Stempkowski Michał, pseud.: Grzegorz, Barbara (1896–1988), pułkownik kawalerii Wojska Polskiego, komendant Okręgu Łódzkiego Armii Krajowej, działacz społeczny.
Ur. 19 IX w miejscowości Owadno (pow. Włodzimierz Wołyński) w rodzinie chłopskiej, był synem Jana i Wandy z Kaczkowskich.
W l. 1908–12 uczył się S. w szkole handlowej Edwarda Rontalera w Warszawie. W r. 1913 zdał maturę w Gimnazjum Realnym w Równem na Wołyniu i t.r. podjął studia w Wyższej Szkole Leśnej w Reichstacie (obecnie Zákupy) na Morawach. Po wybuchu pierwszej wojny światowej wstąpił 6 VIII 1914 jako ochotnik do wojska rosyjskiego i został wcielony do 12. p. ułanów podolskich, stacjonującego w Białokrynicy. Dn. 17 VIII 1915 otrzymał przydział do 2. baonu telegraficznego 117. DP, a 22 III 1916 ukończył kurs telegraficzny i awansował na podoficera. Skierowany 1 II 1917 do Nikołajewskiej Szkoły Piechoty, ukończył ją 1 VI t.r. w stopniu chorążego. Dn. 5 VII został dowódcą plutonu w 4. komp. 42. pp, z którą 22 VII wyjechał na front południowo-wschodni; w okresie 9 IX – 30 X służył na takim samym stanowisku w 466. pp.
Dn. 1 XI 1917 wstąpił S. do I Korpusu Polskiego i otrzymał przydział do 6. szwadronu w 3. p. ułanów, z którym uczestniczył we wszystkich walkach z Armią Czerwoną. Po rozwiązaniu Korpusu (maj 1918) wrócił w lipcu t.r. do kraju i zamieszkał w Słupi (woj. kieleckie). Utworzył wówczas ok. 300-osobowy pododdział POW w Szczekocinach, z którym na początku listopada rozbrajał Austriaków; 12 XI w Kielcach podporządkował pododdział dowódcy POW na obszar okupacji austriackiej płk. Mieczysławowi Norwidowi Neugebauerowi. Został wówczas przydzielony w stopniu podporucznika do tworzonych oddziałów kawalerii, początkowo w Kielcach, a następnie kolejno w Kraśniku i Lublinie. Dowodził plutonem w szwadronie ułanów por. Sokołowskiego, walcząc z Niemcami na Podlasiu, a następnie z oddziałami bolszewickimi na obszarze Pińszczyzny. Dn. 16 I 1919 objął takie samo stanowisko w 5. p. ułanów. Na czele swego plutonu dokonał brawurowego ataku na Dawidgródek i w r. 1921 otrzymał za to Krzyż Walecznych. Dn. 16 III 1919 objął dowództwo 4. szwadronu w 1. Pułku Szwoleżerów, z którym uczestniczył w wyprawie wileńskiej, w walkach na Polesiu, nad Styrem i Słuczą, koło Czernicy, pod Płońskiem, Owruczem oraz Rudnicą (za tę ostatnią szarżę został odznaczony Krzyżem Walecznych po raz czwarty). W trakcie bitwy warszawskiej, 17 VIII 1920, został ranny, mimo to poprowadził szarżę na Acelin, gdzie ze szwadronem zdobył m.in. ponad dwadzieścia karabinów maszynowych. Po wyjściu ze szpitala, 16 IX t.r., przejął ponownie dowództwo nad szwadronem i uczestniczył w pościgu za cofającą się Armią Czerwoną. Dn. 20 IX przeprowadził atak na stanowiska artylerii oraz kolumnę nieprzyjaciela, maszerującą drogą Korzec–Zwiahel; wyzwolił wówczas Korzec oraz zdobył cztery działa z jaszczami, ok. 50 wozów taborowych z różnym materiałem wojennym i wziął do niewoli kilkuset jeńców. Za tę akcję dowódca frontu północno-wschodniego gen. Józef Haller odznaczył S-ego srebrnym Krzyżem Orderu Virtuti Militari. Mjr Jan Głogowski i płk/gen. Gustaw Orlicz-Dreszer dowodzący w r. 1920 1. Pułkiem Szwoleżerów zaliczyli go do najlepszych oficerów i kawalerzystów pułku. Po wojnie polsko-sowieckiej dowodził S. nadal szwadronem w 1. Pułku Szwoleżerów. Od 23 IX 1921 do 1 VIII 1922 odbył kurs dowódców szwadronu w Centrum Wyszkolenia Kawalerii w Grudziądzu, po czym wrócił do pułku i objął dowództwo 3. szwadronu już jako rotmistrz (mianowany 8 VI 1922 ze starszeństwem od 1 VI 1919).
Dn. 30 IX 1923 z powodów rodzinnych i majątkowych przeszedł S. na własną prośbę do rezerwy i zajął się prowadzeniem gospodarstwa rolnego w miejscowości Komarno na Podlasiu. Od 15 VII do 25 VIII 1927 uczestniczył w ćwiczeniach oficerów rezerwy w 1. Pułku Szwoleżerów im. Józefa Piłsudskiego. Wystąpił wówczas o powołanie do służby czynnej i 9 II 1928, porzucając gospodarstwo, wrócił do macierzystego pułku na stanowisko dowódcy plutonu w 3. szwadronie w charakterze oficera rezerwy. Dn. 7 V 1930 wyznaczony został na oficera mobilizacyjnego, a 18 VI uzyskał status oficera zawodowego. W okresie 14 II – 3 VI 1931 uczestniczył w kursie unifikacyjno-doskonalącym w Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie i 11 VI został kwatermistrzem w 1. Pułku Szwoleżerów im. Piłsudskiego. Awansowany do stopnia majora ze starszeństwem od 1 I 1932, został przeniesiony w marcu 1934 do Korpusu Ochrony Pogranicza jako inspektor Grupy Szwoleżerów Baranowicze. W marcu 1938 został zastępcą dowódcy 4. Pułku Strzelców Konnych Ziemi Łęczyckiej w Płocku. Awansował do stopnia podpułkownika ze starszeństwem od 19 III 1939.
W kampanii wrześniowej 1939 r. uczestniczył S. z 4. Pułkiem Strzelców Konnych (wchodzącym w skład Nowogródzkiej Brygady Kawalerii) od bitwy granicznej w rejonie Działdowa przez walki odwrotowe na szlaku Mława, Puszcza Kampinoska, Mińsk Maz., Lubartów, Krasnobród. Dn. 23 IX brał udział w tzw. bitwie tomaszowskiej, podczas której pułk został rozbity. S. uniknął niewoli i w październiku przedostał się do Warszawy, gdzie pod koniec tego miesiąca spotkał przypadkowo byłego dowódcę 1. Pułku Szwoleżerów im. Piłsudskiego płk. Janusza Albrechta, wówczas szefa Oddziału III Dowództwa Głównego Służby Zwycięstwu Polski (SZP). S. został przez niego zaprzysiężony w SZP i w listopadzie skierowany na Lubelszczyznę z zadaniem organizowania konspiracji. Zatrzymał się w majątku Tarnawskich w Zaklinowie, a następnie został zarządcą majątku Stojeszyn (pow. janowski). Już w listopadzie podporządkował się mjr. Józefowi Spychalskiemu «Czarnemu», komendantowi Okręgu Lubelskiego SZP i przypuszczalnie wszedł w skład jego dowództwa. Używał wówczas pseud. Barbara. Po przekształceniu SZP w ZWZ uczestniczył w rozbudowie struktur terenowych. Wiosną 1941 komendant Okręgu płk Ludwik Bittner «Halka» powierzył mu funkcję inspektora ZWZ/AK Inspektoratu Rejonowego Lublin, którą pełnił do września 1942, kiedy został przez Niemców aresztowany; zwolniony po kilku tygodniach, opuścił Lublin. Przez dwa miesiące pozostawał w dyspozycji Komendy Głównej AK, a w grudniu t.r. został mianowany komendantem Okręgu Łódzkiego AK, który objął w styczniu 1943 (pod pseud. Grzegorz). Z powodu licznych aresztowań i zdekonspirowania części kadry dowódczej dokonał znacznych zmian w obsadzie sztabu okręgu. Własne stanowisko dowodzenia zorganizował w Warszawie, lecz często przebywał na podległym sobie terenie; w lipcu t.r. przeprowadził inspekcje w Komendzie Miasta i wizytował dowództwo dzielnicy Łódź-Południe. Dążył do stworzenia w Łodzi organizacji masowej, składającej się z różnych środowisk społecznych i w znacznej mierze cel ten osiągnął (w lutym 1943 łódzka AK liczyła 7 693 żołnierzy, a w r.n. już 35 486 żołnierzy); pod kierownictwem S-ego były prowadzone m.in. rozmowy scaleniowe z Narodową Organizacją Wojskową. Sam prowadził ćwiczenia aplikacyjne, przygotowujące kadrę do powstania. Utrzymywał osobistą łączność z oddziałami partyzanckimi, dokonując kilkakrotnie ich inspekcji w lasach nad Pilicą. Dn. 10 VII 1944 wydał rozkaz wzmożenia działań sabotażowo-dywersyjnych i partyzanckich, a 23 VII t.r. wprowadził stan czujności do wykonania planu «Burza», odwołany jednak 1 VIII. Po rozkazie gen. Tadeusza Komorowskiego «Bora» (14 VIII), wzywającego wszystkie jednostki AK do przyjścia z pomocą walczącej Warszawie, polecił wykonać go dowódcy 25. pp AK mjr. Rudolfowi Majewskiemu «Leśniakowi». Pułk wszedł w skład Korpusu Kieleckiego, ale wobec niemożności dotarcia do stolicy wrócił pod rozkazy S-ego i prowadził akcje zbrojne do momentu skadrowania go późną jesienią. Aresztowania w sztabie Komendy Okręgu w Łodzi we wrześniu spowodowały jej rozbicie. Dn. 2 X awansowany został S. do stopnia pułkownika, ze starszeństwem od 3 V 1944. W styczniu 1945, podczas ofensywy Armii Czerwonej, nie wydał rozkazu do prowadzenia akcji zbrojnych, wychodząc z założenia, że nie przyniesie ona korzystnych wyników, natomiast przyczyni się do dekonspiracji i aresztowań przez NKWD. Okręgiem dowodził do wydania 25 I t.r. rozkazu o rozwiązaniu AK na podległym sobie obszarze.
W lutym 1945 podjął się S. administrowania majątkiem państw. w Puczniewie (woj. łódzkie), ale już w marcu t.r. został aresztowany przez NKWD (wraz z całym sztabem byłego okręgu Łódzkiego AK) i osadzony w więzieniu w Łodzi. W maju NKWD przekazało go łódzkiemu Urzędowi Bezpieczeństwa. W dn. 24–25 VIII był S. sądzony razem z innymi członkami komendy Okręgu Łódzkiego AK przez Wojskowy Sąd Okręgowy w Łodzi pod przewodnictwem kpt. Romana Vogla. Skazany na 10 lat więzienia, odsiadywał wyrok w zakładzie karnym we Wronkach. Dn. 30 X został zwolniony i wykonanie wyroku zawieszono na dwa lata. S. został w listopadzie przewodniczącym Komisji Weryfikacyjnej i Likwidacyjnej Okręgu Łódzkiego AK. Po zakończeniu działalności w komisji w lutym 1946 pracował jako kierownik państw. gospodarstwa rolnego w Nowej Wsi (pow. skierniewicki). Dn. 25 X t.r. otrzymał własne gospodarstwo rolne w Rzeczkowie (pow. skierniewicki). Cały czas był inwigilowany; w arkuszu weryfikacyjnym z 21 IX 1950 (sporządzonym po straceniu syna, Jana, w lipcu 1950) uznano, że jest to «jednostka mocno niebezpieczna, wymaga stałej obserwacji. Nie widać u wymienionego załamania moralnego, a przeciwnie czuje się dobrze, robi wrażenie energicznego i w pełni inicjatywy». Dn. 1 VII 1954 został S. kierownikiem gospodarstwa rolnego w Lądku, a 15 XI 1956 kierownikiem państw. gospodarstwa rolnego w miejscowości Kierzno, gdzie pracował przez kilka miesięcy.
W poł. r. 1957 podjął S. pracę w Warszawie jako ekspert handlu zagranicznego ds. związanych z handlem końmi; tam przeszedł na emeryturę w r. 1964. Był sędzią wyścigów konnych na Służewcu. W r. 1972 sprawował funkcję konsultanta Bohdana Poręby przy realizacji filmu „Hubal” i zagrał w nim rolę ppłk. Jerzego Dąbrowskiego, dowódcy 110. p. ułanów. Był inicjatorem lub współinicjatorem wmurowywania tablic pamiątkowych w kościołach na terenie byłego Okręgu Łódzkiego oraz upamiętniania miejsc walk żołnierzy AK, organizował msze i spotkania rocznicowe. Przez wiele lat przewodniczył Komitetowi Fundacji Pomnika-Witraży AK i Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Był członkiem ZBoWiD; na jego III i IV Kongresie wybierano go do Głównego Sądu Koleżeńskiego. Utrzymując liczne kontakty ze swymi żołnierzami w kraju i za granicą, był przez nich nazywany «Tatą». W maju 1968 uczestniczył w Warszawie w spotkaniu byłych żołnierzy AK Łódź szczebla dowódczego. Pod koniec l. siedemdziesiątych włączył się w działalność opozycyjną, m.in. we wrześniu 1977 uczestniczył w Warszawie w spotkaniu Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela i podpisał oświadczenie dotyczące jego zadań. Dn. 10 II 1979 podpisał także deklarację Komitetu Porozumienia na rzecz Samostanowienia Narodu, nawołującą Radę Państwa PRL do zarządzenia wyborów do sejmu, zgodnych z postanowieniami Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych. Zmarł 21 VII 1988 w Warszawie, został pochowany 29 VII na cmentarzu Powązkowskim obok syna Jana i żony. Był odznaczony m.in.: Złotym i Srebrnym Krzyżami Orderu Virtuti Militari, Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, sześciokrotnie Krzyżem Walecznych, Złotym i Srebrnym Krzyżami Zasługi z Mieczami, Krzyżem Niepodległości, Oficerskim Krzyżem Korony Rumuńskiej, Złotym Krzyżem Zasługi Austrii, Medalem «Pro Fide et Patria», Medalem Interalliée i Medalem Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości.
W małżeństwie z Marią Kugler (12 VIII 1896 – 13 XII 1985), córką Józefa, właściciela ziemskiego, miał S. czworo dzieci: Jana, Stefana (24 I 1930 – zm. w czasie okupacji) oraz dwoje zmarłych wkrótce po urodzeniu.
Jan, pseud. Michał (29 XII 1921 – 25 VII 1950), w l. 1937–9 służył w Korpusie Kadetów w Rawiczu, podczas drugiej wojny światowej był dowódcą oddziału dywersyjnego Podobwodu AK Wodzisław (Obwód Jędrzejów), m.in. brał udział w odbiciu żołnierzy AK z siedziby Gestapo w Jędrzejowie (z 30 IV na 1 V 1944). Wiosną 1945 zorganizował oddział partyzancki, tzw. grupę «Michała», działający w południowej części pow. jędrzejowskiego. Ranny w zasadzce Urzędu Bezpieczeństwa, opuścił oddział, ale nadal działał w strukturach konspiracyjnych. Aresztowany w marcu 1949, oskarżony o nielegalne posiadanie broni, był sądzony w sierpniu t.r. przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Kielcach wraz z pięcioma członkami grupy «Michała». Został skazany na karę dożywotniego więzienia, ale po ponownym rozpatrzeniu sprawy ten sam sąd orzekł 18 IV 1950 karę śmierci. Najwyższy Sąd Wojskowy utrzymał wyrok w mocy, a prezydent RP Bolesław Bierut nie skorzystał z prawa łaski. Jan Stempkowski został stracony przez powieszenie w więzieniu w Kielcach.
Caban I., Ludzie Lubelskiego Okręgu AK, L. 1995; tenże, Okręg Armii Krajowej, L. 1996; Caban I., Mańkowski Z., ZWZ i AK w Okręgu Lubelskim 1939–1944, L. 1971 cz. 1; Grobicki A., Przykład brawury i odwagi, „Słowo Powsz.” 1981 nr 212; Jędrzejewski J., Generał brygady Michał Stempkowski «Grzegorz» , «Barbara», „Biul. Inform. Światowego Zw. Żołnierzy AK Okręgu Łódź” 1997 nr 18; Kopa M., Dzieje 25. pp AK Łódź, Ł. 2001; Matusek P., Wywiad Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej 1939–1945, W. 2002 (bez imienia); Mazur G., Kształtowanie się struktur terenowych, w: Armia Krajowa. Szkice z dziejów Sił Zbrojnych Polskiego Państwa Podziemnego, Red. K. Komorowski, W. 2001; Nieugięci Wrogom – Wierni Bogu i Ojczyźnie. Komendant Okręgu Łódzkiego AK gen. Michał Stempkowski, «Grzegorz» – «Barbara» 1896–1988, Pabianice 2002 (fot.); Okręg Łódzki Armii Krajowej, Red. M. Budziarek, Ł. 1988; Peska R., Cichociemny, Por./mjr Adam Trybus «Gaj», Pabianice 2002 s. 24–5 (fot.); tenże, Kontra Cichociemnego czyli Ubecja w potrzasku, Pabianice 1995; Ropelewski „Karaś” A., Z życia akowców w Polsce Ludowej, Gd. 1997 (dot. syna, Michała); Rubka R., Stepan K., Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935–1939, Kr. 2003; Starczewski M., Okręgi Śląsk i Łódź, w: Operacja «Burza» i Powstanie Warszawskie, Red. K. Komorowski, W. 2004; Wawrzyniak E., Na rubieży Okręgu AK Łódź. Zarys dziejów Inspektoratu Rejonowego i Podokręgu AK Piotrków Trybunalski, W. 1988 (fot.); tenże, Z wyroku władzy ludowej, W. 1995 s. 109–14, 120, 122, 201, 202–7 (fot.); Wernic A., Wawrzyniak E., Senior kawalerzystów, „Ład” 1987 nr 31/32; ciż, Senior polskich kawalerzystów, „Słowo Powsz.” 1981 nr 196; Złota Księga 1-go Pułku Szwoleżerów Józefa Piłsudskiego, W. 1928; – AK w dokumentach, II–VI; Opozycja demokratyczna w Polsce 1976–1980. Wybór dokumentów, W. 1994; Rocznik oficerski, W. 1923, 1932; Z dziejów AK Okręgu Łódź. Materiały z sesji popularno-naukowej poświęconej dziejom SZP-ZWZ-AK Okręgu Łódź odbytej 29 IV 1994 r., Red. H. Siemiński, J. Szymczak, Ł. 1995 s. 13, 19, 24, 58–9 (fot. po s. 42); – „Dzien. Łódz.” 1988 nr 171; „Przekrój” 1988 nr 2252; „Stolica” 1988 nr 39; „Życie Warszawy” 1988 nr 172, 173; – CAW: sygn. 6111, 27819, 31500, 84079, Tap 129/705, Tap 77–727, VM 33–2477 (m.in. kwestionariusz S-ego z 29 III 1934), sygn. VM 89–8407, KW 115/S–3419, 1777/90–760, Tap 60467 (arkusz ewidencyjny S-ego z r. 1957); – Mater. Red. PSB: Mater. biogr.; – Informacje: Jadwigi Skórzewskiej-Łosiak, Danuty Ostrowskiej, Ewy Bareły, Zygmunta Waltera-Jankego, Jerzego Bronisławskiego, Adama Wernica, Eugeniusza Wawrzyniaka, Bohdana Poręby i Tadeusza Michalskiego z W.
Bibliogr. dot. Jana Stempkowskiego: Księga Kadetów II Rzeczypospolitej, W. 2001; Ropelewski A., „Michał” i jego zbrojna grupa, „Słowo Ludu” (Kielce) 1992 nr 1718; tenże, W Jędrzejowskim obwodzie AK, W. 1986; – Mater. Red. PSB: Mater. biogr.
Mieczysław Starczewski