Chrościkowski Samuel (1730–1799), pijar, nauczyciel i pisarz pedagogiczny, urodził się w Piaskach w ziemi chełmskiej 10 I, a mając lat 15 wstąpił do zakonu pijarskiego. Po odbyciu czteroletnich studiów w szkołach zakonu w Rzeszowie i Międzyrzeczu został nauczycielem w Warszawie, a później w Warężu. Ponieważ pilnością i okazanymi zdolnościami zwrócił na siebie uwagę władz zakonnych, wysłano go w r. 1754 na dalsze studia do Rzymu, na co udzielili mu zasiłków pieniężnych: bp A. St. Grabowski, księża Samuel Wysocki i Antoni Konarski. Po trzyletnim pobycie we Włoszech powrócił do Polski i objął stanowisko nauczyciela humaniorów w Collegium Nobilium na Żoliborzu w Warszawie; stąd przeniesiono go do szkoły pijarskiej w Międzyrzeczu, gdzie wykładał filozofię i matematykę. Jednak w r. 1760 odwołały go władze zakonne do Warszawy, gdzie w kolegium St. Konarskiego uczył również filozofii i matematyki do r. 1768. Następnie przez cztery lata pełnił obowiązki wicerektora kolegium pijarskiego we Lwowie, a potem został rektorem kolegium w Chełmie. Na ostatnim stanowisku przetrwał 9 lat, zabiegając gorliwie koło utrzymania szkoły, kolegium i kościoła. Tu jako wysłużony nauczyciel i rektor 16 X 1799 życia dokonał. Bezpośredni przełożeni Ch-go wystawiali mu zawsze jak najlepszą opinię jako dobremu, pilnemu i zacnemu nauczycielowi.
W ciągu swego pracowitego żywota napisał Ch. cały szereg dzieł, głównie o charakterze podręcznikowym. W r. 1761 ogłosił on Powinności każdego człowieka w rozmowie mianej od kawalerów uczących się in Collegio Nobilium S. P. Dziełko to, oparte głównie na Cyceronie i innych klasykach łacińskich, uznane za obowiązujący w szkołach pijarskich podręcznik nauki moralnej, cieszyło się wielkim wzięciem, doczekało się kilku wydań (1766 i 1769); zostało włączone do ks. Wiśniewskiego Rozmów w ciekawych materiach (1771, 1778 dwa wyd., 1779 dwa wyd. i 1780). W tym traktacie moralnym ujął Ch. powinności człowieka w 10 rozdziałach (I względem Boga i religii, II co do duszy, III względem własnego życia i ciała, IV rodziców i dzieci, V względem Ojczyzny, VI sędziów, patronów, VII rozmaitych magistrów Rzpltej, VIII panów, sług i poddanych, IX względem społeczności ludzkiej, X względem przyjaciół). Nie brak w tej książce zdrowych uwag mądrych i postępowych (np. potępienie pojedynków). Śmiało występuje Ch. w obronie poddanych jako współpracowników dobra Rzpltej, »owszem by ich należało raczej do tej, w której wszyscy zrodzeni jesteśmy, przywrócić wolności i od tak ciężkiego uwolnić niewoli jarzma«, gdyż »żaden człowiek nic w swojej nie ma naturze, przez co by godzien był górować nad innych; wszyscy jednakowej są istoty i jedności ludzie«. Książeczka ta torowała drogę nowym poglądom, idącym z Zachodu. W r. 1764 wydał Ch. Fizykę doświadczeniami potwierdzoną, zaopatrzoną w tablice, narysowane przez pijara, ks. Rocha Markowskiego. Fizyka nie ogarniała całości przedmiotu, pominęła wiadomości o znanych już wówczas własnościach cieplnych, magnetycznych, optycznych itd., a ograniczała się do objaśnienia podzielności cial, nieprzenikliwości, ciśnienia, ciężaru i sprężystości powietrza, podawała m. i. opis termometru, barometru i maszyny pneumatycznej. W poglądach na podzielność materii i próżnię poszedł autor za Newtonem, przyznając mu wyższość nad poglądami Kartezjusza i Leibniza. Zresztą korzystał wiele z doświadczeń i obserwacyj ks. Jana Antoniego Nolleta (1700–1770), fizyka paryskiego, na którego dzieło »Leçons de physique expérimentale« (Paris 1743) niejednokrotnie się powołuje (56, 81, 83, 154). W r. 1766 ogłosił Ch. Filozofię chrześcijańską dla kawalerów uczących się filozofii in Collegio Nobilium. Tu występował namiętnie przeciwko deistom: »Deisti rzeczpospolitym i królestwom są szkodliwi… Niech magistraty i najwyższe zwierzchności to wszystko pilnie zważą i niech się o honor Boga upomną, źródła swej szczęśliwości pilnują, człowieka w bydlę przemieniać nie dają«. Wymienić także należy dzieło łacińskie Chrościkowskiego De jure naturali et politico. Philosophia moralis sive Ethica (1770), stanowiące obszerny wykład teorii prawa naturalnego. W dziele tym, rozprawiając się (220–36) z tezą Hobbesa, wypowiedzianą w oElementa Philosophiae, De Cive« (1642), jakoby stan wojny wszystkich ze wszystkimi był naturalnym stanem społecznym, bronił Ch. stanowiska, iż człowiek jest z natury istotą społeczną i do życia społecznego przeznaczoną. Oprócz tych najważniejszych swych dzieł ogłosił Ch. również Napomnienia chrześcijańskie (1770) i kilka panegiryków na cześć Wacława Rzewuskiego, woj. krak. i i. Próbował także Ch. przyswoić literaturze polskiej utwory obcych pisarzy. Wr. 1771 wydał tłumaczenie Mably’ego »Rozmów Focjona o związku obyczajności z polityką«, które dedykował Jędrzejowi Zamojskiemu, byłemu kanclerzowi w. kor., a w r. 1783 tragedię Joachima Annutina »Matylda«. Jako pedagog i pisarz należy Ch. do wybitniejszych działaczy epoki Wielkiej Reformy.
Estr.; Koranyi A., Scriptores Scholarum Piarum, Budae 1808; Lewicki J., Bibliografia Komisji Edukacji Narodowej, Lw. 1908; Bielski Sz., Vita et scripta quorundam e congregatione Scholarum Piarum professorum, W. 1812; »Kurier Warsz.« z 1 IX 1764; Smoleński Wl., Przewrót umysłowy w Polsce wieku XVIII, W. 1923; Konopczyński Wł., Stanisław Konarski, W. 1926; Tync St., Nauka moralna w szkołach Komisji Edukacji Narodowej, Kr. 1922; »Przegląd Pedagogiczny« 1883, II 121–8; W. Enc. Il.; Enc. Wychowawcza.
Stanisław Szczotka