Szantyr (Zamstyr) Stanisław August Ursyn, krypt. x. Stanisław Ursyn s Zantyr (1764–1847), jezuita, historyk Kościoła.
Ur. 7 IX w Horsplu (pow. połocki), w rodzinie szlacheckiej, był synem Jana (1741–1774), sędziego ziemskiego połockiego, posła na sejmy w l. 1764 i 1767, oraz Felicji z Hłasków (1749–1771). Miał troje rodzeństwa: brata Alojzego (ur. 1767), który roztrwonił odziedziczony majątek w Horsplu, oraz siostry, Kornelię (ur. 1766), zamężną za Alojzym Klepackim, i wcześnie zmarłą Justynę (ur. 1771).
Początkowo uczył się S. w domu rodzinnym; mając cztery lata, umiał czytać i pisać, a z czasem poznał dobrze języki łaciński, francuski i rosyjski. Wcześnie osierocony, przebywał pod opieką rodziny oraz przyjaciela ojca, Ignacego Kunińskiego. Zgodnie z wolą ojca został oddany do konwiktu jezuitów w Połocku, gdzie odebrał wykształcenie do klasy retoryki włącznie. Dn. 28 I 1780 wstąpił tam do zakonu jezuitów jako jeden z pierwszych kandydatów do nowicjatu, wznowionego po kasacie zakonu. Po ukończeniu nowicjatu z wynikami celującymi studiował w l. 1782–4 filozofię pod kierunkiem Michała Piottucha. W ramach praktyki nauczycielskiej w l. szk. 1784/5–1786/7 uczył jako kleryk w szkołach jezuickich, kolejno w Orszy (gramatyki, syntaksy i języka rosyjskiego), Dyneburgu (gramatyki, syntaksy i matematyki) oraz Połocku. W r. 1787 podjął w kolegium połockim studia teologiczne. Pod wpływem wypowiedzi przebywającego w Rosji legata papieskiego J. A. Archettiego o nieuznawaniu legalności działania jezuitów przez Stolicę Apostolską, opuścił 8 VI 1788 zakon. Przeniósł się do Wilna, gdzie kontynuował studia teologiczne na Uniw. Wil. Tam też przyjął święcenia kapłańskie, po czym uczył w wileńskich szkołach.
Prawdopodobnie dzięki poparciu Jana Benisławskiego, eksjezuity i sufragana mohylewskiego, został S. kanonikiem smoleńskim oraz sekretarzem i asesorem konsystorza w Mohylewie; należał do bliskich współpracowników abp. mohylewskiego Stanisława Siestrzeńcewicza. Gdy po jego usunięciu przez cara Pawła I archidiecezją zarządzał w l. 1800–1 Benisławski, S. został kanonikiem mohylewskim, a następnie prepozytem mohylewskim i asesorem petersburskiego Kolegium Duchownego. Równocześnie posiadał probostwo w Milejczycach (pow. brzeski) i altarię w Homlu. W r. 1802 opublikował w Połocku: Kazanie w dzień odkrycia gubernii Mohylewskiej i wyboru urzędników [...] miane w mohilews. archikat. d. 9 Decemb. 1801 oraz Kazanie na pogrzebie [...] Anny z Łuskinów Chrapowickiej brygadierowej wojsk rosyjskich miane 1802 27 maja w kościele JJ. XX. Jezuitów Witebskich. W r. 1805 uzyskał stopień doktora teologii i obojga praw na Uniw. Wil. i zaliczony został w poczet jego honorowych członków. Jako urzędnik kurii metropolitalnej mohylewskiej przestrzegał jezuitów przed zamiarami abp. Siestrzeńcewicza usunięcia ich z Rosji. Sprzeciwiał się też jego projektom reformy Kolegium Duchownego i dążeniu do autonomii Kościoła katolickiego w Rosji od Stolicy Apostolskiej. W rezultacie abp Siestrzeńcewicz odebrał mu w r. 1806 wszystkie godności kościelne, pozostawiając jedynie probostwo w Milejczycach. S. założył tam w r. 1809 szkółkę parafialną.
W r. 1815 przeniósł się S. do diec. mińskiej, zarządzanej przez biskupa i eksjezuitę Jakuba Dederkę. Otrzymał dość szybko prałaturę w miejscowej kapitule oraz probostwo w Słucku. Zajął się odnowieniem swego kościoła parafialnego oraz odrestaurował w Słucku dawny kościół jezuicki p. wezw. Świętego Ducha, podejmując przy tym w r. 1816 skuteczne starania o założenie przy nim domu zakonnego sióstr mariawitek z obowiązkiem utrzymywania szkółki dla dziewcząt. Po usunięciu jezuitów t.r. z Petersburga za propagowanie katolicyzmu wśród prawosławnych doradzał generałowi zakonu Tadeuszowi Brzozowskiemu wydalenie zakonników winnych tej akcji, aby w ten sposób ochronić zakon w Rosji przed dalszymi represjami. Starał się o uzyskanie tytułu hrabiowskiego i w tym celu opracował Wywód genealogiczny Szantyrów („Kur. Lit.” 1817 nr 15), wyprowadzając początki swej rodziny od włoskich książąt Ursynów Anicjuszów, z których jeden miał przybyć do Polski w XI w.; później w korespondencji podpisywał się ks. Stanisław hr. Szantyr. W r. 1817 założył w Słucku Tow. Opiekuńcze i przez wiele lat nim kierował; przyczynił się też do powstania domu dla ubogich. Dzięki jego inicjatywie i pomocy finansowej powstały szkoły parafialne w Słucku, Kopylu i Pińsku. Założył też kolonie rolnicze we wsiach Czabusy i Kiela w pow. słuckim. W l. 1820–4 ogłosił w czasopiśmie wileńskim „Dzieje Dobroczynności Krajowej i Zagranicznej” kilkanaście niewielkich artykułów, m.in. O szpitalach bonifratelów i rochitów w Mińsku (1821 kol. 256–93, 899–924), Upowszechnienie machin do młócenia zboża w powiecie słuckim (1821 kol. 1092–1095), Dodatek do wiadomości statystycznej o Archidiecezji Mohilewskiej rzymsko-katolickiej. Spis prałatów i kanoników zeszłych w Panu od erekcji kapituły mohylewskiej aż dotąd (1824 t. 4).
Po śmierci bp. Dederki, w r. 1829, bezskutecznie starał się S. o uzyskanie godności biskupa mińskiego. W wileńskim „Atheneum” (1841 t. 6) Józefa Ignacego Kraszewskiego zamieścił opowiadanie Ojciec Elizeusz, w którym wprowadził fikcyjną postać kapucyna Elizeusza z Uściługa Głębockiego, pracującego przez czterdzieści lat wśród Polaków na Syberii. Następnie opublikował dwutomową książkę Zbiór wiadomości o Kościele katolickim i religii katolickiej w Cesarstwie Rosyjskim a szczególniej w prowincjach od Polski przyłączonych od czasu pierwszego rozbioru Polski aż do końca panowania cesarza Aleksandra I i początków panowania Mikołaja I. Zebrany z pism urzędowych, dokumentów i własnego widzenia... (P. 1843). Dzięki pomocy nieznanego urzędnika rosyjskiego zamieścił w książce wiele wypisów z urzędowych dokumentów, w tym także tych, które zostały zniszczone po śmierci abp. Siestrzeńcewicza, dodając własne obserwacje i uwagi. Siestrzeńcewicza przedstawił w złym świetle, zarzucając mu m.in. brak opieki nad zesłańcami barskimi na Syberii oraz przyczynienie się w r. 1820 do usunięcia jezuitów z Rosji. Wprowadzona tu ponownie postać ojca Elizeusza, została przez czytelników uznana za realną; w zakonniku ujrzano czołowego duszpasterza polskiego w głębi Rosji, a wzmianki o nim trafiły na łamy prasy czeskiej, niemieckiej i włoskiej. Pod koniec życia, na prośbę rektora petersburskiej Akad. Duchownej Ignacego Hołowińskiego, napisał S. pozostawione w rękopisie wspomnienia z dzieciństwa i młodości pt. Pamiętniki mego życia i w nim zdarzeń różnych dorywczo z pamięci spisane dla zabawy z opisaniem miejsc znajomych oraz biografią współczesnych osób przeze mnie x. Stanisława Ursyna s Zantyr prałata od 15 lipca do 15 sierpnia 1846 roku (Arch. Prow. Polski Południowej TJ w Kr., rkp. 322; B. Ossol., rkp. 6330 II). S. zmarł 23 II 1847 w Słucku i prawdopodobnie tam został pochowany. Był odznaczony orderami św. Stanisława i św. Anny.
W r. 1882 Eustachy Iwanowski (Heleniusz) ogłosił fragmenty Pamiętników S-a, przeplatając je własnym opowiadaniem („Pamiętniki polskie z różnych czasów”, Kr. II).
Enc. Jezuitów; Enc. Kośc., XXVII; Enc. Org., XXIV; Estreicher w. XIX, IV; Maliszewski, Bibliogr. pamiętników; Podr. Enc. Kośc., XXXVII/XXXVIII; Słown. Geogr. (Horsple, Słuck); Słown. Pol. Teologów Katol., IV; – Bieliński, Uniw. Wil., II 522, III 623; Inglot M., La Compagnia di Gesù nell’impero Russo (1772–1820) e la sua parte nella restaurazione generale della Compagnia, Roma 1997 s. 4, 86, 122; Jelski A., Dzieje diecezji mińskiej w zarysie, Mińsk 1907 s. 7; Kurczewski J., Biskupstwo wileńskie, Wil. 1912 s. 279–80, 313; Łętowski A., Z dziejów Kościoła na Mińszczyźnie. „Ateneum Kapł.” R. 4: 1912 t. 7 s. 416; Petrani A., Kolegium Duchowne w Petersburgu, L. 1950 s. 3, 39–40, 53–5, 59; Rolnik D., Portret szlachty czasów stanisławowskich, epoki kryzysu, odrodzenia i upadku Rzeczypospolitej w pamiętnikach polskich, Kat. 2009; Trynkowski J., Ksiądz Elizeusz Głębocki, kapucyn z Uściługa – od mistyfikacji do mitu, w: Kościół katolicki na Syberii. Historia, współczesność, przyszłość, Wr. 2002 s. 35–47; Załęski, Jezuici, V 131, 200, 433, 483; Zasztowt L., Kresy 1832–1864. Szkolnictwo na ziemiach litewskich i ruskich dawnej Rzeczypospolitej, W. 1997 s. 394; Żywczyński M., Z badań i literatury o Kościele katolickim w Rosji i Królestwie Polskim w wieku XIX, „Nova Polonia Sacra” R. 3: 1939 s. 101–2; – Chodźko I., Diecezja mińska około 1830 roku, Oprac. M. Radwan, L. 1996–8 I 31–2, II 148–9 (jako Zamstyr); Directorium officii divini pro Dioec. Minscensi..., Mińsk 1848; Krasiński A. S., Wspomnienia, Kr. 1900 s. 50–1; Lipski J., Archiwum Kuratorii Wileńskiej X. Ad. Czartoryskiego, Kr. 1926 s. 68; – „Kraj” 1840 nr 37; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. V teka 385 (listy z l. 1805–8); Arch. Prow. Polski Południowej TJ w Kr.: rkp. 268 (Zbiór wiadomości...), rkp. 1757 (katalogi roczne prow. białoruskiej z l. 1783–8); Arch. Rom. S. I.: sygn. Russ. 1016 s. 5, 325–6, 424–5 (listy gen. zakonu do S-a z l. 1802–6), sygn. Russ. 1017 s. 67 (list z r. 1812), sygn. Russ. 1025 f. 17 (list z ok. r. 1800); B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 2813 k. 89.
Ludwik Grzebień