Sambor II (zm. między r. 1276 a 1278), książę lubiszewski i tczewski na Pomorzu Gdańskim. Był trzecim synem ks. Pomorza Gdańskiego Mściwoja I (zob.) i Zwinisławy, starszym bratem ks. na Białogardzie Racibora (zob.).
Ok. r. 1220, po śmierci ojca, a zgodnie z jego wolą, został S. oddany pod opiekę starszego brata Świętopełka, namiestnika gdańskiego. Opieka miała trwać aż do ukończenia przez S-a dwudziestego roku życia. Dokumenty z l. 1224 i 1229, w których wymieniony jest S. już jako ks. lubiszewski, okazały się, w świetle najnowszych badań (K. Bruski), falsyfikatami. Wiarygodne jest więc stwierdzenie Świętopełka, iż przekazał bratu dzielnicę w trzynastym roku opieki, a zatem w r. 1233. Usamodzielnienie S-a popsuło jego poprawne stosunki ze Świętopełkiem, którego wcześniej wspierał w walkach z Prusami.
Opis poczynań S-a zawiera relacja Świętopełka z r. 1248, złożona podczas procesu wytoczonego mu przed sądem nuncjusza papieskiego Jakuba w sprawie wypędzenia młodszych braci z ich dzielnic. Chronologia zawartych w niej wydarzeń jest w literaturze sporna. Nie ulega jednak wątpliwości, iż początkowo S. szukał sojuszników wśród Prusów i w Meklemburgii. Najpóźniej w 2. poł. 1234 r. zbliżył się do Krzyżaków i za ich pośrednictwem zawarł ugodę ze Świętopełkiem. W wyniku tego obaj bracia wzięli udział w krucjacie na Prusów zimą 1234/35, co zadecydowało o zwycięstwie krzyżowców w bitwie nad rzeką Dzierzgonią.
Wbrew niektórym badaczom, przesuwającym dalsze konflikty obu Mściwojowiców na lata czterdzieste (G. Labuda, T. Nowak), najpewniej już w r. 1236 doszło do wojny S-a ze Świętopełkiem. S. wspólnie z Krzyżakami przystąpił do umacniania grodu w Gorzędzieju, jednak w stoczonej tu bitwie poniósł klęskę i dostał się do niewoli Świętopełka. Skazany na wygnanie, szukał pomocy u Krzyżaków i w Meklemburgii. Dokumenty potwierdzają pobyt S-a u książąt meklemburskich w marcu 1237. Z ich pomocą najeżdżał ziemie Świętopełka, nakłonił też do walki młodszego brata Racibora. Przed połączeniem obu wojsk, przy oblężeniu Słońcy, ponownie dostał się do niewoli Świętopełka. Odzyskał wolność po zaprzysiężeniu na wiecu wierności starszemu bratu. Wg relacji z r. 1248 stało się to w okresie Wielkanocy, ale z ogólnego tła wynika, iż mogło chodzić tylko o r. 1239. Już w r. 1241 S. zawarł jednak porozumienie z wrogiem Świętopełka, bpem włocławskim Michałem, nadając mu w zamian za dziesięcinę snopową płaconą z całego księstwa tzw. kasztelanię goręczyńską.
Do ponownego konfliktu S-a z bratem doszło podczas wojny toczonej przez Świętopełka od r. 1242 z Krzyżakami, Konradem I mazowieckim i jego synami. Początkowo S. powstrzymywał się od zbrojnego udziału w zmaganiach. Wspólnie z bpem Michałem inspirował jednak najazd Racibora na Świętopełka i po ujawnieniu tego faktu, po sierpniu 1243, po raz drugi został usunięty z księstwa lubiszewskiego. Na czas wojny otrzymał od Krzyżaków zdobyty gród w Sartowicach koło Świecia. Zawarty w r. 1248 pokój oddawał sprawę między braćmi pod sąd arbitrów i w konsekwencji Świętopełk – obłożony klątwą przez legata papieskiego – zwrócił S-owi jego dzielnicę. Niemniej wznowienie walk w r. 1250 spowodowało trzecie wygnanie S-a z Pomorza. Za cenę nadania Krzyżakom dóbr na Żuławach odzyskał z ich pomocą część swego księstwa i wiosną 1252 przystąpił do budowy grodu w Tczewie, od tej pory swej nowej siedziby. Resztę ziem zwrócił mu Świętopełk w związku z pokojem w r. 1253. Z losów S-a wynika, iż nie cieszył się poparciem rycerstwa pomorskiego. Korzystał więc z pomocy zewnętrznej, nadając m. in. przywileje Toruniowi, Chełmnu i Elblągowi (1252–5), za ich pośrednictwem sprowadzając przybyszów z Niemiec, głównie mieszczan z okolic Brunszwiku, Hamburga i Lubeki. Obdarowani posiadłościami ziemskimi stworzyli oni w księstwie S-a warstwę mieszczańsko-rycerską, przyczyniając się do zaniku tradycyjnej hierarchii urzędniczej.
Dłuższa stabilizacja S-a po r. 1253 w księstwie tczewskim spowodowała rozluźnienie związków z Krzyżakami i zbliżenie do Danii, gdzie koronę uzyskał jego zięć Krzysztof. W r. 1258 S. doprowadził nawet do załagodzenia sporu króla z arcybpem Lundu. Rolę arbitra pełnił także w r. 1263 w procesie Krzyżaków z ks. kujawskim Kazimierzem. Sam natomiast popadł w konflikt z cystersami z Oliwy i joannitami, którym odbierał nadania swoich poprzedników. Ok. r. 1258 rozpoczął natomiast proces fundacji własnego klasztoru w Pogódkach («Samburia»), zamierzając sprowadzić doń cystersów z Doberanu. Spory z Oliwą naraziły go na klątwę sędziów papieskich, w r. 1266 potwierdzoną przez legata Gwidona, a w r. 1267 na interdykt rzucony przez bpa włocławskiego Wolimira.
Następny okres działalności S-a również należy do szczególnie dyskusyjnych. Niektórzy badacze (J. Powierski) sądzą, że już w r. 1267 wyklętego księcia usunął z dzielnicy bratanek, następca Świętopełka, Mściwoj II (zob.), inni przesuwają ten moment na r. 1269 (B. Śliwiński), koniec 1270 r., bądź początek 1271 r. (K. Jasiński), czy wreszcie na połowę 1271 r. (M. Derwich). Nie brak prób godzenia stanowisk przez przyjmowanie dwóch kolejnych wygnań z r. 1267 i po r. 1269 (H. Paner, E. Rymar). Pewne jest, iż w r. 1268 S. przebywał w Inowrocławiu u zięcia Ziemomysła (choć nie wiadomo czy z okazji ślubu córki czy jako wygnaniec) oraz to, że ok. 1270/71 Mściwoj II dysponował już jego dzielnicą. Po kolejnym wygnaniu S. przebywał w księstwie inowrocławskim i w lecie 1271 dostał się tam do niewoli ks. wielkopolskiego Bolesława Pobożnego, prowadzącego przy współudziale Mściwoja II wojnę z Ziemomysłem. Wysuwany niekiedy domysł o pochwyceniu S-a w trakcie odzyskiwania z rąk Brandenburczyków Gdańska (zimą 1271/72) opiera się na zapisce rocznikarskiej, komasującej wydarzenia z dłuższego okresu. Faktu pobytu S-a w Gdańsku nie znają źródła o bogatszej narracji. Po odzyskaniu wolności S. znalazł schronienie w Toruniu u Krzyżaków, którym w r. 1276 zapisał ziemię gniewską. Nie doczekawszy się pomocy zakonu, potajemnie uszedł do Inowrocławia, do córki Salomei. Zmarł tam 30 XII nieokreślonego roku, ale w grę mogą wchodzić tylko l. 1276–8. Wg przekonywającego domysłu K. Jasińskiego przed śmiercią zapisał prawa do swego księstwa właśnie Salomei, Ziemomysłowi i ich dzieciom.
S. od r. 1233 był żonaty z Matyldą, córką ks. meklemburskiego Henryka Borzywoja II. Nekrolog z klasztoru w Pelplinie (kontynuacji Pogódek) kładzie jej zgon na 23 XI 1270, później dodawano, iż miejsce pochówku nie jest znane. Zdaje się to oznaczać, iż zmarła poza Pomorzem po ostatecznym usunięciu stąd S-a. Matylda mogła więc wrócić do Meklemburgii, gdzie 24 V 1269 jej córka, królowa duńska Małgorzata, nabyła chyba dla niej niewielki majątek. Dn. 2 VI 1272 Małgorzata przekazała te dobra klasztorowi w Rostoku, zapewne w związku ze zgonem matki.
Z małżeństwa z Matyldą, miał S. jedynego syna Sobiesława (zm. w młodości 11 IV 1254 podczas pobytu w Stralsundzie). Rodziców przeżyły córki: królowa duńska Małgorzata (zob.), Zwinisława, żona Dobiesława z rodu Odrowążów (zob.), Eufemia (Alenta, Zofia), żona ks. legnickiego Bolesława Rogatki (zob.), księżna inowrocławska Salomea (zob.) oraz niezamężna Gertruda. Niekiedy uważa się Eufemię i Alentę (Zofię) za dwie różne postacie, przy identyfikacji pierwszej z żoną hr. Holsztynu Adolfa V.
Biskup M., Labuda G., Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach, Gd. 1986; Bruski K., Sambor II, w: Ludzie pomorskiego średniowiecza, Gd. 1981 s. 114 n.; tenże, Sprawa autentyczności dokumentów Sambora II dla cystersów oliwskich, Zesz. Nauk. Wydz. Human. Uniw. Gdań., Historia nr 15, Gd. 1985, s. 5 n.; Dąbrowski K., Opactwo cystersów w Oliwie od XII do XVI w., Gd. 1975; Derwich M., Tyniecka zgoda i wyszogrodzka wróżda. O dwóch konfliktach wewnętrznych w Polsce średniowiecznej XII i XIII wieku, „Kwart. Hist.” T. 95: 1989 nr 2 s. 15 n.; Figalski M., Rządy Małgorzaty Samborówny w Danii w II połowie XIII w., „Zap. Hist.” T. 33: 1968 z. 1; Jasiński K., Wojna domowa na Pomorzu Gdańskim w latach 1269/70–1272, w: Społeczeństwo Polski średniowiecznej, W. 1985 III 135 n.; Kujot S., Opactwo pelplińskie, Pelplin 1895; Labuda G., Z badań nad genealogią książąt Pomorza Gdańskiego w XII i XIII w., „Roczn. Gdań.” T. 41: 1981 z. 1; Lingenberg H., Die Anfänge des Klosters Oliva und die Entstehung der deutschen Stadt Danzig, Stuttgart 1982; Paner H., W sprawie chronologii denarów Sambora II księcia lubiszewsko-tczewskiego, „Pomorania Antiqua” T. 12: 1985 s. 167 n.; Powierski J., Książę kujawski i łęczycki Kazimierz a zakon krzyżacki w latach 1248–1249, „Ziemia Kujawska” T. 7: 1986 s. 38 n.; tenże, Sprawa Prus i Jaćwieży w polityce zakonu krzyżackiego i książąt polskich w okresie po ugodzie włocławskiej z 4 sierpnia 1257 r., „Komun. Mazursko-Warmińskie” 1979 z. 3 s. 267 n.; tenże, Świętopełk gdański i Kazimierz kujawsko-łęczycki w rywalizacji o ziemie bałtyckie w latach 1250 – połowa 1252, „Roczn. Gdań.” T. 41: 1981 z. 1 s. 43 n.; tenże, Układ kamieński (1264) na tle stosunków między książętami pomorskimi, krzyżakami i Prusami w latach sześćdziesiątych XIII w., „Roczn. Olsztyński” T. 8: 1968; Rozenkranz E., Mennica książęca w Tczewie, „Zap. Hist.” T. 26: 1961 z. 1; Rymar E., Córki Sambora II lubiszewsko-tczewskiego, „Roczn. Gdań.” T. 38: 1978 z. 1; tenże, Miejsca pochowania książąt pomorskich (XII–XVII w.), „Mater. Zachodnio-Pomor.” T. 29: 1983 s. wg indeksu; tenże, Raz jeszcze w sprawie pełnoletności Sambora II, „Roczn. Gdań.” T. 44: 1984 z. 1; tenże, Walka o Pomorze Gdańskie w latach 1269–1272, tamże T. 47: 1987 z. 1; tenże, Ze studiów nad genealogią książąt Pomorza Gdańskiego w I połowie XIII w. Daty zgonów, „Zap. Hist.” T. 42: 1977 z. 1; Schultz F., Geschichte des Kreises Dirschau, Dirschau 1907; Spors J., Z genealogii pierwszych książąt wschodniopomorskich, w: Z badań nad społeczeństwem i kulturą Pomorza Środkowego, Słupsk 1977 s. 39, 42–8; Śliwiński B., Rola polityczna możnowładztwa na Pomorzu Gdańskim w czasach Mściwoja II, Gd. 1987 s. 91 n.; – Acta processus litium inter regem Danorum et archiepiscopum Lundensen, Hauniae 1932 s. 13; Diplomatarium Danicum, Raekke 2, Bd. 2, Københagn 1938 nr 144, 183; Dok. kuj. i maz., s. 213 nr 38; Lites, I 282; Mecklemburgisches Urkundenbuch, Schwerin 1867 IV nr 207; Mon. Pol. Hist., II (Rocznik Traski, Rocznik Sędziwoja), III (Rocznik małopolski, Kronika xiążąt polskich, Kronika polska), IV (Liber mortuorum monasterii Pelplinensis, Genealogia sanctae Hedwigis), V (Liber mortuorum monasterii beatae Mariae de Oliva, Liber mortuorum monasterii Strzelnensis), VI (Fontes Olivenses); Mon. Pol. Hist. (S. N.), VI (Rocznik kapituły poznańskiej, Rocznik Kaliski) s. 145; Pommerelisches Urkundenbuch, Hrsg. v. M. Perlbach, Danzig 1887; Pommersches Urkundenbuch, Hrsg. v. R. Klempin, Stettin 1868 I nr 257 (komentarz); Pommersches Urkundenbuch, Hrsg. v. K. Conrad, Bd. I/1, Köln–Wien 1970 nr 256–56a (komentarz); Script. Rer. Pruss., I.
Błażej Śliwiński