Staszewski Mikołaj (1595–1658), paulin, generał zakonu.
Ur. w Stęszewie (woj. poznańskie), był synem Agnieszki i Adama Staszewa (?), tamtejszego burmistrza.
Nauki początkowe pobierał S. w szkole parafialnej, a następnie w kolegium jezuitów w Poznaniu, gdzie ukończył studium filozofii i teologii; tam też zapewne otrzymał święcenia kapłańskie. Od 19 I 1619 wprowadzony został na urząd notariusza publicznego papieskiego w diec. poznańskiej; do znaku notarialnego przyjął hasło «vive memor lethi». Ostatni akt notarialny spisał 22 X 1621, lecz już od poł. t.r. był członkiem zakonu paulinów. Po rocznym (?) nowicjacie złożył 2 VII 1622 pierwszą profesję, po której powierzono mu obowiązki pisania listów prowincjalskich oraz akt zakonu. Pilnował prowadzenia spraw sądowych konwentu jasnogórskiego, m.in. procesu z marsz. kor. Mikołajem Wolskim o granice wsi Konopiska i Biała, a także sporu o granice dóbr Pierzchnia. Administrował dobrami Konopiska, a po r. 1626 dobrami Wiewiec i Wola Wiewiecka. Dozorował także wznoszenie murów obronnych wokół klasztoru jasnogórskiego. Na kapit. prowincjalnej 18 VI 1627 wybrany został sekretarzem polskiej prowincji.
Dn. 29 XI 1629 wraz z paulinem Adrianem Bartkowiczem wpisał się S. do metryki nacji polskiej na uniw. w Padwie. Zapewne już w r. 1630 rada prowincjalna skierowała go do Rzymu dla przeciwdziałania zabiegom bp. krakowskiego Andrzeja Lipskiego, który obejmując t.r. biskupstwo, zakwestionował prawo egzempcji zakonu (niezawisłości od ordynariuszy diecezji) i spowodował, że Aleksander Rzecki, przeor w Beszowej, poddał tamtejszy konwent jego obediencji. Następnie biskup zgłosił również pretensje do zarządzania konwentem jasnogórskim, mając w tej sprawie poparcie króla Zygmunta III. Po otrzymaniu korzystnego dla zakonu orzeczenia papieża Urbana VIII, S. pozostał w Rzymie, gdzie studiował w kolegium jezuitów św. Błażeja. Dn. 1 IX 1634 uzyskał doktorat z filozofii i teologii na rzymskim uniw. Sapienza. Nawiązał wówczas bliskie kontakty z sekretarzem Kongregacji Rozkrzewiania Wiary (de Propaganda Fide) prałatem F. Ingolim, któremu referował sprawy całej wspólnoty zakonnej. S. przeciwstawiał się podjętym przez część polskich paulinów na początku l. trzydziestych XVII w. próbom oderwania polskiej prowincji zakonu od zarządu generalnego na Węgrzech i podporządkowania jej polskiej hierarchii kościelnej. Pod koniec r. 1633 oczekiwał w Austrii na Bartkowicza, wiozącego z Rzymu do Polski breve papieskie z 12 II t.r. ze zgodą na tę separację; spowodował zatrzymanie go w klasztorze w Wiener Neustadt, odebranie mu przesyłki adresowanej do prymasa Jana Wężyka i przekazanie jej nuncjuszowi papieskiemu w Wiedniu C. Rocciemu. W Kongregacji Rozkrzewiania Wiary wystarał się, by zarządzono wizytację polskiej prowincji, a po śmierci generała zakonu Marcina Gruszkowicza (zm. w lutym 1636 w Krakowie), który był jednym z wizytatorów, kongregacja nominowała S-ego 17 V 1636 na wikariusza apostolskiego zgromadzenia. T.r. i w 1. poł. 1637 odbył wizytacje domów zakonnych w prowincjach podległych abp. ostrzyhomskiemu E. Lósy; podkreślał konieczność czynnego zaangażowania zakonników w prace duszpasterskie, jednak bez porzucania surowych praktyk ascetycznych i tradycyjnego modelu zakonu.
Wiosną 1637 przybył S. do Polski; wezwał kilku przeorów na rozmowy, a potem sam objechał wszystkie konwenty. Dn. 18 V t.r. przewodniczył kapit. prowincjalnej i zlecił zaufanemu współpracownikowi Andrzejowi Gołdonowskiemu budowę nowego domu formacyjnego dla nowicjuszy przy kościele św. Barbary w Częstochowie. Dopiero 30 VIII abp Lósy potwierdził nominację S-ego na wikariusza apostolskiego zakonu. W okresie gdy S. sprawował tę funkcję, kontynuowano prace nad uporządkowaniem konstytucji zakonu i dostosowaniem ich do prawa kościelnego, zmienionego po Soborze Trydenckim. Projekty powstałe w kręgu prowincji węgierskiej, przychylnie przyjmowane też przez Stolicę Apostolską, przewidywały ściślejszą centralizację oraz wzmocnienie władzy przełożonych i dyscypliny zakonnej. S. przyjął za podstawę tekst konstytucji, poprawiony przez Gruszkowicza, poprzedniego generała zakonu i zaaprobowany wstępnie na kapit. generalnej w r. 1632. Pod koniec marca 1638 uczestniczył w kapit. generalnej w Maria Thall (Máriavölgy) na Węgrzech (dziś Marianka na Słowacji). Obecni tam abp Lósy i nuncjusz papieski w Austrii M. Baglioni bezskutecznie usiłowali narzucić wybór przełożonego generalnego (zapewne chodziło o S-ego), który po myśli Stolicy Apostolskiej prowadziłby dzieło reformy zakonu; w tej sytuacji pozostał S. wikariuszem apostolskim. Powróciwszy do Polski wziął udział w kapit. prowincjalnej 13 II 1640 na Jasnej Górze. Dn. 19 IV t.r. papież Urban VIII nominował go generałem zakonu paulinów; breve z tą nominacją podano do wiadomości w lipcu na kapit. generalnej zakonu. W poł. t.r. wezwany przez komisję ds. reformy zakonu, udał się na to zgromadzenie do Maria Thall. Po drodze, w Wiedniu, dowiedział się, że do Wiener Neustadt przybył Augustyn Kordecki, który jako delegat kapit. prowincjalnej miał przedstawić w Rzymie postulaty prowincji polskiej do projektu nowych konstytucji. Przekonany, że misja Kordeckiego mogłaby zakłócić prace nad ustawodawstwem zakonu, S. zatrzymał go w Wiener Neustadt, a w lipcu odesłał do Polski pod pretekstem choroby delegata. Na kapit. generalnej uzyskał potwierdzenie nominacji na generała zakonu i w toku dalszych obrad przedstawił program działania, obejmujący szybkie zakończenie rewizji konstytucji, restaurację zrujnowanych klasztorów, właściwe wychowanie i kształcenie kleryków oraz rozwinięcie działalności misyjnej wśród różnowierców. Po powrocie do Polski złożył wizytę nuncjuszowi M. Filonardiemu i zaprosił go do Częstochowy, aby pokazać budowę domu nowicjackiego. Dn. 23 X mianował Gołdonowskiego komisarzem generalnym z prawem wizytacji domów, a w czerwcu 1641 wypromował go do godności prowincjała. Na Węgrzech zlecił budowę drugiego nowicjatu w Sopronbánfalva (prace zakończono w r. 1643). W zamian za utracony na rzecz jezuitów pauliński konwent rzymski na Monte Coelio uzyskał zgodę Kongregacji Rozkrzewiania Wiary na stałe utrzymywanie po trzech paulińskich studentów na uniwersytetach w Wiedniu, Pradze, Ołomuńcu i Nagyszombat (obecnie Trnava). Kładł nacisk na uporządkowanie dokumentacji stanu posiadania domów, doglądał rewindykacji i odbudowy klasztorów m.in. w Nagyszombat, Sátoraljaújhelyi, Tüskevar. Kontynuował starania poprzedników o zjednoczenie z zarządem generalnym oderwanej w r. 1577 portugalskiej gałęzi zakonu; jesienią 1642 korespondował w tej sprawie z jej rzymskim delegatem, Anzelmem od św. Pawła.
W końcowych pracach nad projektem konstytucji zakonu S. nie wykorzystał postulatów polskiej prowincji, co spowodowało wewnętrzne napięcia w zakonie i niechęć polskich zakonników do jego osoby. Kongregacja Rozkrzewiania Wiary, której przekazano tekst, powołała do jego zbadania zespół prawników reprezentujących różne zakony (obradował od lutego 1642 do maja r.n.). W kręgach polskich paulinów niesłusznie zarzucano S-emu, że to z jego inicjatywy komisja ta powtórzyła w nowym tekście konstytucji wiele anachronicznych przepisów, m.in. odnośnie postów i elekcji przełożonych zakonu. Konstytucje zostały zaaprobowane w imieniu papieża 7 VIII 1643, a wiosną r.n. wydrukowane staraniem F. Ingolego.
Dn. 25 III 1644 wziął S. udział na Jasnej Górze w przenosinach cudownego obrazu Matki Bożej do nowej kaplicy. W poł. czerwca t.r. kapituła polskiej prowincji wybrała go na prowincjała, mimo że był generałem zakonu. Część delegatów w memoriale do kapit. generalnej sprzeciwiła się wyborowi S-ego, starano się też nastawić przeciw niemu króla Władysława IV. Powiadomiony przez paulinów z krakowskiego klasztoru na Skałce o tych poczynaniach przybył S. pod koniec sierpnia do Krakowa, gdzie został przyjęty przez króla i uzyskał jego poparcie. Na kapit. generalną już nie pojechał, napisał natomiast długi list z aktem zrzeczenia się godności generała, który odczytał sekretarz prowincji Grzegorz Terecki. Nowy generał zakonu M. Borkowić rozpatrzył memoriał polskich paulinów, przedstawiony przez ich wysłannika Kordeckiego, zatwierdził jednak wybór S-ego na prowincjała. Szczegóły działalności S-ego na tym stanowisku nie są znane, ponieważ Terecki usunął siedem kart sprawozdań z tego okresu. Dn. 1 III 1645 wydał S. dekret, w którym pod surowymi sankcjami zakazał jakiejkolwiek korespondencji dotyczącej jego osoby i spraw prowincji z osobami świeckimi. W tym też miesiącu na naradzie przełożonych wszystkich polskich klasztorów paulińskich S. odpowiedział na stawiane mu w środowisku zakonnym zarzuty, przyjął też dymisję niektórych przeorów. Być może w poł. r. 1646 przybył do Polski Borkowić dla załagodzenia napiętej atmosfery.
Wydrukowane w r. 1643 konstytucje zakonu zawierały cały szereg sprzeczności i błędów, które poprawiła Kongregacja Rozkrzewiania Wiary; nowy tekst ukazał się drukiem w r. 1646 w Wiedniu. Jako przełożony polskiej wspólnoty S. ogłosił je 17 VIII t.r. i starał się wprowadzać w życie, ale w liście do Ingolego z września skarżył się na wielkie trudności w tej sprawie. Dn. 1 X uroczyście wprowadził pierwszych nowicjuszy do nowego domu nowicjackiego na Jasnej Górze. Mimo że prymas Maciej Łubieński oraz nuncjusz G. de Torres (na pytanie Kongregacji Rozkrzewiania Wiary) dobrze wyrażali się o wdrażaniu przez S-ego reformy zakonu i pozytywnie oceniał go bp krakowski Piotr Gembicki, to w zakonie nie wygasła niechęć do S-ego; 8 XII trzydziestu trzech paulinów wysłało na niego skargę do nuncjatury. Z początkiem r. 1647 wysunięto przeciw niemu zarzut nieprawego pochodzenia, co w przypadku potwierdzenia skutkowałoby w myśl prawa kanonicznego odsunięciem od pełnionych obowiązków; jednak już w marcu t.r. przedstawił S. w poznańskim konsystorzu trzech świadków pamiętających czas ślubu jego rodziców oraz jego narodziny i oczyścił się z zarzutów.
W lipcu 1647 na kapit. prowincjalnej, której przewodniczył Borkowić, S. zrzekł się urzędu prowincjała, postanawiając jednocześnie nigdy już nie piastować żadnej godności. Wkrótce potem wyjechał przez Węgry do Rzymu, skąd pisał o swoich polskich współbraciach: «ucierpiałem ja od nich tak, żebym w Turczech et inter barbaros nie ucierpiał więcy». W Rzymie starał się o odzyskanie jednego z domów zakonu, jednak po śmierci Ingolego (przed 28 XI 1649) zabrakło mu protektora i rewindykacja własności nie powiodła się. Nabycie przez niego dwóch małych domków połączonych później z konwentem św. Pawła Pustelnika na Kwirynale wydaje się wątpliwe. S. pozostawał w Rzymie prawdopodobnie dziesięć lat. Ok. r. 1657 paulin Wincenty Sleszkowski publicznie zarzucił mu sfałszowanie breve papieskiego w sprawie aprobaty konstytucji. Ponieważ równocześnie szerzyły się opinie, że obecność S-ego w Rzymie źle wpływa na opinię o zakonie w Kongregacji Rozkrzewiania Wiary, Borkowić polecił mu zamieszkać w klasztorze w Wiener Neustadt.
S., doświadczony w pracach kancelaryjnych konsystorza poznańskiego, w zakonie zapoczątkował systematyczne spisywanie dokumentacji spraw procesowych paulinów, wywodząc akta od najdawniejszych lat. Spisał cztery kopiariusze akt do dóbr Wiewiec i Pińczów oraz akta procesów prowadzonych przed Trybunałami Lubelskim i Piotrkowskim. Do „Liber miraculorum B. V. monasterii Częstochoviensis” wpisał 120 świadectw o niezwykłych zdarzeniach za przyczyną Matki Bożej (Arch. Jasnogórskie OO. Paulinów, rkp. 2096), sporządził co najmniej 8 ekscerptów aktowych z l. 1625–9 i niezliczoną ilość regestów do akt luźnych. W l. 1633–4 napisał w Rzymie trzy skrypty teologiczne (Arch. Jasnogórskie OO. Paulinów, rkp. I 29, B 31, B. Klasztoru na Skałce, rkp. VII B 2). Opracował i wydał Nabożeństwo do Najświętszej Panny Marii z różnych ksiąg zebrane (Kr. [b.r.w.], druk nieznany). Przyczynił się do wprowadzenia do prawodawstwa zakonu obowiązku sporządzania wszechstronnej dokumentacji o życiu osób i funkcjonowaniu każdego domu. Zainicjował spisywanie akt całego zakonu; do pierwszego tomu akt wprowadził wykonaną własnoręcznie ozdobną kartę tytułową, wpisał kilkanaście dokumentów obrazujących stan zakonu po klęsce Węgier pod Mohaczem (1526) oraz dokumentację aktową od kapit. generalnej w r. 1640, dodając na końcu katalog żyjących paulinów (B. Uniw. w Budapeszcie, rkp. AB 154). Wszystkie kodeksy kopiarzowe pisał pięknym pismem, dokumenty poprzedzał krótkimi cynobrowymi regestami, odnośnikami do oryginałów oraz ogólną charakterystyką całego zespołu aktowego; zdobił je też artystyczną dekoracją roślinną i figuralną oraz dowolnymi stylami pisma, finezyjnymi kartami tytułowymi i miniaturami, szkicami drzew genealogicznych i filigranowymi ozdobnikami w postaci rączek, rozet lub wazonów z kwiatami. S. ufundował ołtarz Zwiastowania NMP w kościele parafialnym w Stęszewie. Na karcie tytułowej aktu erekcyjnego, przechowywanego w Arch. Archidiecezjalnym w Poznaniu znajduje się ozdobny inicjał z przedstawieniem NMP Apokaliptycznej z Dzieciątkiem, adorowanej przez S-ego. S. zmarł 13 II 1658 w Wiener Neustadt. Kronikarz jasnogórski Adam Zawada podkreślił w nekrologu jego zasługi dla rozbudowy wielu domów i wprowadzenia karności, nie taił jednak kłopotów z wdrożeniem konstytucji zakonnych. Surowo ocenił S-ego A. Eggerer, który w rocznikach zakonu zamieścił dwie wersje o jego działalności; tekst pierwszy, przechowywany w Krakowie, zaginął, natomiast w drugim, wydanym w Wiedniu w r. 1663 znajduje się wiele zacierających rzeczywistość uników i niedomówień.
Portret z 2. poł. XVII w. w klasztorze na Jasnej Górze, fot. portretu w: Adamczyk J., Wizerunki dostojników duchownych na Sali Rycerskiej na Jasnej Górze, W. 1901; Jędrzejewski A., Historia OO. Paulinów w obrazach na Jasnej Górze, Częstochowa 1939; – Estreicher; – Słown. Pol. Teologów Katol.; – Katalog zabytków sztuki w Pol., S. Nowa, VII cz. 1; – Frąś L., Ks. Augustyn Kordecki, „Ateneum Kapł.” R. 24: 1938 t. 41 s. 326–36, 417–21; Galla F., A Pálosrend reformalasa a XVII szadban, „Regnum” 1941; Kisbán E., A magyar Pálosrend története, Budapest 1939 I; Pasternak F., Historia kodyfikacji konstytucji zakonu paulinów od 1308 do 1930 r., „Nasza Przeszłość” T. 31: 1969 s. 11–74; Szafraniec S. K., „Bonus Pater” – o. Mikołaj Staszewski, „Vox Eremi” 1958 nr 3 s. 55–71; tenże, O. Augustyn Kordecki w świetle duchowości paulinów polskich XVII w., W. 1980 s. 41–3, 65, 76–7; Zbudniewek J., Kopiarze dokumentów zakonu paulinów w Polsce do końca XVII wieku, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kośc.” T. 34: 1977 s. 293–344, T. 35: 1977 s. 145–94; tenże, Rodziny zakonne paulinów w zachodniej Europie, „Studia Claromontana” R. 3: 1982 s. 290; tenże, Wokół kwerend archiwalnych o paulinach w Rzymie, tamże R. 4: 1983 (indeks s. 459); – Arch. nacji pol. w Uniw. Padewskim, I; Constitutiones ordinis s. Pauli Primi Eremitae, Viennae1646; Pokorski I., Series vitae SS. Patrum, quos Eremus Paulina transmisit astris..., Varsaviae 1730; Roczniki Paulińskie, Częstochowa 1992 I (Eggerer A., Fragmen panis et reliquiae annalium fratrum eremitarum..., Tłum. P. Kosiak); toż, Częstochowa 1997 II (Benger N., Annalium eremi-coenobiticorum ordinis Fratrum Eremitarum s. Pauli Primi Eremitae, Tłum. tenże); – Archivio della s. Congregazione per l’Evangelizzazione dei Popoli o „de Propaganda Fide” w Rzymie: Acta Congregationis de Propaganda Fide, t. 3–27 (1622–58), Scritture originali riferite nelle Congregazioni Generali, vol. 16, 58–60, 62, 64, 72–8, 80–1, 85, 87, 90–6, 127, 135–7, 164, 218, 336, 338 (1622–48), Miscelanea diversa VIII, Constitutiones ord. s. Pauli I Er., Visite e Collegi, vol. 1–26, 28–9: 1622–48 (mikrofilmy i kopie tych akt znajdują się w Arch. Klasztoru na Skałce w Kr., ich opis w: Zbudniewek J., Wokół kwerend...); Arch. Jasnogórskie OO. Paulinów w Częstochowie: Catalogus patrum et fratrum [...] ord. s. Pauli I Er. in Regno Poloniae, rkp. 77 (1552–1789) s. 10–11, 396, rkp. 413, 414, Formulae obedientiarum, rkp. 554 (1368–1673) s. 138–9, 237–8, 242, 250–1, 525, Acta Provinciae Poloniae, rkp. 741–743 t. 1–3 (1625–1658), rkp. 809, Dobra fundacyjne Jasnej Góry, rkp. 1346 (1516–1700), Wiewiec i Wola Wiewiecka, akta luźne, rkp. 1397 (1628–36), Wiewiec, akta luźne, rkp. 1398 (1599–1635) s. 3, Akta konwentu w Brdowie, rkp. 1527 (1436–1827), Akta konwetu jasnogórskiego i osoby o. Kordeckiego, rkp. 1736 (1652–72), „Liber miraculorum”, rkp. 2096, Liber conventus Bessoviensis [...] ab anno 1639, rkp. 2917, Arch. Prowincji, rkp. 2256 (1649–1842) s. 1–2, rkp. 2996; Arch. Kurii Metropolitalnej w P.: Acta Curiae Episcopalis, rkp. 138 t. 1619–21 k. 183–556v, rkp. 155 t. 1647 (pod 25 II i 15 III); Egyetemi Könyvtàr (B. Uniw.) w Budapeszcie: Acta ordinis s. Pauli Primi Eremitae, rkp. Ab 155 t. 1 (1540–1674).
Janusz Zbudniewek