ego były wystawiane przede wszystkim we Lwowie w l. 1883–5, 1895, 1903–4, 1906, 1908–10, 1913, 1916–19, m.in. na pokazach: Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych (TPSP), Koła Literacko-Artystycznego, Związku Artystów Polskich. W r. 1894 otrzymał list pochwalny na Powszechnej Wystawie Krajowej we Lwowie. W Krakowie prezentowało dzieła S-ego TPSP w l. 1887, 1889, 1890, 1893, 1904, 1916/17; w Warszawie Tow. Zachęty Sztuk Pięknych w l. 1883 (gdzie dwa obrazy: Serenada i Dziewczyna z dzbanem zostały zakupione do wylosowania), 1887, 1897, 1919, 1929. W Tarnopolu odbyły się wystawy S-ego w r. 1902 oraz w r. 1912 (17 prac, m.in. studia portretowe, widoki i typy ludowe). S. zmarł 26 I 1923 we Lwowie, pochowany został na cmentarzu Łyczakowskim.
S. był żonaty od r. 1896 (29 IX) z Marią z Woźniakowskich (1865–1943), córką Ignacego, lekarza i właściciela Polikarcic, oraz Heleny z Dąmbskich. Miał z nią czworo dzieci: Annę (1897–1974), nauczycielkę, działaczkę plebiscytową w r. 1921 na Śląsku, zamężną za Kazimierzem Wolskim (1896–1967), synem poetki Maryli Wolskiej, ostatnim właścicielem majątku Perepelniki koło Złoczowa (do r. 1939 były tam rysunki S-ego i listy do niego), Stanisława (1899–1920), poległego w czasie wojny polsko-sowieckiej pod Ostrołęką, Helenę (1903–1933), malarkę, i Andrzeja (1905–1998), oficera 14. Pułku Ułanów Jazłowieckich, uczestnika obrony Warszawy w r. 1939, jeńca oflagu niemieckiego, po wojnie osiadłego w Kanadzie.
Żona S-ego, Maria, była portretowana przez Jacka Malczewskiego w r. 1906 (olejny), oraz w r. 1916 jako Diana; pozowała prawdopodobnie Malczewskiemu także i do obrazów o treści mitologicznej z l. 1914–18 jako Pytia, Bachantka, Eurydyka.
Prace S-ego znajdują się w Krakowie w zbiorach Muz. Narodowego (oddział Czapskich), w Muz. Historycznym m. Krakowa i w B. Jag., w Warszawie w Muz. Narodowym i w B. Narodowej (m.in. pięć widoków z Jazłowca, sepia i akwarele), a także w Muz. Okręgowym w Lesznie i Muz. Zamkowym w Łańcucie. Najbogatszą kolekcję dzieł S-ego ma Lwowska Galeria Obrazów (przechowuje m.in. zespół 18 akwarel i rysunków sygn., portrety: Władysława Mickiewicza, J. I. Kraszewskiego, Karola Brzozowskiego, T. Lenartowicza). Dzieła te oraz kolekcja obrazów i rysunków malarzy polskich (m.in. Piotra Michałowskiego, Jana Matejki, Andrzeja Grabowskiego, Aleksandra Gryglewskiego, Juliana Fałata, J. Malczewskiego), zdeponowane w r. 1939 przez spadkobierców S-ego w Ossolineum we Lwowie, po wojnie nie zostały rodzinie zwrócone. W Muz. Historycznym we Lwowie jest kopia S-ego wg A. Grottgera: Pochód na Sybir, w rękach prywatnych w Pizie we Włoszech znajduje się obraz Polowanie (olejny). Na aukcjach sztuki w Warszawie w l. 1992, 1994, 1997 znalazły się akwarele S-ego: Ave Maria, Oczekiwanie, Sieci, W dolinie Dunajca, Pranie w Prucie, Portret mężczyzny z wąsami, Zakonnik, Cukrownia.
Portret przez J. Malczewskiego (1907), olej. na dykcie, w Lwow. Galerii Obrazów, reprod. w: Chomyn I., Malarstwo Jacka Malczewskiego ze zbiorów Lwowskiej Galerii Obrazów, Przemyśl–Rzeszów 1989; Portret w zbroi przez J. Malczewskiego (1913), olej. na płótnie, w Muz. Narod. we Wr., reprod. w: Malarstwo polskie XVII–XIX w. obrazy olejne, Oprac. P. Łukaszewicz, E. Houszka, Katalog zbiorów Muz. Narod. we Wr.; Fot. (z W. Mickiewiczem i A. Czołowskim, 1904) w B. Narod., sygn. 5565 nr 44–45; Portrety żony S-ego przez Malczewskiego, reprod. w: Grzybkowska T., Świat obrazów Jacka Malczewskiego, W. 1996; Grajewski, Bibliogr. ilustracji; – Klemensiewicz Z., Bibliografia ekslibrisu polskiego, Wr. 1952; Pol. Bibliogr. Sztuki; – Swieykowski, Pam. Tow. Przyj. Sztuk Pięknych; – Nicieja, Łyczaków; Nicieja S., Cmentarz Obrońców Lwowa, Wr. 1990; Popławski Z., Wykaz pracowników naukowych Politechniki Lwowskiej w l. 1844–1945, Kr. 1994; Wystawa exlibrisu młodopolskiego ze zbioru F. Wagnera, P. 1964; – Aftanazy, Dzieje rezydencji, VII; Antoniewicz-Bołoz J., Grottger, Lw. 1910; Badecki K., Zbiory Bolesława Orzechowicza, Lw. 1922; Hertz P., Głosy o Lenartowiczu 1852–1940, Kr. 1976; [Karlsbad I.] Iz. K., Michał Adam Sozański, „Iris” 1899 nr 12 (podobizna S-ego); Księga pamiątkowa półwiekowego jubileuszu Gimnazjum im. Franciszka Józefa I we Lwowie, Lw. 1909 s. 353 (tu data ur. 1852); Minich M., Andrzej Grabowski 1833–1886, Wr. 1957; Nowakowski J., A ślad po mnie – pieśń złota: Teofil Lenartowicz, W. 1973; Olszański K., Wojciech Kossak, Wr. 1990 s. 13; Podoliński W., Sambor i okolica, Sambor 1937 s. 45; Pol. życie artyst. w l. 1890–1914; Politechnika Lwowska 1844–1945, Wr. 1993; Rolle M., Rzemiennym dyszlem, Lw. 1914 s. 61; Zajączkowski W, C.k. Szkoła Politechniczna we Lwowie, Lw. 1894 s. 122, 154; – Katalog Galerii Miejskiej, Lw. 1908; Katalog ilustrowany wystawy sztuki we Lwowie, Lw. 1894; Katalog nieustającej wystawy Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, Kr. 1890; Katalog nieustającej wystawy Zjednoczonego Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych, Lw. ok. 1892; Katalog I Wielkiej Wystawy Sztuki Polskiej w Krakowie, Kr. 1887; Katalog Powszechnej Wystawy Sztuki Polskiej we Lwowie, Lw. 1910; Katalog XVI wystawy Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych we Lwowie 1883, Lw. 1882; Katalog wystawy Koła Literacko-Artystycznego, [Lw.] 1884; Katalog wystawy Rok 1915–1916, Lw. [1916]; Katalog wystawy, Tarnopol 1912; Księga adresowa królewsko-stoł. miasta Lwowa, Lw. 1900 s. 210; Pawlik M., Katalog księgozbioru, rękopisów, dyplomów, rycin, map, atlasów, fotografii…, Lw. 1888; 1863–1913. Przewodnik po wystawie Roku 1863, Lw. 1913; Szematyzmy Król. Galicji za l. 1877, 1882, 1883, 1891, 1893–6; Wiercińska, Katalog TZSP; Wystawa obrazów Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, Kr. 1916/17; – Konopnicka M., Spotkania nad Arnem. Konopnicka o Lenartowiczu, [Wyd.] J. Nowakowski, W. 1970 s. 86–7, 89, 91, 143, 145, 159; Wielkie serce. Korespondencja Kornela Ujejskiego z rodziną Młodnickich, Oprac. Z. Sudolski, W. 1992; Wolska M., Obertyńska B., Wspomnienia, W. 1974; – „Art and Business” 1993, 1995, 1998 nr 1–2 (dod. „Roczniki Aukcyjne” 1992, 1994, 1997, 1999); „Czas” 1896 nr 225; „Kłosy” 1883 nr 916, 1887 nr 1163; „Słowo Pol.” (Lw.) 1905 nr 338, 1923 nr 32 (nekrolog); „Sztuki piękne” 1933 nr 7 s. 283 (nekrolog Heleny Sozańskiej); „Tyg. Ilustr.” 1887 półr. I s. 135, 138, półr. II s. 159, 222, 1890 półr. II s. 903, 1895 półr. I s. 199, półr. II s. 231; „Wiad. Artyst.” 1899 nr 4; – Arch. Kościoła oo. Kapucynów w Kr.: Kronika za r. 1896; B. Jag.: rkp. 6535 IV, 6692 III, 7729 III, Przyb. 108/92, 123/56 t. 11, Przyb. 247/81, 354/76; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 1881 t. 5, rkp. 1995, 2028 t. 6, rkp. 2170 t. 2 (zbiór prac i artykułów Aleksandra Hajdeckiego, Cz. 2: Polacy w Wiedeńskiej ASP od 1726–1880); B. Ossol.: rkp. 7490/I, 7535/II, 12221/III, 12660/II, 13445/II, 14028/I; IS PAN: Mater. do Słown. Artystów Pol.; – Mater. rodzinne w posiadaniu Elżbiety i Marcina Wolskich z Kr., m.in. Genealogia rodu z Sozani Sozańskich h. Korczak, Sozański M., Pamiętnik z podróży poślubnej do Włoch 1896–7 (mszp.), Akt zgonu S-ego z paraf. św. Antoniego we Lw. (tu dokładna data ur. S-ego, kopie tych mater. w posiadaniu M. Domańskiego z L.); – Informacje Jacka Woźniakowskiego z Kr.
Michał Domański