Nowogródzki Mojżesz, pseud.: Ański, Moniek (1903–1941), działacz komunistyczny. Ur. 30 XII w Warszawie w zamożnej rodzinie mieszczańskiej, był synem Mordechaja (Motela?) Chaima i Idy z Rozenbaumów. Wychowany w atmosferze ideowego zaangażowania starszego rodzeństwa (zwłaszcza Emanuela, działacza Bundu, i Józefa, przywódcy w l. 1917–18 lewicowej opozycji w «Cukunfcie»), N. już jako 16-letni uczeń gimnazjum męskiego Tow. «Chinuch» w Warszawie, stanął w r. 1919 na czele ukształtowanej w łonie Socjaldemokratisze Jugnt-Bund «Cukunft» grupy, która utworzyła prokomunistyczną organizację p. n. Niezależna Młodzież Socjalistyczna. W celu nawiązania kontaktów z komunistyczną organizacją młodzieży radzieckiej i zaznajomienia się z przebiegiem Kongresu Komunistycznej Międzynarodówki Młodzieży wyjechał w r. 1921 nielegalnie do Moskwy.
Po powrocie N. był współorganizatorem powstałego w r. 1922 Związku Młodzieży Komunistycznej w Polsce (ZMK). Wszedł do Komitetu Centralnego (KC) ZMK i przez pewien czas był członkiem i kierownikiem Sekretariatu KC oraz redaktorem centralnego organu ZMK „Towarzysz”. Z ramienia KC brał na początku 1923 r. udział w powoływaniu lokalnych komitetów, należał prawdopodobnie do Centralnej Komisji Połączeniowej ZMK i lewicowego odłamu «Cukunft» – «Komcukunft». Aresztowany 13 V 1923 wraz z 21 uczestnikami ogólnokrajowej narady ZMK w lokalu Związku Zawodowego Żydowskiej Służby Domowej przy ul. Długiej 61 w Warszawie, został osadzony w więzieniu mokotowskim. W więzieniu układał wiersze, pisał szopki polityczne i rysował. Był typem rewolucjonisty-romantyka. Zafascynowany udaną ucieczką Juliana Leńskiego-Leszczyńskiego z gmachu Sądu Okręgowego (SO) w Warszawie, podjął, gdy prowadzono go na badania do sędziego śledczego, próbę ucieczki, która jednak nie powiodła się. Brał udział w życiu komuny więziennej; był wykładowcą na kółkach samokształceniowych, przygotowywał dla „Więźnia Politycznego” informacje o walce więźniów Mokotowa, wykonał też 9 szkiców-portretów współtowarzyszy, zamieszczonych tamże (1925 nr 7–8 s. 13). Od 26 VII do 6 VIII 1924 uczestniczył w protestacyjnej głodówce w związku z przeciąganiem się śledztwa w sprawie aresztowanych członków ZMK. Rozprawa odbyła się dopiero w dn. 31 III – 3 IV 1925 przed SO W Warszawie; N. skazany został na 4 lata ciężkiego więzienia. Broniący go adwokat Teodor Duracz wniósł 19 V t. r. apelację, jednak Sąd Apelacyjny (SA) w Warszawie 11 XI 1925 wyrok zatwierdził. W związku z darowaniem mu na mocy amnestii 1/3 części kary wyszedł z więzienia w lipcu 1928 i natychmiast podjął działalność w Komunistycznej Partii Polski (KPP).
W okresie walk frakcyjnych w KPP N. był zwolennikiem tzw. większości i został w t. r. powołany do nowego Sekretariatu KC ZMK, utworzonego przez «większościowe» KC KPP w miejsce rozwiązanego Sekretariatu z Alfredem Lampe na czele. Mimo braku wyższego wykształcenia N. zdobył dużą wiedzę w dziedzinie nauk społecznych, toteż skierowano go do pracy propagandowo-agitacyjnej i do Centralnej Redakcji ZMK. Aresztowany ponownie 14 VI 1929 w związku z likwidacją Centralnej Techniki KPP i ZMK, został osadzony w areszcie śledczym przy ul. Dzielnej. Był tu współorganizatorem manifestacji więźniów w rocznicę rewolucji październikowej. Skazany wyrokiem SO w Warszawie z 19 XII 1929 na 5 lat ciężkiego więzienia, został przeniesiony do więzienia mokotowskiego, a 15 III 1930 przetransportowany do więzienia w Koronowie. W maju brał udział w wystąpieniach więźniów. W wyniku skargi apelacyjnej wniesionej przez obrońcę Kazimierza Sterlinga N. został wyrokiem SA w Warszawie z 23 VII 1930 uniewinniony. W rozprawie przeciwko 32 więźniom Koronowa «za zakłócenie spokoju więzienia», która odbyła się 22 XII t. r. przed Sądem Powiatowym w Koronowie, również uniewinniono go. Aresztowany jednak ponownie 10 IX 1931 w Warszawie pod zarzutem działalności komunistycznej, został osadzony w więzieniu mokotowskim. Wkrótce zwolniony, podjął pracę w dziale propagandy i agitacji Komunistycznego Związku Młodzieży Polskiej (KZMP) i KPP. Jednakże dostępne materiały nie pozwalają na dokładne ustalenie roli N-ego w kierownictwie KPP. Prawdopodobnie w l. 1933–4 był pierwszym przedstawicielem partii delegowanym do kierownictwa polskich sekcji Francuskiej Partii Komunistycznej. W l. 1934–5 wchodził w skład Sekretariatu Krajowego KC KPP, na przełomie stycznia i lutego 1935 kierował jako sekretarz tzw. Obwodem Węglowym KPP, w r. 1936 działał w Łodzi, a następnie w Komitecie Warszawskim KPP. Dn. 17 I 1938 został jeszcze raz aresztowany na konferencji partyjnej w lokalu związku skórzanego przy ul. Leszno, ale sprawy mu nie wytoczono. Prawdopodobnie wkrótce potem wyjechał do Francji; zapewne latem t. r. wrócił do Warszawy razem z żoną Judytą, która przyjechała tu z ramienia Komitetu Wykonawczego Międzynarodówki Komunistycznej z poleceniem przekazania ówczesnemu kierownictwu krajowemu KPP komunikatu o rozwiązaniu partii. W Warszawie N. pracował jako nauczyciel prywatny aż do wybuchu wojny w r. 1939. Później przedostał się do zajętego przez Armię Czerwoną Białegostoku. W momencie rozpoczęcia wojny niemiecko-radzieckiej w czerwcu 1941 przebywał na wsi u chorej żony. Nie zdążył się ewakuować i w kilka dni później zginął.
Żona jego Judyta z Ryknerów Nowogródzka (ok. 1908–1943) pochodziła z inteligenckiej rodziny warszawskiej. Już jako uczennica gimnazjum żeńskiego Z. Kaleckiej w Warszawie działała w lewicowym Związku Młodzieży Szkolnej, później w KZMP i KPP. Po zajęciu Białegostoku przez Niemców zamknięta w getcie, należała do aktywu komunistycznego, który przystąpił do organizowania ruchu oporu. Z chwilą powstania na początku 1942 r. skonsolidowanej Organizacji Antyfaszystowskiej koordynowała prace utworzonej równolegle organizacji młodzieżowej. Mimo pogłębiającej się choroby serca uczestniczyła nadal w ruchu podziemnym. W r. 1943 stała na czele grupy, która organizowała oddziały partyzanckie i kilkakrotnie próbowała wyprawić je do lasu. W czasie powstania w getcie białostockim dowodziła obroną ogrodu Judenratu, a następnie atakiem na ogrodzenie getta. W nocy z 19 na 20 VIII 1943 podjęła kolejną, również nieudaną, próbę wyprawienia grupy bojowej do lasu. Wkrótce potem, nie chcąc oddać się w ręce hitlerowców, popełniła samobójstwo.
Fot. w: Arch. Ikonograficzne Centr. Arch. KC PZPR nr 5587; Szkic autoportretów: „Więzień Polityczny” 1925 nr 7–8 s. 13; – Datner S., Walka i zagłada białostockiego getta, L. 1946 s. 19, 37, 39; Kowalski J., Komunistyczna Partia Polski 1935–1938, W. 1975; tenże, Trudne lata, W. 1966; Krzemień L., Związek Młodzieży Komunistycznej w Polsce, W. 1972; Mark B., Ruch oporu w getcie białostockim, W. 1952 (dotyczy głównie Judyty Nowogródzkiej); – Kołodziej S., Wspomnienia 1915–1945, W. 1967 s. 212; Poufny Przegląd Inwigilacyjny nr 571 poz. 126; – „Biul. Kom. Hist. KC ZMS” 1961 nr 3 s. 85, 1962 nr 4–5 s. 38; „Pokolenia” 1972 nr 1 s. 24, 31, 1974 nr 3 s. 61; „Więzień Polityczny” 1924 nr 1 s. 7, 1925 nr 3–4 s. 18, 1926 nr 1 s. 10; „Z Pola Walki” 1958 nr 4 s. 127, nr 3 s. 174, 1960 nr 1 s. 184, nr 2 s. 176, nr 3 s. 24; – AAN: MSW 1199 k. 499, 527; Centr. Arch. KC PZPR: Teczka osobowa N-ego nr 4252, Arch. Duracza 105/408 k. 1, 6, 11, 17–19, 40, 41, 95, 141, 143, 145, 105/1416 k. 10, 11, 105/1650 k. 1v., Komisariat Rządu na m. st. Warszawę 297/595 (arkusz ewidencyjny N-ego), Więzienie Koronowo t. 157, Więzienie Mokotów t. 249, 581, 799, 1327; – Informacje Celiny Budzyńskiej, Reginy Wojskowskiej, Aleksandra Zatorskiego i Ireny Kowalskiej.
Alicja Pacholczykowa