Mikołaj z Tuliszkowa (zm. ok. 1534), lekarz i astrolog, profesor Akad. Krak., kanonik gnieźnieński. Pochodził z Tuliszkowa koło Konina, prawdopodobnie z rodziny mieszczańskiej, był synem Macieja. Immatrykulowany w Akad. Krak. w półr. letn. 1492, bakalaureat sztuk wyzwolonych uzyskał dopiero w r. 1500; znacznie szybciej uporał się z egzaminami magisterskimi, podejmując bezpośrednio po promocji (1503) wykłady na Wydziale Artium jako docent extraneus (1504–8). Związany w l. 1504–7 z Bursą Filozofów, zapewne wkrótce po promocji magisterskiej rozpoczął studia na Wydziale Lekarskim, które, od czasu wejścia do Kolegium Mniejszego (1509), przyjętym wówczas zwyczajem łączył z żywymi zainteresowaniami astronomiczno-astrologicznymi. Zainteresowaniom tym dał wyraz zarówno w tematyce komentowanych w l. 1509–14 autorów (Alcabicius, Ptolemeusz, Messahala, Aben Ezra), jak i obfitej twórczości w dziedzinie literatury prognostykarskiej, którą zainaugurował ogłoszonym w r. 1509 Judicium na rok 1510. Publikował odtąd corocznie (z przerwą w l. 1520–2) poczytne almanachy dedykowane wysokim dostojnikom kościelnym: Janowi Lubrańskiemu, Janowi Latalskiemu, Erazmowi Ciołkowi, Piotrowi i Janowi Konarskim; niektóre z tych utworów zachowały się w rękopiśmiennych odpisach (B. Jag. rkp. 579). Przyjąwszy przed r. 1504 niższe święcenia kapłańskie, ok. r. 1509 został mianowany notariuszem publicznym «apostolica auctoritate», wkrótce potem objął altarię św. Bartłomieja w katedrze wawelskiej, a w r. 1517 otrzymał od Barbary Opatowczykowej patronat ołtarza św. Agnieszki fundacji Duringów w kościele Mariackim oraz altarii św. Apostołów w kościele Św. Szczepana.
Jednocześnie – jeszcze przed uzyskaniem ok. r. 1513 stopnia bakałarza medycyny – wbrew obowiązującym przepisom rozpoczął M. praktykę lekarską, za co kilkakrotnie w l. 1513–14 stawał przed sądem rektorskim z oskarżenia dra Jana Kośmidra z Ostrzeszowa. Ponieważ mimo kilkakrotnych upomnień nie zaprzestał praktyki, tłumacząc się zresztą, że leczy tylko «drogich i serdecznych przyjaciół», pozwolono mu w r. 1514, pod pretekstem braku doktorów medycyny, na udzielanie porad lekarskich, ale jedynie w «łatwiejszych przypadkach», i to pod nadzorem swego promotora Jana Mellara ze Śmigla. W l. 1515 i 1522/3 był M. dziekanem Wydziału Filozoficznego. Po przyjęciu w r. 1515 do Kolegium Większego (którego prepozytem by w l. 1515, 1522) rzadziej już obierał za przedmiot wykładów traktaty astrologiczne, często przy tym zaniedbując obowiązkowe zajęcia. Być może już wówczas nosił się z planami podróży za granicę i natrafił na jakieś w tej mierze przeszkody, bowiem dopiero 1 VI 1519 uzyskał, za wstawiennictwem kancelarii królewskiej, zezwolenie na wyjazd do Rzymu i «innych miejsc» i w kilka miesięcy później (24 XI) wyruszył w długą podróż, kierując się przez Wenecję i Rzym – gdzie w towarzystwie prepozyta spiskiego Jana Horvatha z Łomnicy został przyjęty na audiencji przez papieża Leona X – do Jerozolimy (w której bawił 20 dni); odwiedził również inne miejscowości w Palestynie, m. in. starożytną Magdalę. W drodze powrotnej zatrzymał się na dłuższy pobyt we Włoszech i uzyskał przed 11 XI 1521, prawdopodobnie w rzymskiej Sapienzy, doktorat teologii. W Rzymie lub innym uniwersytecie włoskim promował się również na doktora medycyny: z tytułem tym bowiem wpisał się z pocz. 1521 r. do księgi bractwa S. Spirito in Sassia.
Po powrocie do kraju, zawiedziony w nadziejach na nostryfikację przywiezionego z Włoch dyplomu doktorskiego (1524), coraz częściej zaniedbywał się M. w obowiązkach wykładowych; ufał już wówczas widocznie protekcji prymasa Jana Łaskiego, który przyjął go na swój dwór w charakterze lekarza przybocznego. Z początkiem 1526 r. wyjednał M-owi w kancelarii królewskiej kilkumiesięczny urlop na wyjazd «extra Regnum» w swoim towarzystwie, wreszcie 30 III 1526 wprowadził M-a do kapituły gnieźnieńskiej na nadliczbową, specjalnie utworzoną kanonię dla doktora medycyny. W tej sytuacji (22 V 1527) zrezygnował M. ostatecznie z pracy w Uniwersytecie i przeniósł się do Gniezna, ale niechętnie przyjęty w nowym środowisku i tolerowany, jak się zdaje, tylko ze względu na osobę prymasa, niewiele udzielał się w życiu kapituły. Wprawdzie w l. 1527–8 przydzielono mu kurię w zabudowaniach kapitulnych i dopuszczono do udziału w refekcjach (w zamian za obowiązek utrzymywania apteki), ale obiecanej kilkakrotnie kanonii ostatecznie nie przyznano. Mimo to zabiegał o nią usilnie jeszcze po śmierci Łaskiego (1531) jako kanonik poznański i penitencjarz gnieźnieński, starając się w r. 1534 za pośrednictwem Tomickiego o prezentę królewską na probostwo w Powidzu, które miało mu utorować drogę do kapituły metropolitalnej. Mimo rozstania z Uniwersytetem nie zapomniał o swej macierzystej uczelni i ofiarował – już jako kanonik gnieźnieński – Kolegium Większemu i Mniejszemu kilkadziesiąt druków ze swej zasobnej biblioteki astrologiczno-medycznej. Zmarł prawdopodobnie w 2 poł. 1534 r., w dostępnych bowiem źródłach po dn. 30 IX 1534 nie występuje.
Estreicher; Żebrawski, Bibliografia; Giedroyć, Źródła do dziej. medycyny; Korytkowski, Prałaci gnieźn., IV 143–8; Kaczmarczyk, Catalogus diplomatum Univ. Crac.; Wisłocki, Incunabula; tenże, Katalog; – Barycz, Historia UJ; tenże, Polacy na studiach w Rzymie; Morawski, Historia UJ, II; Zathey J., Biblioteka Jagiellońska w l. 1364–1492, w: Historia Biblioteki Jagiellońskiej. T. 1: 1364–1775, Kr. 1966; – Acta rectoralia, I; Acta Tom., XVI; Cod. Univ. Crac., IV; Conclusiones Univ. Crac.; Liber diligentiarum; Mater. do dziej. piśmiennictwa pol., II; Wypisy źródłowe do dziejów Wawelu… 1516–1525, Kr. 1970; – B. Jag.: Inc. 2697 (Zap. Mikołaja Biema), rkp. 579.
Leszek Hajdukiewicz