Stankiewicz Piotr (1822–1863), emigrant, oficer artylerii, uczestnik walk z Rosją na Kaukazie i być może wojny secesyjnej.
Ur. 1 VII w miasteczku Goniądz nad Biebrzą.
Wg własnoręcznie sporządzonego życiorysu (1855), pozostawał S. do r. 1842 «przy rodzicach». Następnie znalazł się w Poznańskiem, gdzie prawdopodobnie uczestniczył w działalności spiskowej. W l. 1846–54 służył w armii belgijskiej, osiągnął stopień podoficera artylerii. Informacji tych nie udało się zweryfikować; w spisie polskich wychodźców w Belgii z lutego 1848 figuruje tylko Leon Piotr Stankiewicz, śpiewak zamieszkały w Brukseli.
Dn. 31 XII 1854 wziął S. dymisję z armii belgijskiej i zgłosił 30 I r.n. «gotowość na usługi Ojczyzny» pod rozkazami Adama Czartoryskiego oraz chęć wstąpienia do oddziałów kozackich Michała Czajkowskiego (Sadyka Paszy) walczących przeciw Rosji w wojnie krymskiej. Z rekomendacjami Jana Nepomucena Młodeckiego, brukselskiego przedstawiciela Hotelu Lambert, przybył do Paryża; skierowany do Stanisława Drozdowskiego, agenta Hotelu w Stambule, dotarł tam w marcu t.r. i otrzymał od Drozdowskiego oraz Czajkowskiego pieniądze na podróż do Warny, pod którą stacjonowali kozacy. Wobec narastającej niechęci emigracji polskiej do Czajkowskiego, wrócił w 2. poł. czerwca do Stambułu i został odkomenderowany do 1. pp Dyw. Polskiej Kozaków Sułtańskich organizowanej przez gen. Władysława Zamoyskiego. Ze stopnia adiutanta podoficera awansował 20 III 1856 na podporucznika. Wygaśnięcie działań wojennych spowodowało rozwiązanie dywizji; w lipcu znajdował się jeszcze S. w zgrupowaniu oddziałów polskich w Büyük Ĺekmece.
Z końcem 1856 zgłosił się S. do udziału w wyprawie wojskowej przygotowywanej przez Turków i Brytyjczyków dla wsparcia górali kaukaskich (plemiona Adyge, zwane też Czerkiesami) walczących z wojskami rosyjskimi. Oddział polski organizował płk Teofil Łapiński, przy aprobacie Zamoyskiego. Na wieść, że Rosjanie zażądali od Turcji internowania oddziału, pierwsza grupa tzw. Legii Polskiej w Czerkasji wypłynęła ze Stambułu w pośpiechu i bez należytego uzbrojenia na brytyjskim szkunerze «Kangaroo», lądując wraz z desantem tureckim 26 II 1857 u podnóża Kaukazu w porcie Tuapse. S., w randze podporucznika artylerii, był w Legii najważniejszą osobą po dowódcy. Wobec nieufności przywódcy czerkieskiego Naiba, udał się z polecenia Łapińskiego do miejscowości Szipsochur w celu nawiązania współpracy z przysłanym tu wcześniej przez Turcję dawnym księciem jednego z plemion, paszą Seferem. W opuszczonej przez Rosjan twierdzy odnalazł dwa wybrakowane działa, do których dorobiono drewniane lawety. Ta prowizoryczna artyleria, powiększona potem o dalsze działa i kierowana wspólnie przez Łapińskiego i S-a, skutecznie wspomagała górali w potyczkach z Rosjanami (14 IV, 13 V). Po krótkim pobycie w obozie polskim nad Aderbą, S. od 29 XI do 12 XII brał ponownie udział, ze zmiennym szczęściem, w zaciętych walkach, zyskując sobie sympatię Czerkiesów. W poł. grudnia dowodził częścią ich pospolitego ruszenia liczącego ok. 2 tys. ochotników, nękając jedną z kolumn armii rosyjskiej koncentrującej siły przed ofensywą. Działania S-a i Łapińskiego, dowodzącego inną grupą Czerkiesów, doprowadziły do wycofania się Rosjan z części zajętych wiosek. Prawdopodobnie wówczas S. został awansowany przez paszę Sefera na kapitana, bowiem ze stopniem tym występuje 20 I 1858. Tymczasem od grudnia 1857 coraz częściej dochodziło do przypadków niesubordynacji wśród polskich żołnierzy, wyczerpanych ciągłymi utarczkami, niezadowolonych z niedostatków umundurowania, żywności i amunicji. Pogorszyły się też stosunki S-a z Łapińskim, uważanym przez niego za «wariata, nie znającego się na wojskowości». W konflikcie z paszą Seferem, którego Łapiński podejrzewał o zorganizowanie na niego zamachu oraz o kontakty z Rosjanami, S. stanął po stronie czerkieskiego wodza, ujawniając paszy plan jego uwięzienia, co spowodowało aresztowanie Łapińskiego. Wg doniesień swych przeciwników (głównie Łapińskiego) był S. znienawidzony przez podkomendnych, ponieważ ich «katował, okradał i chciał na swoich niewolników obrócić»; w rezultacie został przez nich rozbrojony i pobity. Z początkiem 1858 znajdował się S. wraz z poł. baterii na terenie zamieszkałym przez adygejski lud Natuhajów, między Gelendżykiem a Anapą. Przez cały ten rok działał na własną rękę. Potwierdzenie faktu współpracy paszy Sefera z Rosjanami spowodowało, że udał się do innego wodza, Mehmeda Amina, którego skłonił do oficjalnego zwrócenia się o pomoc do Czartoryskiego, m.in. przy użyciu argumentu, że książę jest muzułmaninem. Gdy ze Stambułu przybył na Kaukaz Wojciech Konarzewski w celu wyjaśnienia okoliczności buntu w Legii Polskiej, S. jako jeden z pierwszych podporządkował się ponownie Łapińskiemu. Pomimo skomplikowanej sytuacji spowodowanej brakiem broni, ofensywą wojsk rosyjskich i narastającymi wśród Czerkiesów nastrojami kapitulanckimi, Polacy jeszcze przez kilka miesięcy organizowali opór. S. wrócił do Stambułu we wrześniu 1859. W obszernym raporcie złożonym Władysławowi Jordanowi, szefowi Agencji Głównej Hotelu Lambert, tłumaczył swe zachowanie, krytykował Łapińskiego i zachęcał do dalszego zaangażowania na północno-zachodnim Kaukazie. Złożony w tym samym czasie raport Konarzewskiego zawierał z kolei negatywną ocenę niektórych postępków S-a. Kapitulacja Czerkiesów przekreśliła szanse na kontynuowanie wojny.
Przez następne trzy lata brak jakichkolwiek wzmianek źródłowych o działalności S-a na terenie Turcji. Być może w ślad za innymi oficerami dawnej Dyw. Polskiej Zamoyskiego wyjechał do Ameryki Północnej, aby jako ochotnik walczyć w wojnie secesyjnej. W r. 1861 bowiem Peter K. Stankiewicz, «weteran wojen europejskich», być może tożsamy ze S-em, służył jako porucznik armii Skonfederowanych Stanów Ameryki w Tennessee Artillery Corps. Jego jednostka, kompania «B» 1. baonu artylerii lekkiej (zwana Taylor’s Battery), została sformowana latem t.r. w Nashville. Jesienią odznaczył się ów Stankiewicz podczas obrony Fort Henry nad rzeką Tennessee. W lutym r.n., tuż przed głównym atakiem wojsk Unii, odkomenderowano go na czele jednej sekcji do obrony położonego po drugiej stronie rzeki Fort Heiman (Kentucky). Kiedy padł Fort Henry, przedostał się z resztą oddziału do Fort Donelson nad rzeką Cumberland i tam gen. G. J. Pillow mianował go kapitanem oraz dowódcą kompanii, zwanej od tej pory Stankiewicz’ Battery. Dn. 16 II, po zdobyciu Fort Donelson, dostał się do niewoli. We wrześniu znalazł się wraz ze swymi żołnierzami w stanie Missisipi (Vicksburg, potem Jackson), gdzie nastąpiła wymiana jeńców. Od listopada kierował obroną artyleryjską Port Hudson (Luizjana). Zwierzchnicy (m.in. dowódca 49. pp płk J. E. Bailey i szef artylerii stanu Tennesse ppłk M. A. Haynes) podkreślali odwagę oraz celność ognia kierowanych przez Stankiewicza dział i przypisywali mu zasługę odparcia jednego z ataków wojsk federalnych. Dn. 19 XI poprosił Stankiewicz o dymisję, powołując się na swój wiek. Otrzymał ją 10 II 1863. Przyczyna dymisji osłabia hipotezę utożsamiającą tę postać ze S-em, który miał w tym czasie czterdzieści lat. Nie można wykluczyć, że amerykańskim Stankiewiczem był np. weteran powstania listopadowego, również noszący imię Piotr, odznaczony w r. 1831 Orderem Virtuti Militari, potem przebywający na emigracji (w l. 1833–4 w zakładzie Côtes-du-Nord), którego jednak dalsze losy nie są znane.
W r. 1863 obecność S-a jest ponownie poświadczona na terenie Turcji. Wstąpił do 1. baonu Oddziału Wschodniego Wojska Narodowego Polskiego, formowanego w Tulczy (Dobrudża) przez Zygmunta Miłkowskiego w celu podjęcia walk na Podolu rosyjskim. Otrzymał rangę podporucznika; Miłkowski uważał go za «wielkie nadzieje rokującego». Ponieważ plan przewidywał przejście Prutu od strony rumuńskiej, oddział wkroczył na terytorium Rumunii. Dn. 15 VII 1863 pod Kostangalią doszło do bitwy z trzykrotnie silniejszymi wojskami rumuńskimi, które otrzymały rozkaz internowania Polaków. S. zginął w czasie walki zakłuty bagnetem. Bitwa została wygrana, jednak Miłkowski, nie widząc możliwości przedostania się na Podole, wydał w kilka dni później rozkaz rozproszenia oddziału.
S. prawdopodobnie nie założył rodziny.
Więckowska, Zbiory batignolskie; – Zieliński S., Bitwy i potyczki 1863–1864, Rapperswil 1913; – Internet: www. tuapse. ru/about/hist. asp (historia m. Tuapse); – Lewak A., Dzieje emigracji polskiej w Turcji (1831–1878), W. 1935; Łątka J. S., Romantyczny kondotier – Teofil Łapiński, Kat. 1988 s. 99, 103–5; Vos L., De Poolse Wielka Emigracja in Belgie (1831–1846/8), Leuven 1997 s. 35, 83, 108; Widerszal L., Sprawy kaukaskie w polityce europejskiej w latach 1831–1864, „Rozpr. Hist. Tow. Nauk. Warsz.” T. 13: 1934 z. 1; – Dziennik generala Feliksa Breańskiego, dowódcy brygady piechoty w Dywizji Kozaków Sułtańskich, cz. 1., Rozkazy, Wyd. P. Wierzbicki, „Akta Tow. Hist.-Liter. w Paryżu” T. 5: 2000; Łapiński T., Die Bergvölker des Kaukasus und ihr Freiheitskampf gegen die Russen, Hamburg 1863 II 48, 56–7; Marks K., Dzieła, W. 1967 XII; [Miłkowski Z.] Jeż T. T., Od kolebki przez życie, Wyd. A. Lewak, Kr. 1937 III; tenże, W Galicji i na Wschodzie. Przyczynek do dziejów powstania 1863 r., P. 1880 s. 83; Polska w walce, Wyd. A. Giller, Paryż 1868 I s. 283; – „Wiad. Pol.” 1856 nr 18 s. 69; – B. Czart.: sygn. 5608 s. 293–v, sygn. 5609 s. 265, sygn. 5612 s. 199, 211–15, 255–6, sygn. 5642 s. 91, sygn. 5644 s. 53, 335; B. Kórn.: sygn. 2549, 2552 s. 428, sygn. 2567.
Bibliogr. dot. Petera Stankiewicza: Internet: www.tngenweb.org/civilwar (inernetowa wersja opracowania Tennesseans in the Civil War, 1964 I); – Haiman M., Historia udziału Polaków w amerykańskiej wojnie domowej, Chicago 1928 s. 146–7.
Bibliogr. dot. Piotra Stankiewicza, powstańca listopadowego: Tyrowicz, Tow. Demokr. Pol. (pomieszany z Kazimierzem Stankiewiczem); – Kaczkowski J., Konfiskaty na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim po powstaniach 1831 i 1863, W. 1918 s. 330; Kawalerowie Virtuti Militari. Wykazy; – Bielecki R., Zarys rozproszenia Wielkiej Emigracji we Francji 1831–1837, W.–Ł. 1986.
Jerzy S. Łątka