Rafał z Proszowic (ok. 1453–1534), prowincjał bernardynów. Ur. w Proszowicach koło Krakowa w rodzinie mieszczańskiej, był synem zduna Jana Budka.
Przez pewien czas R. uczył się w szkole katedralnej w Krakowie, gdzie nauczał Świętosław mający opinię świątobliwego, mansjonarz przy kościele Mariackim. Pod koniec 1467 r. za rektoratu Jana Dąbrówki wpisał się do Akad. Krak. Studia uniwersyteckie uwieńczył bakalaureatem sztuk wyzwolonych najpóźniej w r. 1472. W t. r. wstąpił do klasztoru bernardynów na Stradomiu (w literaturze mylony jest ze Stanisławem z Proszowic, który w r. 1530 uzyskał bakalaureat, a w r. 1531 magisterium artium). R. po okresie próby nowicjackiej (ok. 1472) i kilku latach studiów w klasztorze, otrzymał ok. 1477 r. święcenia kapłańskie; przybrał imię Rafała. Do końca XV w. przebywał kolejno w różnych klasztorach bernardynów jako spowiednik i dobrze zapowiadający się kaznodzieja. Potwierdził to późniejszą działalnością kaznodziejską i administracyjną w zakonie. Czterokrotnie był prowincjałem bernardynów (1506–9, 1514–17, 1526–9, 1532–4), dwukrotnie brał udział w kapitułach generalnych zakonu – w Asyżu (1507) i w Parmie (1529), wielokrotnie rządził jako gwardian (kustosz) największymi klasztorami bernardynów tzw. kustodialnymi – w Poznaniu (ok. 1501), w Krakowie (ok. 1510, ok. 1520 i w l. 1529–32) i w Wilnie (ok. 1519).
Podczas pierwszej kadencji prowincjalskiej (1506–9) R. odegrał ważną rolę w akcji głoszenia odpustów jubileuszowych na terenie Polski i W. Ks. Lit., propagowanych przez papieża Juliusza II. W r. 1508 legat papieski Bernardyn z Foligno, obserwant zakonu braci mniejszych, który przybył do Polski w charakterze wizytatora generalnego bernardynów, przekazał R-owi władzę głoszenia odpustu w całej Polsce. Warunkiem uzyskania odpustu była m. in. ofiara pieniężna na budowę bazyliki św. Piotra w Rzymie, którą mieli zbierać bernardyńscy kaznodzieje. W tym czasie bernardyni obradujący na kapitule zakonnej w Poznaniu z R-em jako prowincjałem zdecydowali się przyjąć zlecenie papieskie pod warunkiem pozostawienia w kraju 3/4 ofiar odpustowych, przeznaczając je na cele obronności kresów wschodnich Rzpltej. Warunek ten został zaakceptowany przez papieża w specjalnym brewe pod datą 26 IX 1508. R. mianowany komisarzem generalnym jubileuszu rozpoczął głoszenie odpustu w Krakowie w dn. 12 III 1509. W ciągu siedmiu lat mianowani przezeń mówcy bernardyńscy, jako podlegli mu komisarze, głosili jubileusz w Polsce i W. Ks. Lit.
Pod koniec drugiego dziesiątka XVI w. R. podjął się trudnej misji załagodzenia separatystycznych dążeń bernardynów lit., popieranych szczególnie przez Gasztołdów. Czynił to najpierw na stanowisku gwardiana klasztoru wileńskiego (ok. 1519), a następnie w l. 1526–9 jako prowincjał. Sprawa nabrała wkrótce dużego rozgłosu, rozpatrywał ją m. in. synod prowincjonalny łęczycki w r. 1527 oraz król Zygmunt I. Ten ostatni stanął po stronie separatystów i poparł ich żądania u generała zakonu i papieża. W rezultacie tych starań utworzono w r. 1530 osobną prowincję lit. bernardynów. R. miał dość duży wkład w opracowaniu w r. 1527 konstytucji prowincjalnych, które w późniejszych latach stanowiły, wraz z wcześniejszymi konstytucjami Władysława z Gielniowa (1488), podstawę ustawodawstwa bernardyńskiego w Polsce. Zmarł w Warcie 26 I 1534 w opinii świętości.
Kult R-a zaczął się rychło szerzyć zarówno w Warcie i okolicy, jak i w innych klasztorach bernardyńskich. Stał się on podstawą starań o beatyfikację. Arcybp gnieźnieński Jan Wężyk wyznaczył w r. 1631 notariusza auctoritate apostolica Baltazara Karczewicza, proboszcza w Warcie, do zebrania dokumentacji kultu R-a, a prymas Jan Lipski pod wpływem nalegań szlachty sieradzkiej wyznaczył w r. 1640 komisję pod przewodnictwem jezuity Fryderyka Szembeka do przeprowadzenia procesu informacyjnego. W t. r. Lipski dokonał uroczystego podniesienia zwłok R-a. Pomimo dalszych starań ze strony bernardynów nie doszło do beatyfikacji R-a, ponieważ w tym samym czasie więcej uwagi i zainteresowania poświęcano procesowi beatyfikacyjnemu Władysława z Gielniowa.
Płaskorzeźba marmurowa w kościele bernardynów w Warcie; Obraz olejny w klasztorze bernardynów w Kalwarii Zebrzydowskiej; – Hagiografia pol., II 261–70; – Bar J., Udział Polski w literaturze franciszkańskiej, „Studia Theologica Varsaviensia”. T. 1: 1963 – T. 7: 1969; Bogdalski C., Bernardyni w Polsce, Kr. 1933 I–II (passim); Grudziński K., Warta, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, Pod red. H. E. Wyczawskiego, Kalwaria Zebrzydowska 1985 s. 418, 426; Kantak K., Bernardyni polscy, Lw. 1933 I 122–4, 146–7, 183–4; – Album stud. Univ. Crac., s. 189; Memoria patrum ac fratrum mortuorum Ordinis Minorum S. P. Francisci… Maioris Poloniae, W. 1793 (sub die 26 Ianuarii); – Arch. Konsystorza Łowickiego: (bez sygn.) Sublevatio ss. cinerum b. Raphaelis de Proszowice, 12 XI 1640, w: Nota notabiliora ex actis archiepiscopatus Gnesnensis in archivio Lovicensi… 1466–1798; Arch. Prow. Bernardynów w Kr.: Dok. 13, 18, 21, rkp. M-2 k. 91v. –98, rkp. M-3 k. 36–39, rkp. M-4 k. 215–220, 227–228, rkp. M-5 (passim), rkp. RGP-k-14 (passim), rkp. RGP-k-15 k. 44, rkp. S-przy-3 k. 12, 23, 43, rkp. XIV-b-2 (passim), rkp. XVI-1 k. 1–20, 35–41, 48–49, 76–86, 384–388, rkp. W-1 k. 74–104, rkp. W-24 k. 596, rkp. W-29 (passim), rkp. W-33 k. 141–142, rkp. W-36 k. 7, rkp. W-67 k. 10–30, 43, 62, 63, 405; B. Czart.: rkp. II 3792 k. 103–104v., 109v., 120, 127v.–129, 133; B. Jag.: rkp. 3539 k. 226, 228–229, 240–243, 261, 278–281, 291–292, rkp. 206 k. 477; B. Kórn.: rkp. 101 k. 28v.–30; B. Ossol.: rkp. 90/II (Commissio inquirendi super miraculis b. S. D. Raphaelis a Proszowice [ok. 1628], w: Miscelanea s. 87); – Pawul E., Sługa Boży Rafał z Proszowic, Życie i działalność (ok. 1465–1534), L. 1969 (mszp. pracy magisterskiej w KUL).
Wiesław Murawiec