Sowa Paweł, pseud. i krypt.: Warmiak, P.S. (1897–1985), nauczyciel, redaktor, publicysta, działacz społeczno-oświatowy. Ur. 23 IV w Kieźlinach pod Olsztynem, był synem Jana, właściciela 30-hektarowego gospodarstwa rolnego, i Karoliny z domu Delberg.
S. kształcił się w gimnazjach niemieckich w Reszlu, Olsztynie, wreszcie – z powodu kłopotów na tle narodowościowym – w Broich pod Akwizgranem. Egzamin dojrzałości złożył w r. 1916. W czasie pierwszej wojny światowej służył w armii niemieckiej na froncie macedońskim. Po zdemobilizowaniu przyjechał do Olsztyna. Ukończył tam (1919) pierwszy polski kurs nauczycielski. Kształcił się następnie na nauczycielskim kursie maturalnym w Poznaniu. Powrócił wkrótce do Olsztyna i włączył się w prace Warmińskiego Komitetu Plebiscytowego. Jednocześnie uczył historii na drugim polskim kursie nauczycielskim. Po przegranym plebiscycie na Warmii, Mazurach i Powiślu (1920) znalazł się najpierw w Poznaniu, po czym do r. 1922 był nauczycielem w Chodzieży i Szubinie. Rozpoczął potem studia na Uniw. Jana Kazimierza we Lwowie i publikował artykuły na temat Warmii i Mazur w miejscowej prasie, lecz po krótkim czasie wrócił na Warmię. Dn. 3 XI 1923 brał udział w olsztyńskim zjeździe założycielskim Związku Towarzystw Młodzieży w Prusach Wschodnich, na którym wybrano go na członka Rady Wykonawczej i sekretarza generalnego związku. We wrześniu 1924 zastąpił w Sztumie Franciszka Barcza na stanowisku sekretarza Okręgu Ziemi Malborskiej (Powiśle) IV Dzielnicy Związku Polaków w Niemczech. Próbował następnie, korzystając z bezterminowego urlopu, kontynuować studia we Lwowie, lecz wkrótce wrócił do Olsztyna z zadaniem zorganizowania konspiracyjnego szkolenia młodzieży męskiej z Prus Wschodnich na kursach wojskowych i sportowych w Toruniu i Warszawie.
W r. 1926, ze względów bezpieczeństwa, S. musiał przenieść się do Polski. Osiadł na Pomorzu; pracował w Bydgoszczy, Toruniu i Grudziądzu. W r.n. wydał jeden numer czasopisma „Warmia i Mazury. Rodzimej poezji, zwyczajom i obyczajom oraz kulturze i historii poświęcone” (P.). Potem współorganizował Zrzeszenie Rodaków z Warmii, Mazur i Ziemi Malborskiej (z siedzibą w Bydgoszczy). Na zjeździe 15 VII 1928 w Bydgoszczy obrano go sekretarzem generalnym Rady Wykonawczej Zrzeszenia; funkcję tę pełnił do r. 1934. Powołał terenowe oddziały zrzeszenia: w Brodnicy, Działdowie, Grudziądzu, Lubawie, Poznaniu, Tczewie i Toruniu. Redagował wraz z Antonim Malewskim, Henrykiem Lewandowskim i Antonim Kiszewskim, przy udziale nader czynnego współpracownika terenowego Antoniego Lorenckowskiego, miesięcznik „Ziemia Wschodnio-Pruska”, którego pierwszy numer ukazał się w maju 1929 w Toruniu, ostatni – w końcu 1932. Wydawał też pismo „Uniwersum Handlowe” (1929 Bydgoszcz). W tym czasie ogłosił kilka broszur i książeczek tematycznie związanych z Warmią i Mazurami. Częściowo były to przedruki z „Ziemi Wschodnio-Pruskiej”, m.in. Prusy Wschodnie prowincja-bankrut (Tor. 1930), Plebiscyt na Warmii, Mazurach i Ziemi Malborskiej 1920–1930 (Tor. 1930), Ratujmy Mazury (Tor. 1931), Polen – Land, Leute, Wirtschaft, Handel (Tor. 1930, wspólnie z H. Lewandowskim). Opublikował również broszurę w gwarze warmińskiej pt. Winczara rajek (Wąbrzeźno 1932). Od r. 1932 prowadził w Toruniu sklep z artykułami piśmiennymi. W maju 1935 wszedł w skład Komitetu Centralnego byłych Działaczy Niepodległościowych na Pomorzu. W r. 1939 osiadł w Grudziądzu, skąd jako współpracownik (od wielu lat) II Oddziału Sztabu Generalnego WP organizował siatkę przerzutową do Prus Wschodnich i jednocześnie pracował w Związku Weteranów Powstań Narodowych.
Podczas okupacji niemieckiej S. ukrywał się w pow. mławskim (Małe Bagienice i Sarnowo); był czynny w Armii Krajowej. Na początku 1945 krótko był burmistrzem Działdowa, współorganizował miejscowe gimnazjum i przez pewien czas był jego dyrektorem. Potem został naczelnikiem Wydz. Oświaty i Kultury Urzędu Pełnomocnika Rządu na Okręg Mazurski w Olsztynie. W l. 1946–8 był kierownikiem Wydz. Ogólnego w olsztyńskim Kuratorium Okręgu Szkolnego. Jeszcze w r. 1945 wszedł w skład Komitetu Narodowościowego na Okręg Mazurski, został też w r. 1946 radnym Miejskiej Rady Narodowej w Olsztynie, był członkiem zarządu tamtejszego Okręgu Polskiego Związku Zachodniego. W okresie stalinowskim, zmuszony do porzucenia działalności politycznej, pracował jako urzędnik w Cechu Rzemiosł Różnych. W l. 1955–65 przewodniczył Przymusowemu Zrzeszeniu Prywatnych Właścicieli Nieruchomości w Olsztynie. W l. 1957–8 był prezesem Zarządu Głównego Warmińsko-Mazurskiego Tow. Społeczno-Kulturalnego w Olsztynie. W l. sześćdziesiątych podjął współpracę z Chrześcijańskim Stow. Społecznym, był od r. 1972 członkiem Zarządu Wojewódzkiego w Olsztynie i Zarządu Głównego w Warszawie. Dwukrotnie w r. 1969 i 1974 wydane zostały jego wspomnienia: Po obu stronach kordonu (Olsztyn 1969), nadto napisał powieść Agent Rabe (W. 1976), a w oparciu o znalezione po r. 1945 w Olsztynie raporty agentów Bund Deutscher Osten napisał dwie książki o ruchu polskim: Cena polskości (W. 1976) i Tropem spadkobierców Hakaty. Antypolska działalność Bund Deutscher Osten na Warmii i Mazurach (1933–1939) (W. 1979, przy współpracy z ks. Ryszardem Otellem). Opublikował wiele artykułów w „Gazecie Olsztyńskiej” i „Słowie na Warmii i Mazurach” (cotygodniowym dodatku do „Słowa Powsz.”). Był laureatem regionalnej nagrody im. Michała Lengowskiego (1970). Zmarł 4 II 1985 w Olsztynie i tam został pochowany. Był odznaczony m.in.: Medalem Niepodległości, Krzyżem Kawalerskim i Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, medalem «Zasłużony dla Warmii i Mazur».
W małżeństwie zawartym 26 IX 1926 z Heleną z Kiszewskich (1901–1985) miał S. córkę Halinę (ur. 1928), zamężną Żuchlewską.
Fot. zbiorowa w: Sowa P., Po obu stronach kordonu, s. 173; – Bibliografia czasopism pomorskich. Województwo bydgoskie, Red. H. Baranowski, Tor. 1960; Bibliografia Warmii i Mazur za l. 1968–91, Olsztyn 1976–98; Sukertowa-Biedrawina E., Bibliografia Mazur i Warmii w okresie dziesięciolecia 1945–1955, Olsztyn 1960; toż za l. 1956–60, Olsztyn 1964; Materiały pamiętnikarskie w zbiorach Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego, Oprac. Z. Fras, Olsztyn 1986; Olsztyńskie biografie literackie 1945–1988, Red. J. Chłosta, Olsztyn 1991; Oracki, Słown. Warmii XIX i XX w.; tenże, Twórcy i działacze kultury w województwie olsztyńskim w latach 1945–1970, Olsztyn 1975 s. 157–8; – Browiński C., Olsztyn 1945–1970, Olsztyn 1974 (fot. zbiorowa); Chłosta J., Pawła Sowy żywot i sprawy, „Warmia i Mazury” 1987 nr 10 (fot.); tenże, Szkolnictwo polskie na Warmii w latach 1919–1920, „Komun. Mazursko-Warmińskie” 1977 nr 3–4 s. 381; tenże, W 80. rocznicę urodzin. Paweł Sowa, „Słowo Powsz.” 1977 nr 97, dod. „Słowo na Warmii i Mazurach” nr 16; Chojnowski A., Związek Mazurów w Działdowie (1935–1939), „Przegl. Hist.” R. 46: 1975 s. 224–5, 227; Kronika Olsztyna 1945–1950, [Oprac.] A. Wakar, Olsztyn 1972; Łukaszewicz B., Olsztyn 1945–1985. Zapis czterdziestolecia, Olsztyn 1987; Oracki T, Rozmówiłbym kamień…, W. 1976; Wojnowski E., Warmia i Mazury w latach 1945–1947. Życie polityczne, Olsztyn 1970; Wrzesiński W., Ruch polski na Warmii, Mazurach i Powiślu w latach 1920–1939, Olsztyn 1973; – Kruk E., Kartki z życiorysu, „Gaz. Olsztyńska” [dod.] „Archipelag” 1974 nr 99 (relacja z rozmowy z S-ą); Małłek K., Polskie są Mazury. Wspomnienia 1945–1966, W. 1972; tenże, Z Mazur do podziemia. Wspomnienia 1939–1945, W. 1970; Zientara-Malewska M., Wspomnienia nauczycielki spod znaku Rodła, Oprac. B. Grześ, W. 1985 s. 45, 50, 164–6, 172; – „Gaz. Olsztyńska” 1982 nr 80; „Mater. Inform.-Bibliogr.” 1981 październik–grudzień s. 3–17 (B. Rudzka, bibliogr.); – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Bibliotekarz Olsztyński” 1986 nr 4 (I. Walczak); „Dzien. Pojezierze” 1985 nr 28; „Gaz. Olsztyńska” 1985 nr 33, 1997 nr 81; „Za i przeciw” 1985 nr 22 (W. M. Leyk, fot.); – Uniw. Mazursko-Warmiński w Olsztynie, Wydz. Human.: Borowska E., Twórczość literacka i publicystyczna Pawła Sowy (mszp. pracy magisterskiej z r. 1978).
Jan Chłosta