Przelaskowski Ryszard (1903–1971), historyk, bibliotekarz, archiwista. Ur. 9 (22) IX w Wilnie w rodzinie ziemiańskiej, był synem Napoleona Jana i Wiktorii ze Szpilewskich.
P. uczył się początkowo (od r. 1912) w gimnazjum w Mińsku Litewskim, a następnie w Warszawie, gdzie w r. 1921 ukończył gimnazjum Wojciecha Górskiego. Był harcerzem i członkiem Polskiej Organizacji Wojskowej, a w czasie wojny polsko-radzieckiej w 1920 r. łącznikiem. Od r. 1921 studiował historię na Wydziale Filozoficznym Uniw. Warsz. pod kierunkiem Marcelego Handelsmana. Doktoryzował się w r. 1927 na podstawie pracy Sejm Warszawski roku 1825 (W. 1929). Równocześnie od października 1924 do marca 1936 pracował w Archiwum Akt Dawnych. W r. 1928 zdał egzamin państwowy dla pracowników służby administracyjnej, a w r. 1935 egzamin nauczyciela szkół średnich w zakresie historii i języka polskiego. W l. 1931–6 uczył historii w gimnazjum W. Górskiego. Od kwietnia 1936 do sierpnia 1939 był kustoszem Archiwum Miejskiego w Warszawie. Był współinicjatorem i współorganizatorem kursów archiwalnych, na których następnie wykładał, jak również inicjatorem ogólnopolskiej akcji ankiety archiwalnej, mającej na celu rejestrację zasobów archiwalnych. Spośród kilku prac P-ego na temat archiwistyki wyróżniała się publikacja Program prac wewnętrznych w archiwach nowożytnych (W. 1935), wydana również po angielsku jako obowiązująca instrukcja przez Archiwum Narodowe w Waszyngtonie (Washington 1940). W tym okresie P. opublikował kilka prac historycznych, m. in. Stan badań nad dziejami Królestwa Kongresowego (w: „Księga pamiątkowa ku uczczeniu 25-letniej działalności naukowej prof. Marcelego Handelsmana”, W. 1929), Warszawskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk 1800–1832 (w: „Towarzystwo Naukowe Warszawskie”, W. 1932) i Rola Polski w ruchach intelektualnych francuskich za czasów monarchii lipcowej (w: „Pamiętnik V Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Warszawie”…, Lw. 1930 I). W l. 1924–39 brał także udział w pracach bibliograficznych Gabinetu Historycznego Tow. Naukowego Warszawskiego i w redakcji pierwszego zeszytu „Bibliografii Historii Polskiej 1815–1914” (W. 1939).
Na dwa tygodnie przed wybuchem drugiej wojny światowej objął P. stanowisko zastępcy dyrektora Biblioteki Publicznej, a od 20 VI 1940 do chwili usunięcia go przez Niemców 30 XI 1942 był jej dyrektorem. Przygotowana przez niego w czasie wojny monografia o H. T. Buckle’u spłonęła w powstaniu warszawskim 1944 r. Po upadku powstania P. przebywał w Milanówku koło Warszawy; w pierwszej połowie stycznia 1945 brał udział w akcji ratowania zbiorów bibliotek warszawskich, kierowanej przez prof. Stanisława Lorentza. Dn. 25 I 1945 powrócił do Warszawy, a w kilka dni później otrzymał nominację na dyrektora Biblioteki Publicznej. Z wielką energią przystąpił do odbudowy biblioteki. Na temat dziejów Biblioteki, a także przebiegu jej odbudowy i rozbudowy opublikował liczne artykuły w czasopismach: „Bibliotekarz” (1946, 1947, 1949), „Skarpa Warszawska” (1946), „Książka i Kultura” (1947) i „Stolica” (1947). Szczególną wartość posiada praca Warszawska Biblioteka Publiczna w okresie okupacji (w: „Najnowsze Dzieje Polski. Materiały i studia z dziejów II Wojny Światowej”, W. 1961 V). Dn. 30 IX 1949 P. został zwolniony ze stanowiska dyrektora Biblioteki Publicznej, a w r. 1950/1 cofnięto mu wykłady zlecone z zakresu historiografii, które prowadził od r. 1946/7 na Uniw. Warsz. Krótko pracował w Naczelnej Dyrekcji Muzeów i Ochrony Zabytków, potem od sierpnia 1950 do kwietnia 1952 prowadził sprawozdawczość w Przedsiębiorstwie Państwowym «Artos», następnie do 15 IV 1957 był kierownikiem działu gromadzenia dokumentacji w Centralnym Instytucie Dokumentacji Naukowo-Technicznej (CIDNT). Równocześnie od 1 IX 1953 do 30 VII 1955 pełnił obowiązki konsultanta Ośrodka Bibliografii i Dokumentacji PAN. Stopień docenta otrzymał w październiku 1954. Od września 1955 był zatrudniony jako samodzielny pracownik naukowy w Biurze Bibliotek PAN, a od kwietnia 1957 do czerwca 1958 jako sekretarz do spraw bibliotek i bibliografii w Biurze Komisji Prezydium PAN. Równocześnie od listopada 1956 do września 1958 pełnił funkcję konsultanta naukowego w Departamencie Bibliotek Min. Kultury i Sztuki.
W tym okresie ogłosił kilka ważnych prac z dziedziny bibliotekarstwa, m. in. O charakterze naukowym wielkich bibliotek powszechnych („Przegl. Bibliot.” 1950, również w języku węgierskim, Budapeszt 1951), Sieci biblioteczne i ich założenia strukturalne. Próba uogólnienia („Przegl. Bibliot.” 1953, w tłumaczeniu niemieckim „Der Bibliothekar” 1953), Organizacja bibliotek. Sieci i rodzaje bibliotek w Polsce, w: „Bibliotekarstwo naukowe” (W. 1956), Biblioteki techniczne w Polsce (W. 1956, publikowana również w języku czeskim), Biblioteka i jej organizacja (W. 1956, Wyd. 3., W. 1966), Biblioteki naukowe w Polsce. Zarys problematyki (W. 1958). Opublikował też liczne skrypty dla potrzeb słuchaczy kursów bibliotecznych. W l. 1956–68 wchodził w skład kolegium redakcyjnego „Przeglądu Bibliotecznego”. Od lipca 1958 do początku 1971 r. pracował w Instytucie Historii PAN, gdzie kierował zespołem opracowującym syntezę historii historiografii polskiej XIX w. Pod redakcją P-ego ukazało się „Vademecum dziejów historiografii polskiej” (W. 1964), a także tom „Historiografia polska w dobie pozytywizmu” (W. 1968). Równocześnie w l. 1959–68 prowadził na Uniw. Warsz. wykłady z bibliotekarstwa powszechnego i wybranych zagadnień z organizacji bibliotek. P. był od r. 1946 członkiem Związku Bibliotekarzy i Archiwistów Polskich (później Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich – SBP) i pełnił w nim m. in. funkcję przewodniczącego Zarządu Oddziału Warszawskiego i członka Zarządu Głównego. Był przewodniczącym (1960–3), powstałej z jego inicjatywy, Komisji do Spraw Budownictwa i Wyposażenia Bibliotek przy Zarządzie Głównym SBP, członkiem Komisji Historycznej Tow. Naukowego Warszawskiego (od r. 1946), członkiem Sekcji Bibliotek i Czytelnictwa Rady Kultury i Sztuki, Rady Naukowej CIDNT oraz Komisji Bibliotecznej Rady Głównej Szkolnictwa Wyższego. Zmarł w Warszawie 11 II 1971 i pochowany został na cmentarzu Powązkowskim. Był odznaczony m. in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.
P., żonaty dwukrotnie: od r. 1940 z Janiną ze Słowików i od r. 1963 z Janiną z Adamowiczów 1. v. Wisznicką, dzieci nie pozostawił.
Po śmierci P-ego wydana została jego praca Zagadnienia teoretyczne organizacji bibliotek (W. 1972) uzupełniona notą biograficzną i wykazem publikacji.
Bibliogr. historii Pol. XIX w., I, II cz. 3; Bibliogr. Warszawy. Druki zwarte; toż, Wydawn. ciągłe 1944–54; – E. P., Ryszard Przelaskowski, „Bibliotekarz” 1971 nr 9 s. 281–3; Konarski K., Bańkowski P., Ryszard Przelaskowski (9 IX 1903 – 11 II 1971), „Archeion” T. 58: 1973 s. 219–23 (fot.); Pawlikowska E., Ryszard Przelaskowski. „Przegl. Bibliot.” 1972 nr 2 s. 241–5; taż, W służbie historiografii i bibliotekarstwa – Ryszard Przelaskowski, w: Twórcy nowoczesnego bibliotekarstwa polskiego, Wr. 1974; Więckowska H., Ryszard Przelaskowski, „Kwart. Hist.” 1972 nr 3 s. 794–5; Z dziejów książki i bibliotek w Warszawie, W. 1961; – Konarski K., Dalekie a bliskie, Wr. 1965; Walka o dobra kultury, W. 1970; – „Informator Bibliotekarza i Księgarza” 1972 s. 243–6; „Życie Warszawy” 1971 nr 39 s. 12, nr 40 s. 6–8; – AAN: Akta personalne Min. Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, teczka nr 5234; B. Publ. w W.: Spuścizna po P-m (rkp. prac publikowanych i niepublikowanych, notatki dot. prowadzonych wykładów, materiały związane z instytucjami, w których pracował, materiały biograficzne i in.) oraz teczka akt personalnych; IH PAN: Teczka akt personalnych.
Stanisław Konarski