Gordon Patryk Leopold (1635–1699), żołnierz i pamiętnikarz. Ur. 31 III w dziedzicznym zamku Auchleuchries w hrabstwie Aberdeen w Szkocji, pochodził z katolickiej rodziny hrabiów z Aberdeen, był młodszym synem Johna i Marii Ogilwii. Dzieciństwo spędził G. w kraju, uczęszczając ze starszym bratem Aleksandrem do szkół. Ponieważ jako katolik nie mógł studiować na krajowych uniwersytetach, rodzice wyprawili go do Prus. Odtąd G. spędził prawie całe swe awanturnicze życie poza krajem. 29 VII 1651 wylądował w Gdańsku. Dzięki pomocy przygodnie spotkanego szlachcica dostał się do kolegium jezuickiego w Braniewie (Brunsberga), skąd zbiegł w r. 1654 na dwór Opalińskich do Poznania. Z którymś z młodych Opalińskich udał się do Hamburga, gdzie opuścił dwór magnacki i zaciągnął się do wojska szwedzkiego. Odtąd służył w armii szwedzkiej i wziął udział w kampanii w Polsce.

Na ziemię polską wkroczył w lipcu 1655 r. jako kawalerzysta w armii Wittenberga. Był pod Ujściem, potem Żarnowem, Krakowem, służąc zrazu jako ochotnik w pułku hr. Pontusa de la Gardie. Ostatnie tygodnie 1655 r. spędził G. na leżach zimowych w Nowym Sączu, skąd ledwie uszedł z życiem do Krakowa w czasie ataku mieszczan na miasto 13 XII 1655 r. Z końcem grudnia 1655 r. dostał się w Rymanowie do polskiej niewoli i spędził w Nowym Sączu kilka miesięcy jako jeniec. Dopiero za wstawiennictwem ks. Ineza, prowincjała franciszkanów, odzyskał wolność pod warunkiem zaciągnięcia się do wojska polskiego. Wstąpił więc do dragonów Konstantego Lubomirskiego, podczaszego koronnego, starosty sądeckiego. Z Lubomirskim pomaszerował w połowie 1656 r. pod Warszawę, gdzie wziął udział w walkach o stolicę. Po powtórnym zajęciu przez Szwedów Warszawy w drodze do Łowicza wpadł G. w ręce brandenburskich rajtarów, którzy wydali go Szwedom. G. ponownie zaczął więc służbę w szkockiej kompanii przybocznej gen. Douglasa. W styczniu 1657 r. (5 I pod Grabinami) znowu znalazł się w niewoli, tym razem u Gdańszczan. Wymieniony przez gen. Douglasa za jakiegoś znakomitego gdańszczanina wpadł niebawem pod Brodnicą w ręce Austriaków. Po ucieczce i z tej niewoli dostał się w randze chorążego do szwedzkich dragonów płka Adersona w armii ks. Adolfa Jana. W r. 1658 pozostając w szwedzkiej służbie, planował G. na Żuławach Gdańskich zamach na ambasadora angielskiego w Rosji, Ryszarda Bradshaw, za rzekome jego przewodnictwo w trybunale skazującym Karola I na śmierć; spisek jednak nie udał się. Rozbity 22 XI 1658 r. przez partię rotm. Michałka pod Sztumem, znalazł się G. w polskich szeregach, porzucając już raz na zawsze służbę u Szwedów. Dzięki poparciu J. Sobieskiego, wówczas chorążego koronnego, znalazł G. służbę w korpusie marszałka i hetmana Jerzego Lubomirskiego. Odtąd najpierw w charakterze kwatermistrza, a potem w randze kapitana służył, od lutego 1659 r. do lipca 1661 r., w przybocznym pułku dragonii marszałka. Walczył pod Toruniem, Grudziądzem, stale przebywał w najbliższym otoczeniu Lubomirskiego, bywał na tajnych naradach, znał jego sekretarzy, przypatrzył się też z bliska działalności marszałka. G. wziął również udział w wojnie polsko-rosyjskiej. Bił się pod Lubarem, Cudnowem. Szczególnie odznaczył się w bitwie z Kozakami Jerzego Chmielnickiego pod Słobodyszczem (7 X 1660), gdzie walczył jako kapitan dragonów i został ranny, wdzierając się do nieprzyjacielskiego obozu.

Po wojnie polsko-rosyjskiej zamierzał G. przejść do służby austriackiej, zwerbowany w randze rotmistrza przez posła cesarskiego F. Lisolę. Ostatecznie uległ namowom posła rosyjskiego S. F. Leontiewa, rzucił polską służbę i od r. 1661 znalazł się ze stopniem majora w armii rosyjskiej. Dzięki wykształceniu i osobistym zdolnościom cieszył się dużym zaufaniem Rosjan i dosłużył się stopnia generała i kontradmirała. W r. 1662 wziął udział w tłumieniu rozruchów wywołanych pogorszeniem monety. W l. 1666–7 posłował od cara Aleksego Michajłowicza do Anglii, gdzie prawdopodobnie starał się o powrót do ojczyzny, gdyż po powrocie do Moskwy popadł w niełaskę cara i został wysłany na Ukrainę, gdzie spędził 10 lat (1667–76), pracując w wojskowej administracji tego kraju w randze pułkownika. Wskutek luki w pamiętniku G-a z lat 1667–1677 mało wiemy o nim z tego czasu. W r. 1670 tłumił w Trubczewsku i Bnańsku powstanie Kozaków. Na Ukrainie poznał gen. Golicyna, z nim brał udział w r. 1678 w wyprawie czehryńskiej; bronił tak bohatersko tego miasta, że 20 VIII 1678 r. został mianowany generał-majorem. W r. 1679 był komendantem Kijowa w randze generała-lejtnanta. W tym czasie zaprzyjaźnił się z Franciszkiem Lefortem, admirałem i bliskim współpracownikiem cara Piotra.

W r. 1685 uzyskał G. zezwolenie na wyjazd do Anglii pod warunkiem pozostawienia rodziny w Kijowie. Kiedy po powrocie G-a w r. 1686 do Moskwy król Jakub II zażądał zwolnienia G-a ze służby cesarskiej, rząd rosyjski stanowczo temu sprzeciwił się, zagroził nawet G-owi zesłaniem, a Golicyn za próbę opuszczenia Rosji zdegradował G-a do stopnia chorążego (praporszczyka). Wówczas G. uzyskał od Jakuba II nominację na nadzwyczajnego posła angielskiego na dworze rosyjskim. Ale i ten dyplom nie zwolnił G-a ze służby rosyjskiej. Niebawem G. odzyskał utracony stopień generała. Odtąd stosunki G-a z władzami rosyjskimi ułożyły się już całkiem poprawnie. W r. 1687 i 1689 wziął G. udział w wyprawach krymskich przeciw Tatarom i Turkom. Wówczas to w r. 1687 został mianowany generałem en chef. W czasie przewrotu 1689 r. stanął zdecydowanie po stronie Piotra W., zyskując jego zaufanie. W r. 1694 towarzyszył carowi na Morze Białe, zwiedził z nim Archangielsk, a w r. 1696 głównie dzięki G-owi car zdobył turecki Azow, za co otrzymał medal i inne nagrody. W czasie nieobecności Piotra W. w kraju w n. r. G. był inspektorem rosyjskich sił zbrojnych. W r. 1698 pod naczelną komendą A. S. Szeina stłumił G. bunt strzelców pod Monasterem Woskreseńskim. G. zmarł w Moskwie po 9 XII 1699 r. i został pochowany w katolickim kościele z najwyższymi honorami państwowymi. G. był żonaty od 1663 r. najpierw z Katarzyną von Bockhoven, córką angielskiego pułkownika Alberta w służbie rosyjskiej, pozostającego wówczas w polskiej niewoli, a potem ok. r. 1686 z Holenderką Ronaerówną; pozostawił z obu żon trzech synów; Johna, Jamesa i Teodora, oraz dwie córki: Katarzynę-Elżbietę i Marię.

G. napisał w języku angielskim cenny pamiętnik, którego rękopis przechodził różne koleje losu. Dopiero w r. 1759 nabył rękopis w czterech tomach Aleksander Stroganow, uzupełniony potem dalszymi odszukanymi dwoma tomami przez historyka G. F. Müllera. Ten sześciotomowy rękopis zawierał jednak poważne luki; w czasokresie 1635–1698, do którego pamiętnik G-a odnosił się, brakowało lat od 1667 do 1677 i od 1678 do 1684. Dopiero w l. 1849–52 został wydany ów pamiętnik w niemieckim przekładzie w Moskwie przez ks. M. S. Obolenskiego i M. C. Posselta wraz z 112 listami G-a do różnych osób, ale z wymienionymi lukami, pt. Tagebuch des Generals Patrick Gordon während seiner Kriegsdienste unter den Schweden und Polen vom J. 1655 bis 1661 und seines Aufenthaltes in Russland vom J. 1661 bis 1699, (T. I–III). Po rosyjsku wydał pamiętnik G-a w r. 1892 M. Sałtykow. Uzupełnienia dotyczące pobytu G-a w Polsce ogłosił dodatkowo W. Łoziński. W r. 1859 J. Robertson ogłosił pamiętnik G-a w wyjątkach, pt. Passages from the Diary of general Patrick G. of Auchleuchries. Pamiętnik G-a jest jednym z najważniejszych źródeł do historii drugiej połowy XVII w., gdyż autor był świadkiem, a często również uczestnikiem przedstawianych przez siebie wypadków, zwłaszcza z dziejów Rosji. Pamiętnik G-a nie jest pozbawiony wartości i do dziejów Polski, szczególnie w okresie wojny szwedzkiej i rosyjskiej. G. znając bliżej działalność J. Lubomirskiego, bronił w swym pamiętniku stanowiska marszałka, zwąc go przyjacielem cnoty, a wrogiem występku.

Portret G-a oraz jego żony był w r. 1849 w Pałacu Zimowym w galerii Piotra W.; – Maliszewski, Bibliografia pamiętników; W. Enc. Ilustr.; Enc. Org.; Enc. Wojsk.; Enc. Britan.; Grande Enc. (Paris); Dictionary of Nation. Biography; – Czermak W., Szczęśliwy rok (1660), „Przegl. Pol.” T. 107: 1893 s. 37, 54; Hniłko A., Bitwa pod Słobodyszczem, „Przegl. Hist. Wojsk.” T. 1: 1929 s. 193–206; tenże, Wyprawa cudnowska w 1660 r., W. 1931; Korzon T., Dola i niedola J. Sobieskiego, Kr. 1898 I 165; Kubala L., Wojna brandenburska i najazd Rakoczego, Lw.–W. 1917 s. 153, 270, 302, 304, 312; Nowak T., Oblężenie Torunia w r. 1658, Tor. 1936, Rocz. Tow. Nauk. Tor., 43; Obolenski M. A., Posselt M. C, Vorrede zu P. Gordon’s Tagebuch, Moskau 1849; Oćerki istorii SSSR, Period feodalizma XVII v., Moskva 1955; Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655–1660, W. 1957 III; Szczotka S., Chłopi obrońcami niepodległości Polski w okresie potopu, Kr. 1946; tenże, Udział chłopów w walce z potopem szwedzkim, Lw. 1939; – Diarium itineris in Moscoviam descriptum a Joanne Georgio Korb, secretario ablegationis cesareae, Vienna 1700; Łoziński W., Jenerała Gordona pamiętnik o pobycie w Polsce od r. 1651 do r. 1661, „Rozmaitości”. Dod. do „Gaz. Lwow.” 1857 nr 21–26; Opisanie źizni byvsogo rossijskogo generała Gordona. Mesjacoslav na 1782 god.; Golikov I., Istorićeskoe izobraźenie źizni i vsech diel slavnogo F. J. Leforta i sosluźebnika jego… gen. P. Gordona. Moskva 1800.

Adam Przyboś