Smoluchowski Roman (1910–1996), fizyk, astrofizyk, profesor Instytutu Technologicznego w Pittsburgu (Pensylwania) oraz uniwersytetów w Princeton (New Jersey) i Austin (Teksas) w USA. Ur. 31 VIII w Zakopanem, był synem Mariana (zob.) i Zofii z Baranieckich, bratankiem Tadeusza (zob.).
Po ukończeniu w r. 1928 VIII Gimnazjum im. Augusta Witkowskiego w Krakowie S. studiował fizykę na Uniw. Warsz. u Czesława Białobrzeskiego i Stefana Pieńkowskiego; pod kierunkiem tego drugiego napisał pracę dyplomową Gaszenie fluorescencji pary telluru przez pole magnetyczne (opublikowaną po niemiecku w „Zeitschr. f. Physik” Bd. 85: 1933 H. 3–4, jako odb. W. 1933) i uzyskał magisterium w r. 1933. Następnie specjalizował się za granicą; przez dwa lata w laboratorium D. Costera na uniw. w Groningen (Holandia), gdzie doktoryzował się w r. 1935 z fizyki i matematyki na podstawie rozprawy napisanej pod kierunkiem R. Kroniga Fine structure of x-ray absorption edges of alloys (Groningen 1935) i przez rok w Institute for Advanced Studies w Princeton. Po powrocie do kraju pracował w l. 1936–9 w Instytucie Metalurgii i Metaloznawstwa Politechn. Warsz. pod kierunkiem Jana Czochralskiego, prowadząc rentgenowskie badania strukturalne metali oraz pomiary efektów termicznych towarzyszących procesom starzenia się aluminium i jego stopów; ogłosił m.in. prace: Nowoczesne metody rentgenowskiego badania odlewów (W. 1938) oraz wspólnie z Henrykiem Całusem Wpływ temperatury na przebieg efektów cieplnych przy zjawiskach samoulepszania („Wiad. Inst. Metalurgii i Metaloznawstwa” 1937 nr 3–4 oraz „Przem. Chem.” 1938 nr 2).
Po wybuchu drugiej wojny światowej S. znalazł się w zajętym przez wojska sowieckie Lwowie, skąd usiłował przedostać się na Węgry, ale zatrzymany w pobliżu granicy, został uwięziony. Po uwolnieniu był w bardzo złym stanie psychicznym i fizycznym, lecz dzięki opiece znajomych ojca, Elżbiety i Wojciecha Rubinowiczów, jeszcze w r. 1939 mógł wyjechać do Kowna, skąd po otrzymaniu wizy w lutym 1940 przez Rygę dostał się do Szwecji, następnie do USA, gdzie mieszkała już jego siostra Aldona.
Początkowo w l. 1941–5 S. pracował jako fizyk w laboratorium firmy General Electric w Schenectady (New York), ale po otrzymaniu 19 VII 1946 obywatelstwa amerykańskiego został profesorem w Carnegie Institute of Technology w Pittsburgu, najpierw na Wydz. Metalurgii (do r. 1956), potem na Wydz. Fizyki (do r. I960). Następnie był profesorem Wydz. Mechanicznego (do r. 1978) i pierwszym dyrektorem międzywydziałowego programu fizyki ciała stałego i nauki o materiałach (do r. 1976) na uniw. w Princeton. Równocześnie w l. 1950–76 współpracował, głównie podczas letnich wakacji, z fizykami ciała stałego z Brookhaven National Laboratory. W USA S. interesował się astrofizyką, zwłaszcza budową skupisk materii w warunkach panujących na powierzchniach planet. Analizując wyniki obserwacji astronomicznych i astrofizycznych przy pomocy pojęć fizyki ciała stałego, określał skład materii planet oraz jej krystaliczny, amorficzny czy ciekły stan skupienia. Szczególnie interesowało go zagadnienie zapadania grawitacyjnego gęstej materii oraz termiczne i mechaniczne własności materii na powierzchni Saturna, Neptuna, Urana, a przede wszystkim Jowisza. Opublikował m.in. pracę Internal structure and energy emission of Jupiter („Nature” Vol. 215: 1967), zawierającą m.in. argumenty o formowaniu kropli helu w atmosferze Jowisza, co po latach potwierdziły sprawozdania z pomiarów «in situ» atmosfery Jowisza, dokonane przez próbnik kosmiczny Galileo w grudniu 1995. Ogłosił też prace o przewodnictwie elektrycznym skondensowanego wodoru w dużych planetach („Physics Earth and Planetary Interiors” Vol. 6: 1972 No 48) i wspólnie z W. B. Hubbardem – o budowie Jowisza i Saturna („Space Science Reviews” Vol. 14: 1973). Po wyprawach sond Pionier 10 i Pionier 11 zinterpretował uzyskane przez nie dane o wewnętrznej strukturze Jowisza („Icarus” Vol. 25: 1975) oraz jego składzie, budowie, polu magnetycznym i atmosferze („American Scientist” Vol. 63: 1975). Istotnym wkładem S-ego do astrofizyki było stosowanie własności uszkodzeń i innych defektów w kryształach, wpływu pola magnetycznego, zjawisk kooperatywnych oraz przejść fazowych typu porządek-nieporządek do określania wartości parametrów charakteryzujących materię planet i komet; m.in. stosował stwierdzone laboratoryjnie prawidłowości w badaniach uszkodzeń radiacyjnych do opisu budowy powierzchni Księżyca zanim wylądowały tam statki misji «Apollo».
W r. 1978 S. przeszedł na emeryturę, ale nadal pracował naukowo jako profesor fizyki i astronomii na uniw. stanowym w Austin i zajmował się oddziaływaniem pyłów i lodu w przestrzeni kosmicznej, zwłaszcza ich rolą w tworzeniu się pierścieni i księżyców planet, m.in. pierścieni Saturna w pracy Amorphous ice on Saturnian rings and on icy satellites. Its formation, stability and observability („Science” Vol.201: 1978). Po wyprawie statku «Voyager», który dostarczył dane o pierścieniu Jowisza przedstawił swoje poglądy na ten temat w publikacjach Heat current and evolution of cometary nuclei („Icarus” Vol. 47: 1981) i Rate of HP2 formation on amorphous grains („Astrophysics and Space Science” Vol. 75: 1981). Na temat warstw Jowisza i jego pierścienia opublikował również kilka prac razem z M. V. Torbettem, m.in. Sweeping of the Jovian resonances and the evolution of the asteroids („Icarus” Vol. 44: 1981) i Orbital stability of the unseen solar companion linked to periodic (in the geological record) extincion events („Nature” Vol. 311: 1984). Ponadto zajmował się analizą struktury i ewolucją lodu w kometach oraz na planetach i ich satelitach, wskazując na przewagę jego występowania w postaci amorficznej, a nie krystalicznej, m.in. w pracy Solar system ice: amorphous or crystalline? („Science” Vol. 222: 1983) oraz wspólnych z A. Mc Williamem Structure of ices on satellites („Icarus” Vol. 58: 1983) i Evolution of density in solar system ices (,,Earth, Moon and Planets” Vol. 30: 1984). Popularyzował wiedzę o fizyce planet i osiągnięciach fizyki; opublikował książkę Das Sonnensystem (Heidelberg 1985) i biografię swojego ojca w pracy zbiorowej „Marian Smoluchowski, his Life and scientific Work” (W. 1986). Był też współredaktorem zbioru „Phase transformations in solids” (New York 1951), zawierającego referaty wygłoszone na sympozjum fizyki ciała stałego na Uniw. Cornella (1948), m.in. jego wystąpienie poświęcone teorii nukleacji (tworzenie ziaren metalicznych i ocena ich wielkości). Zainicjował też wydawanie pisma „Critical Phenomena and Phase Transitions” i był redaktorem periodyków: „Crystal Lattice Defects”, „Semiconductors and Insulators” i „Comments on Solid State Physics” (wspólnie z E. Bursteinem).
Jako autorytet w dziedzinie fizyki ciała stałego i astrofizyki ciał Układu Słonecznego S. był zapraszany do wielu ośrodków uniwersyteckich. Wykładał na Sorbonie w Paryżu (1955–6, 1966–7), na uniwersytetach belgijskich w Liège (1956) i Mol (1963), a także w Międzynarodowej Letniej Szkole Fizyki Ciała Stałego w Varennie we Włoszech (1957). Współpracował z uczelniami brazylijskimi, zwłaszcza Uniwersytetem San Jose dos Campos w São Paulo, gdzie wykładał jako visiting professor (1958–9) i skąd zapraszał studentów na studia specjalistyczne do USA. Był współpracownikiem National Research Council of the National Academy of Science (od r. 1950), Office of Naval Research (1952–6), Oak Ridge National Laboratory (1960–7) i należał do wielu towarzystw naukowych, m.in. Polskiego Tow. Fizycznego (1933–9), American Physical Society (od r. 1944), w którym był współzałożycielem i pierwszym przewodniczącym sekcji fizyki ciała stałego (1947), American Academy of Arts and Sciences, American Society for Metals, American Institute of Mining, Metallurgical and Petroleum Engineers, American Crystallographic Association oraz członkiem zagranicznym Fińskiej Akademii Nauk. Był laureatem Nagrody im. A. Jurzykowskiego (1975). Zmarł 12 I 1996 w Austin i tam został pochowany.
W małżeństwie zawartym w r. 1951 z Luizą Katarzyną Riggs, autorką prac o XIX-wiecznej literaturze rosyjskiej, miał S. dwoje dzieci: Piotra i Irenę.
American Men of Science. A Biographical Directory, Vol. 1: Physical Sciences, New York 1955; Bolek, Who’s Who in Polish America; World Who’s Who in Science, Chicago 1968; – Hist. Nauki Pol., V cz. 1; Zarys dziejów nauk przyrodniczych w Polsce, W. 1983; Życie naukowe w Polsce w drugiej połowie XIX i XX wieku. Organizacje i instytucje, Wr. 1987; – Wspomnienia pośmiertne: „Physics Today” 1996 nr 7 s. 84 (fot.), „Postępy Astronomii” 1996 nr 2 s. 50 (A. Woszczyk), „Postępy Fizyki” 1996 z. 5 s. 524 (B. Wojtowicz), 1997 z. 3 s. 257–64 (M. Suffczyński, częściowa bibliogr., fot.).
Stanisław Tadeusz Sroka