Szczapiński Piotr Józef (1805–1870), lekarz, powstaniec listopadowy, emigrant, pamiętnikarz.
Ur. 31 I w Wilnie w niezamożnej rodzinie szlacheckiej.
Od r. 1815 uczył się S. w gimnazjum wileńskim. Po śmierci ojca (1819) pogorszyła się jego sytuacja materialna i odtąd zarabiał na życie korepetycjami. Jednocześnie uczył się gry na skrzypcach u swojego przyjaciela Ignacego Statkowskiego. W r. 1822 rozpoczął studia na Wydz. Lekarskim Uniw. Wil.; uczęszczał na wykłady Jędrzeja Śniadeckiego i Seweryna Gałęzowskiego. Wraz z grupką dwudziestu studentów założył 3 V 1823 tajne stow. samokształceniowe, stawiające sobie za cel objęcie w przyszłości najwyższych urzędów, na których «można by skuteczniej działać na oswobodzenie Ojczyzny z jarzma niewoli». W r. 1825 został przyjęty do Inst. Skarbowego Medycznego w Wilnie, gdzie otrzymywał stypendium. Równocześnie w l. 1826–8 pracował w prosektorium Uniw. Wil. Studia ukończył 12 III 1828 ze stopniem doktora I kl. Dn. 27 IV t.r. otrzymał nominację na ordynatora Głównego Szpitala w Grodnie; ciesząc się dobrą opinią, prowadził również praktykę lekarską w obwodzie białostockim oraz woj. augustowskim Król. Pol.
Po wybuchu powstania listopadowego w Warszawie agitował S. za rozpoczęciem działań zbrojnych także na Litwie; uczestniczył w poufnych naradach, przyjmował emisariuszy oraz rozprowadzał odezwy i prasę powstańczą. Wspólnie z przyjaciółmi utworzył w Grodnie na początku stycznia 1831 tajny Związek Patriotyczny. W Wilnie spotkał się 20 III t.r. z przedstawicielami Komitetu Wileńskiego w celu omówienia koordynacji planów powstańczych dla całej Litwy. Za namową jednego z powstańców, Tomasza Kraskowskiego, włączył się w organizację powstania na terenie Puszczy Białowieskiej. Dn. 6 IV wyruszył tam z małym oddziałem, używając nazwiska Nowicki. Walkę rozpoczął na początku maja, dokonując kilku udanych ataków na transporty rosyjskie. Odznaczył się 15 V w zasadzce zorganizowanej na patrol kozacki pod Hwoźną w Puszczy Białowieskiej oraz 31 V w dowodzonym przez kpt. Mikołaja Żylińskiego napadzie na oddział rosyjski w Gródku na Podlasiu. Do końca czerwca uczestniczył w akcjach dywersyjnych na rosyjskie transporty aprowizacyjne. Po rozwiązaniu oddziału w poł. lipca przyłączył się do korpusu gen. Henryka Dembińskiego i wraz z nim dotarł do Warszawy. Jako sztabs-lekarz rozpoczął 27 VIII służbę w 25. pp liniowej na rogatkach mokotowskich; w dn. 6–7 IX uczestniczył w obronie Warszawy i został ranny w kolano. Przeniesiony po kapitulacji Warszawy z pułkiem do twierdzy Modlin, został przez wodza naczelnego, gen. Macieja Rybińskiego, odznaczony Krzyżem Srebrnym Virtuti Militari. Ciężko chorego przetransportowano do szpitala Szkoły Aplikacyjnej w Warszawie; posługiwał się wtedy nazwiskiem Szczypański. Uzyskawszy paszport, przybył 17 XII do Krakowa, a następnie dotarł do Wadowic, gdzie pobierał żołd jako emigrant; 17 I 1832 przeniesiony został do Ołomuńca.
Dzięki pomocy finansowej Klaudyny z Działyńskich Potockiej wyjechał S. z grupą emigrantów 16 V 1832 przez Czechy, Bawarię i Wirtembergię do Francji. Od 15 VII t.r. przebywał w Zakładzie w Besançon, ale zmęczony sporami, przeniósł się do Zakładu w Arbois. Na początku kwietnia 1833 wyruszył do Frankfurtu na wieść o wybuchu tam rewolucji; po jej klęsce zatrzymał się na dłużej w Genewie. Poznał wtedy osobiście Potocką. Jako komisarz «Młodych Włoch» uczestniczył w przygotowaniach do wyprawy sabaudzkiej. W styczniu 1834 został aresztowany i uwięziony na 25 dni. W Szwajcarii korzystał ze wsparcia finansowego Potockiej i pośredniczył w przekazywaniu zasiłków dla emigrantów w Wielkiej Brytanii (m.in. w maju t.r.). Wraz z innymi uczestnikami wyprawy sabaudzkiej musiał opuścić Szwajcarię; w czerwcu razem z Emerykiem Staniewiczem wyjechał do Londynu, gdzie od 16 VI pobierał brytyjski zasiłek rządowy dla polskich uchodźców. Omijając zakaz władz francuskich, przybył w r. 1835, posługując się fałszywym paszportem, do Paryża i rozpoczął studia medyczne (dyplomu z Uniw. Wil. nie nostryfikowano). Studiów nie ukończył, lecz mimo to praktykował jako lekarz wśród emigracji polskiej, współpracując z Tow. Kobiet Przyjaciółek Polaków, opiekującym się chorymi. Udzielał również lekcji gry na skrzypcach. Wsparcie finansowe otrzymywał od Teresy Suchorzewskiej, żony gen. Tadeusza Suchorzewskiego, oraz Potockiej, która «używała go w wielu patriotycznych sprawach». Na wieść o jej chorobie przyjechał 1 VI 1836 do Genewy i opiekował się nią do śmierci (8 VI t.r.); na prośbę męża zmarłej, Bernarda Potockiego, uporządkował wraz z Józefem Dybowskim pozostałe po niej rzeczy i papiery.
Prawdopodobnie pod koniec l. trzydziestych przybył S. ponownie do Londynu. W r. 1841 napisał rozprawę O urządzeniu szpitali wojskowych w Polsce (rkp. zaginiony). Od r. 1842 należał do Zjednoczenia Emigracji Polskiej (gmina Westminster) w Londynie; w sierpniu t.r. pełnił w niej funkcję sekretarza. W r. 1843 został wybrany do pięcioosobowej Rady Polaków w Londynie. Uczestniczył 5 VI 1844 w wiecu polskim zorganizowanym w proteście przeciw wizycie w Wielkiej Brytanii cara Mikołaja I. Prawdopodobnie w tym czasie spisał na zamówienie Ksawerego Bronikowskiego wspomnienia o powstaniu listopadowym: Powstanie w puszczy Białowieskiej oraz Pamiętnik o powstaniu białostockiem (K. Bronikowski „Pamiętniki polskie”, Paryż 1845 II 145–59, 220–31). Na prośbę gen. Józefa Dwernickiego i Jana Ledóchowskiego napisał w r. 1844 Biographie de Claudine Potocka née Działyńska (B. Kórn., rkp. BK 01411). W r. 1846 wstąpił do Tow. Demokratycznego Polskiego. Wybrany do komisji Stow. Bratniej Pomocy w Londynie, zaprzestał działalności w Zjednoczeniu Emigracji Polskiej. Po wybuchu w r. 1848 powstania wielkopolskiego przybył do W. Ks. Pozn. i pomagał powstańcom jako lekarz. W r. 1849 emigrował ponownie do Wielkiej Brytanii; 6 VIII t.r. przestał pobierać brytyjski zasiłek rządowy. W r. 1854 mieszkał w Brukseli. T.r. podpisał w Londynie deklarację sprzeciwiającą się udziałowi Polaków w wojnie krymskiej oraz potępiającą politykę ks. Adama Jerzego Czartoryskiego i Hotelu Lambert. Napisał w tym okresie pięciotomowe pamiętniki Wypadki życia mojego, doprowadzone z czasem do r. 1864. Ciężko chory, przyjechał w r. 1869 do Miłosławia w Wielkopolsce, majątku Seweryna Mielżyńskiego. W czerwcu 1870 ukończył pisanie podręcznika Anatomia dla malarzy i snycerzy (B. Pozn. Tow. Przyjaciół Nauk , rkp. 430). Zmarł 5 IX 1870 w Miłosławiu.
S. rodziny nie założył.
Wypadki życia mojego, znajdujące się po śmierci S-ego w posiadaniu przyjaciela Mielżyńskich i bibliotekarza w Tow. Przyjaciół Nauk w Poznaniu Hieronima Feldmanowskiego, zostały przekazane (wraz z papierami osobistymi i korespondencją) do B. PTPN (rkp. 134; tomy 2–5 oraz papiery i korespondencja zaginęły w czasie drugiej wojny światowej). Fragmenty tomu pierwszego opublikowali: Ignacy Zielewicz pt. „Przyczynek do dziejów powstania litewskiego r. 1831 według pamiętników dr. Józefa Szczapińskiego” („Dzien. Pozn.” 1883 nr 180–181, 183, 185–187, 190–194, 196–198) oraz Adam Wrzosek pt. „Ważniejsze wypadki życia mojego (Urywki z pamiętników lekarza, wychowańca dawnego Uniwersytetu Wileńskiego)” („Arch. Hist. i Filoz. Med.” T. 10–13: 1930–3, T. 15–16: 1945–6). Zielewicz ogłosił również fragment biografii Potockiej pt. „Klaudyna Potocka według pamiętników dr. Józefa Szczapińskiego” („Dzien. Pozn.” 1883 nr 165 168–171).
Estreicher w. XIX, IV; Inwentarz rękopisów Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Oprac. B. Olejniczak, J. Pietrowicz, W. 2008; Janowski, Słown. bio-bibliogr. Uniw. Wil.; Katalog rękopisów Biblioteki Polskiej w Paryżu, Oprac. C. Chowaniec, I. Gałęziowska, Paryż 1994 II; Katalog rękopisów Muzeum Adama Mickiewicza w Paryżu, Oprac. A. Lewak, Kr. 1931; Lewak–Więckowska, Zbiory B. Rap. Katalog; Maliszewski, Bibliogr. pamiętników; Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., I, X; Tyrowicz, Tow. Demokr. Pol.; Więckowska, Zbiory batignolskie; Wojtkowski, Bibliogr. historii Wpol.; – Bielecki R., Zarys rozproszenia Wielkiej Emigracji we Francji 1831–1837, W.–Ł. 1986; Callier E., Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w r. 1831, P. 1887; Ciepieńko-Zielińska D., Klaudyna z Działyńskich Potocka, Kr. 1973; Dernałowicz M., Od „Dziadów” części trzeciej do „Pana Tadeusza”. Marzec 1832 – czerwiec 1834, W. 1966; Kieniewicz S., Społeczeństwo polskie w powstaniu poznańskim 1848 r., W. 1960; Konarska B., Polskie drogi emigracyjne: emigranci polscy na studiach we Francji w latach 1832–1848, W. 1986 s. 408; Kowalska-Śmigielska A., Dzieje katedry anatomii w dawnym Uniwersytecie Wileńskim i Akademii Medyko-Chirurgicznej Wileńskiej w latach 1777–1842, Wil. 1938 s. 42; Rabinowiczówna S., Wilno w powstaniu roku 1830/31, Wil. 1932; Sokołowska S., Młoda Polska: z dziejów ugrupowań demokratycznych Wielkiej Emigracji, Wr. 1972; Trzebiński S., Zarys historii Wileńskiego Instytutu Medycznego, Wil. 1927 s. 43; Żaliński H., Stracone szanse: Wielka Emigracja o powstaniu listopadowym, W. 1982; – Barzykowski, Hist. powstania, IV 233; Boberska F., Pisma Felicji z Wasilewskich Boberskiej, Lw. 1898 s. 41; Brock P., Geneza Ludu Polskiego w Anglii. Materiały źródłowe, Londyn 1962 s. 190; Golejewski H., Pamiętnik, Oprac. I. Homola, Kr. 1970 II; Lelewel, Listy emigracyjne, IV; Lista członków TDP z wyrażeniem miejsca pobytu, [b.m.w.] 1846–7; Okólnik Komisji Korespondencyjnej Emigracji Polskiej, Poitiers 1843; Zdanie sprawy z czynności emigracji polskiej w Szwajcarii (8 IV – 1 XII 1833), [b.m.r.w.] s. 14; – „Demokrata Pol.” T. 9: 1847 s. 16, 24; „Dzien. Pozn.” 1870 nr 212 (nekrolog); – B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 3227.
Kamil Banaszewski