Bobrzyński Michał (1849–1935), profesor Uniw. Jag., urodził się w Krakowie 30 IX 1849 z ojca Jana, lekarza. Kształcił się w Krakowie w gimnazjum św. Anny w l. 1859–1867, poczem przeszedł na Uniwersytet Jagielloński, gdzie ukończył studja ze stopniem doktora praw, otrzymanym w lipcu 1872 r. Podczas tych studjów uczęszczał także na wykłady historyczne Józefa Szujskiego, świeżo wówczas nominowanego profesorem historji polskiej. Były to właśnie lata, w których dokonała się polonizacja Uniwersytetu Jagiellońskiego, a wykłady historji i literatury polskiej pociągały ku sobie młodzież z szczególną siłą. Bobrzyński postanowił już wówczas poświęcić się nauce historji prawa polskiego, zwłaszcza że pozostawał pod urokiem badań A. Z. Helcla, który (usunięty przed laty z katedry przez rząd austrjacki, a potem ciężką chorobą złożony) na uniwersytecie wprawdzie nie wykładał, ale cieszył się w nauce wyjątkową powagą jako badacz krytyczny o szerokim horyzoncie i jako wydawca »Starodawnych Prawa Polskiego Pomników«. Na jego to pracach wyuczył się Bobrzyński metody historyczno-prawniczej i jego to poszedł śladem w swej pracy habilitacyjnej, napisanej w rok po doktoryzacji, pt. O ustawodawstwie nieszawskiem Kazimierza Jagiellończyka (1873). W r. 1875, po odbytej podróży naukowej do Niemiec, gdzie studjował u Rudolfa Sohma, rozszerzył habilitację na historję prawa niemieckiego. W r. 1877 został profesorem nadzwyczajnym obu przedmiotów, w grudniu 1879 profesorem zwyczajnym. W tymże roku został dyrektorem Archiwum kraj. aktów grodzkich i ziemskich w Krakowie. W r. 1878 członkiem koresp. Akademji Um., w r. 1883 członkiem zwycz. W r. 1878 pojął za żonę Zofję z Cegielskich.
Lata 1873–1885 są to lata niezwykle obfitej a bardzo wszechstronnej twórczości naukowej Bobrzyńskiego. Z ważniejszych prac ogłosił w tym czasie: 1) studjum O downem prawie polskiem, jego nauce i umiejetnem badaniu (1874), wykazujące braki dotychczasowej nauki i program ich wypełnienia; 2) rozprawę O założeniu sądów wyższych prawa niemieckiego na Zamku krakowskim (1875); 3) Bunt wójta Alberta (1877); 4) pierwszy tom podręcznika Historji prawa niemieckiego (1876); 5) rozprawę o Sejmach polskich za Jana Olbrachta i Aleksandra (1876), opartą na materjałach rękopiśmiennych w owych czasach nie znanych jeszcze; 6) zredagował cztery tomy »Starodawnych Prawa Polskiego Pomników« (t. III, V, VI, VII), w których pomieścił »Korrekturę« Taszyckiego, traktaty polityczne Ostroroga, Zaborowskiego i Pawła Włodkowica, zbiór wyroków sądów królewskich z w. XVI, zwód prawa zwyczajowego z r. 1544 itp.; 7) rozprawę o traktacie politycznym Stanisława Zaborowskiego pt. Tractatus de natura jurium et honorum regis (1877); 8) rozprawę o »Monumentum« Jana Ostroroga (1885) wykazującą związek między tym traktatem a literaturą polityczną francuską XIV stulecia; 9) referat O rozszerzeniu polskiej literatury politycznej w głąb wieków średnich, przedstawiony na Zjeździe Jana Kochanowskiego (1884), którego to zjazdu był B. głównym organizatorem; 10) rozprawę pt. Geneza społeczeństwa polskiego (1881), dającą obraz ustroju polskiego w XI i XII w.; 11) pracę o Stanowisku politycznem Jana Kochanowskiego (1885); 12) biografję Długosza, napisaną wspólnie ze Smolką w r. 1881, ale ogłoszoną dopiero w 12 lat później; 13) najważniejsze dzieło naukowe swego życia pt. Dzieje Polski w zarysie, napisane w r. 1877–78, a wypuszczone w świat w pierwszem wydaniu (1879) jako dzieło jednotomowe, w wydaniu II (1880) i III (1887–90) jako dwutomowe, w wydaniu czwartem (1927–1931) jako trzytomowe.
W Zarysie powyższym skrystalizowały się wszystkie poglądy B-go na dzieje polityczne narodu polskiego, jakie dojrzały w nim pod wpływem własnych źródłowych studjów oraz zapoznania się z poglądami dotychczasowej historjografji. B-go już za czasów uniwersyteckich zajmował problem, od jakich przyczyn zależał rozwój polityczny narodu, co prowadziło go do wielkości i co powodowało jego upadek, zwłaszcza rozbiory. Nie zadowalniały go dotychczasowe próby odpowiedzi, toteż dał swoją własną, szukając klucza do dziejów politycznych w silnej władzy, rządzącej społeczeństwem, i to bynajmniej niekoniecznie władzy monarchicznej, ale silnej władzy przy jakiejkolwiek formie ustrojowej, byle czyniącej zadość potrzebom narodu i mającej tych potrzeb należyte poczucie. W Zarysie swoim, przechodząc dzieje Polski, starał się wykazać, że ilekroć naród wytworzył silne i uświadomione organa władzy naczelnej, tyle razy osiągał wysoki stopień potęgi i rozwoju; kataklizmy polityczne były wynikiem słabej władzy naczelnej i niezrozumienia potrzeb zbiorowych. Temu przypisał rozbiory, gdyż ze słabości naszej umieli zawsze korzystać sąsiedzi.
Dzieło jego wywołało silne sprzeciwy, zwłaszcza ze względu, że wiele osobistości historycznych osądził B. bardzo surowo (np. obu Zygmuntów), a katastrofę rozbiorów kładł na karb naszej anarchji, zamiast – jak dotychczas czyniono – na karb chciwości państw zaborczych. Aby wyjaśnić podniesione w tym względzie zarzuty i wątpliwości, ogłosił B. dwie teoretyczne rozprawy o pojęciu historji i jej zadaniach (W imię prawdy dziejowej, 1879, i O podziale historji polskiej na okresy, 1880); a także w przedmowie do II wydania odparł nader energicznie zarzut »pesymizmu« (tj. zwątpienia o przyszłości Polski i zbyt czarnego oceniania przeszłości), jaki mu czasem stawiano. W II wydaniu wyszedł także poza datę pierwszego rozbioru Polski, na którym się pierwsza edycja urywała, i zakończył je obrazem odradzania się narodu w l. 1773–1794. W dalszym rozwoju nauki historycznej polskiej spór o »optymizm« i »pesymizm« odnawiał się nieraz , ale poglądy B-go (choć nie wszystkie jego sądy przyjęły się w nauce) przestawały coraz więcej wywoływać krytykę jako za »pesymistyczne«.
W r. 1885 wszedł Bobrzyński do czynnej polityki, dokąd go zawsze ciągnęły jego zamiłowania. Został wybrany posłem na Sejm krajowy i do Rady Państwa przez kurję wielkiej własności okręgu krakowskiego i zajął w Kole Polskiem w Wiedniu bardzo wybitne stanowisko. Był zawsze zwolennikiem ówczesnego programu konserwatystów krakowskich, z którymi łączyły go węzły od młodych lat (Józef Szujski, Stanisław Tarnowski, Juljan Dunajewski, Stanisław Koźmian). Uważał wraz z nimi »pracę organiczną« nad podniesieniem oświaty i zamożności społeczeństwa za najbardziej wskazaną, a wskutek tego dążył do zawarcia kompromisu przez Polaków z monarchją Habsburgów i do popierania jej politycznego bytu wzamian za zagwarantowanie przez nią swobody narodowego rozwoju dla ludności polskiej. Wraz z całą tą szkołą polityczną – zwaną »szkołą stańczykowską« – wierzył, że jest to najrealniejsza droga, prowadząca naród do odzyskania państwowego bytu, dużo bardziej wskazana niż droga powstań zbrojnych, nie mających w warunkach ówczesnej konstelacji europejskiej widoków powodzenia. W tym duchu myślał i działał przez całe swoje życie. – W r. 1891 został powołany na stanowisko Wiceprezydenta Rady Szkolnej Krajowej, której kompetencje zostały w tym czasie znacznie rozszerzone, tak że zdobyła sobie decydujący wpływ na organizację szkolnictwa ludowego, średniego i zawodowego w Galicji. Jako szef oświaty publicznej rozwinął energiczną działalność: spowodował wielkie podniesienie poziomu podręczników szkolnych, które pozamawiał u wybitnych uczonych i pedagogów polskich; rozszerzył znacznie sieć szkół ludowych, doprowadzając do założenia szkoły (choćby jednoklasowej) niemal w każdej większej gminie i dbając gorliwie o podniesienie wykształcenia nauczycieli ludowych i gimnazjalnych. Gdy posterunek ten opuszczał (1901), była już Galicja na najlepszej drodze do opanowania analfabetyzmu. – Także i w tym okresie swego życia nie zarzucił naukowej pracy, ogłaszając m. i.: 1) Kartę z dziejów ludu wiejskiego w Polsce (1892); 2) Prawo propinacji w dawnej Polsce (1888); 3) Z roczników Temberskiego (o poglądach polit. XVII w.) (1900).
W r. 1902 powrócił B. na katedrę uniwersytecką w Krakowie, ale wykładał teraz już nie historję prawa, lecz prawo polityczne. Ogłosił w tym czasie 1) rozprawę o Statucie Rady Szkolnej Krajowej (1905); 2) dzieło Z dziejów odrodzenia politycznego Galicji (1905), napisane wspólnie z W. L. Jaworskim i J. Milewskim, oraz kilka mniejszych prac. – Z polityką kontaktu jednak nie zerwał, gdyż został na nowo wybrany posłem do Rady Państwa. W kwietniu 1908 r. po zamordowaniu namiestnika Andrzeja Potockiego przez Rusina Siczyńskiego został nominowany namiestnikiem Galicji. Jako namiestnik postawił sobie za zadanie podniesienie poziomu administracji Galicji, złagodzenie walki polsko-ruskiej, przybierającej wówczas coraz ostrzejsze formy, i pozyskanie stronnictwa ludowców (na którego czele stał wówczas poseł Jan Stapiński) dla idei współpracy z resztą stronnictw polskich w Sejmie i parlamencie wiedeńskim. Istotnie udało mu się przeprowadzić, że posłowie ludowcowi do Koła polskiego wstąpili. – Pięcioletnie rządy namiestnicze B-go obracały się dookoła dwóch doniosłych problemów: 1) problem szkolnictwa ruskiego, mający znaleźć swe rozwiązanie przez stworzenie kilku nowych gimnazjów ruskich, a w dalszej przyszłości przez umożliwienie założenia uniwersytetu ruskiego; 2) problem reformy ordynacji wyborczej do Sejmu galicyjskiego, bardzo przestarzałej i trudnej do utrzymania wobec zmienionych z gruntu stosunków społecznych. W obu kwestjach miał namiestnik swój program jasno zarysowany, który starał się obronić i przeprowadzić zarówno wobec władz centralnych wiedeńskich, jak i w Sejmie lwowskim. Program ten napotkał jednak na wielki opór. I w jednej i w drugiej kwestji wystąpiło z nim do ostrej walki przedewszystkiem stronnictwo wszechpolskie, które zyskało silny grunt we wschodniej części Galicji około r. 1900 i odniosło tam w r. 1908 poważne sukcesy wyborcze. Aby mu przeciwdziałać, dał B. przy wyborach do parlamentu 1911 r. inicjatywę do powstania tzw. »bloku namiestnikowskiego«, złożonego z konserwatystów, demokratów polskich i ludowców. Blok ten odniósł zwycięstwo, ale opór na terenie Sejmu galicyjskiego jeszcze się tylko zwiększył. Plan reformy ordynacji wyborczej sejmowej, któremu patronował B., skupił opozycję, złożoną z narodowej demokracji, ze znacznej części konserwatystów (tzw. centrum i ziemian podolskich), a wreszcie z biskupów-wirylistów, cieszących się w Sejmie dużem znaczeniem a zatrwożonych sojuszem B-go z ludowcami. Po ogłoszeniu przez biskupów deklaracji przeciwnej reformie B. złożył godność namiestnika w maju 1913 r. i wyjechał na czas dłuższy do Włoch. Tutaj zastał go wybuch wojny europejskiej. – Już w ostatnich dwóch latach jego namiestnikostwa zaczęła się rysować coraz wyraźniej sprawa zbliżającej się wojny Austrji (i Niemiec) z Rosją. B., zgodnie z całą linją polityczną swego życia, dopatrywał się w klęsce Rosji pomyślnego zwrotu dla sprawy polskiej, a w szczególności odbudowy niezależnego państwa. Dlatego też patrzył jako namiestnik życzliwie na organizujący się w Galicji ruch niepodległościowy, otaczał go opieką i bronił przed władzami centralnemi – a także bronił go wobec ataków ze strony niektórych odłamów polskiego społeczeństwa. W okresie wojny, korzystając ze swoich dużych wpływów w Wiedniu, interwenjował tam wielokrotnie w obronie legjonów i popierał kierunek polityczny N. K. N-u. Zamianowany w październiku 1917 r. ministrem dla Galicji, przygotowywał projekt wyodrębnienia Galicji, który miał ułatwić połączenie jej z Królestwem Polskiem w jedną całość polityczną. Widząc jednak beznadziejność austropolskiego rozwiązania, podał się do dymisji. Swojego stanowiska politycznego, zajętego w okresie wojny, bronił w dwóch rozprawach: 1) O naszą przyszłość (rozmowa między trzema Polakami z Warszawy, Poznania i Krakowa) (1916); 2) Dialog o zasadach i kompromisach (1916).
Z chwilą powstania państwa polskiego zajął się B. napisaniem dwóch dzieł historycznych: 1) ogłosił najprzód w l. 1920–1925 dwutomowe Wskrzeszenie państwa polskiego, szkic historyczny. W t. I dał obraz wypadków z lat 1914–8, w t. II z lat 1919–1923. 2) W r. 1930 łącznie z wydaniem IV edycji Dziejów Polski w zarysie ogłosił trzeci tom tego dzieła, obejmujący historję porozbiorową Polski, doprowadzoną aż do r. 1923. Swoje zapatrywania na zmienione zadania historjografji w epoce odzyskanej niepodległości złożył w rozprawie: Nasi historycy wobec wojny światowej (1920). – W r. 1922 wyszedł w Krakowie zbiór jego dawniejszych Szkiców i Studjów historycznych (2 tomy), zebranych obecnie w jedną całość i opatrzonych przedmową Stan. Estreichera. – W r. 1919 opuścił Kraków i przesiedlił się do Wielkopolski (naprzód zamieszkał w Garbach, potem w Łopuchówku). W sprawach publicznych brał już tylko rzadko udział: w r. 1919 był przewodniczącym ankiety, mającej przygotować projekt konstytucji (tzw. »projekt B-go«, nieprzedłożony jednak sejmowi); w r. 1924 należał do komisji, która opracowała projekt reformy administracji. Zmarł w dniu 3 VII 1935 w Poznaniu, pochowany 8 VII w Krakowie.
B. był człowiekiem niezwykle jasnej myśli, stanowczych przekonań, wielkiej odwagi w wypowiadaniu swego zdania i konsekwencji w działaniu. Lubił walkę o przekonania i nigdy się przed nią nie cofał, a formułując swoje zdania jasno i ostro, nieraz ją prowokował. Oparty na głębokiej znajomości dziejów narodu i psychologji narodowej, był równocześnie mężem stanu, patrzącym w daleką przyszłość i starającym się kierować wypadkami bieżącej chwili odpowiednio do potrzeb przyszłości. Był człowiekiem zachodniej cywilizacji i obawiał się wpływu Rosji na Polskę. W polityce wyznawał zasady liberalne, ale łączył je ze zrozumieniem znaczenia, jakie winny posiadać naczelne organa państwowe, najlepiej uświadomione o potrzebach państwa i nadające życiu politycznemu właściwy kierunek. Jego liberalizm był więc silnie zabarwiony autorytatyzmem i elitaryzmem. Głosząc potrzebę silnego państwa jako warunku normalnego rozwoju narodu, był jednak przeciwnikiem tzw. egoizmu narodowego; sądził bowiem, że hasło to przeszkodziłoby w naszych warunkach budowie silnego państwa; stąd poszło, że był zwolennikiem przyznania Rusinom praw do rozwoju kulturalnego w granicach Polski. Jako gorący zwolennik hasła pracy organicznej, wierzył, że jest ona drogą, prowadzącą najpewniej do odrodzenia narodu zapomocą podnoszenia jego oświaty, zamożności, świadomości narodowej i talentu do organizacji zbiorowego życia. Przeciwnik beznadziejnych powstań, poparł jednak legjony, tworzone w czasie wojny, gdyż uważał je w warunkach wojny europejskiej za środek realny dla uzasadnienia hasła niepodległości. Nawet przeciwnicy uznawali zawsze czystość jego pobudek działania i gorącą miłość sprawy narodowej.
Korespondencja, papiery polityczne i pamiętniki B-go z lat 1908–13 (opracowane przezeń w dwóch redakcjach) zostały złożone po jego śmierci przez rodzinę w B. Jagiell. z zastrzeżeniem udostępnienia dopiero po ćwierćwieku. – Kronika Uniw. Jagiell., 1887, 115 (daty biogr. i wykaz prac); Korbut, IV 167–8 (biogr. i bibliogr.). – Recenzje »Dziejów Polski«: Liskego (»Przegląd Polski« 1879); Kalinki (tamże 1879), Szujskiego (w »Dziełach«, serja II, t. 7, s. 154–219); Zakrzewskiego Stan. (w miesięczniku »Droga« 1929 i odbitka). – Smoleński, Szkoły historyczne w Polsce 1887 (toż w »Pismach Histor.«); Zakrzewski St., Historjografja wobec wskrzeszenia Polski (w »Kwart. Hist.« 1923, XXXVII); Stańczyk, Postać M. B-go na tle epoki (w mies. »Nasza Przyszłość« 1935, XLV 12–36); Bobrzyński Jan, Pamięci Ojca (tamże, s. 45); Dembiński Br. w »Przgl. hist.« 1935, s. 333–40; Estreicher St., biografja i ocena pism (w» Przeglądzie Współczesnym« r. 1936 za styczeń i nn.); listy Karola Estreichera i Miłkowskiego rozstrz. w sprawie »Dziejów Polski« (z r. 1880) ogłosił Stan. Estreicher w »Czasie« z dnia 9 VII 1935.
Stanisław Estreicher