Przyłęcki Stanisław Jan Ignacy (1891–1944), biochemik, profesor i kierownik Zakładu Chemii Fizjologicznej Uniw. Warsz. Ur. 29 VIII w Radomiu, był synem Włodzimierza, lekarza, i Franciszki z Kaliszów.
P. uczęszczał od listopada 1905 do czerwca 1909 do Szkoły Handlowej Siedmioklasowej Miejskiej w Radomiu i ukończył «całkowity kurs nauczania». Dn. 25 X 1909 zapisał się na wydział matematyczno-przyrodniczy uniwersytetu w Halle-Wittenberg, z którego został skreślony 23 VII 1910. W t. r. zdał egzaminy dopełniające z VIII kl. w szkole lubelskiej. Następnie od jesieni t. r. do semestru letniego 1914 studiował na wydziale matematyczno-przyrodniczym uniwersytetu w Genewie, pracując nad rozwojem rozwielitek pod kierunkiem C. Junga. Dn. 28 X 1913 złożył tam bakalaureat z nauk przyrodniczych. Wybuch pierwszej wojny światowej uniemożliwił mu powrót do Genewy i od października 1914 P. przez pół roku pracował w Pracowni Zoologicznej Tow. Naukowego Warszawskiego, a w r. 1915 przeniósł się do Pracowni Fizjologicznej tego Towarzystwa, gdzie pod kierunkiem Kazimierza Białaszewicza przygotowywał swą rozprawę doktorską. W grudniu 1916 został starszym asystentem, a w maju 1920 adiunktem w Zakładzie Chemii Fizjologicznej Uniw. Warsz. Ogłaszał w tym okresie m. in. prace z embriologii i fizjologii płazów. W końcowych miesiącach półrocza letniego 1918/19 uczęszczał na wykłady filozofii na Wydziale Filozoficznym UJ. Doktoryzował się na tymże Wydziale 14 X 1921 na podstawie rozprawy pt. Zmiany ciśnienia osmotycznego w czasie rozwoju dzieworodnego zarodków rozwielitek (Cladocera), („Prace Inst. im. M. Nenckiego” T. 1: 1921–2 nr 4). W r. akad. 1921/2 przebywał w Paryżu i Strasburgu jako stypendysta rządu francuskiego, pracując głównie w Instytucie Fizjologii Ogólnej wydziału przyrodniczego uniwersytetu w Strasburgu pod kierunkiem E. F. Terroine’a, z którym wspólnie ogłosił pracę pt. Les rôles du suc pancréatique dans la digestion des matières albuminoïdes. Importance relative de la trypsine et l’érepsine („Archives Internationales de Physiologie” T. 20: 1923).
W r. 1923 P. habilitował się na Wydziale Filozoficznym Uniw. Warsz. z fizjologii zwierząt. W r. akad. 1923/4 został powołany na katedrę i kierownika Zakładu Fizjologii na Wydziale Lekarskim Uniw. Pozn. W marcu 1924 został mianowany profesorem nadzwycz. Jednakże od semestru letniego powrócił na Uniw. Warsz., gdzie na Oddziale Farmaceutycznym prowadził ćwiczenia z chemii analitycznej i wspólnie z Janem Zaleskim wykłady z chemii fizjologicznej. Dn. 1 X 1925 objął Katedrę Fizjologii i Chemii Fizjologicznej na Studium Weterynaryjnym (Wydział Wet. powstał 9 VI 1927) przy Wydziale Lekarskim Uniw. Warsz. w charakterze profesora zwycz. i zorganizował tam zakład fizjologii zwierząt domowych i chemii fizjologicznej, którym kierował do 31 X 1928. Dn. 1 XI t. r. objął po Stanisławie Bądzyńskim Katedrę i Zakład Chemii Fizjologicznej oraz wykłady z tego przedmiotu na Wydziale Lekarskim w charakterze profesora zwycz., zachowując na Wydziale Weterynarii wykłady i ćwiczenia zlecone jeszcze do 1930 r. Prace dyplomowe z biochemii wykonywali u P-ego medycy, farmaceuci i biologowie z Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego, którzy chodzili na jego wykłady i ćwiczenia (tylko w r. akad. 1931/2 ćwiczenia u P-ego odbywało 320 osób). W r. 1929 przystąpił P. do rozbudowy Zakładu, przepoławiając sześć wysokich sal na dwie kondygnacje uzyskał 24 pomieszczenia z dwoma salami do ćwiczeń. Przez cały okres działalności zakład P-ego przodował na wydziale w ilości ogłaszanych publikacji naukowych (np. w r. akad. 1932/3 wyniosła aż 30 pozycji). Odczuwano jednak stale brak precyzyjnych przyrządów pomiarowych oraz pomieszczeń do badań fizyko-chemicznych i dla zwierząt.
P. był w r. akad. 1927/8 przedstawicielem Wydziału Weterynaryjnego w Senacie Akademickim Uniw. Warsz. W l. 1922–8 wchodził w skład grona nauczycielskiego Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie. Na Wydziale Lekarskim Uniw. Warsz. przewodniczył Komisji Budowy Zakładu Chemii Lekarskiej w l. 1929–36, Komisji w Sprawach Habilitacyjnych i Komisji Międzywydziałowej. Należał do wielu towarzystw naukowych, m. in. do Tow. Naukowego we Lwowie (od 21 II 1927), Tow. Naukowego Warszawskiego (od 12 XII 1930), był członkiem korespondentem Wydziału Lekarskiego PAU (od 15 VI 1934), członkiem (od r. 1923) Polskiego Tow. Chemicznego, w którym pełnił funkcję wiceprezesa w l. 1934 i 1937 i prezesa w r. 1938, Polskiego Tow. Biologicznego, Polskiego Tow. Fizjologicznego, Francuskiego Tow. Chemicznego i in. Jako delegat Polskiego Tow. Chemicznego w l. 1932–9 brał udział w pracach Rady Nadzorczej Tow. Instytutu Radowego w Warszawie. Wchodził w skład komitetów redakcyjnych kilku czasopism, m. in. był stałym współpracownikiem zagranicznych czasopism biochemicznych: „Enzymologia” (1936–40) i ,,Biochemische Zeitschrift”. Reprezentował polską biochemię z ramienia Polskiego Tow. Chemicznego na Międzynarodowych Kongresach Chemicznych w Madrycie (1934) i w Rzymie (1938), gdzie wygłosił referaty, a także wyjeżdżał z odczytami do Lyonu (1932), Sztokholmu (1934 i 1935), Paryża (1937) i Wiednia (1936 i 1937).
P. był jednym z najwybitniejszych biochemików polskich okresu międzywojennego (obok Leona Marchlewskiego i Jakuba Parnasa), pionierem w dziedzinie badania chemii białek, enzymów i związków wieloskładnikowych zwanych sympleksami oraz nad ich rolą w regulacji przemian chemicznych w organizmach żywych. W l. 1928–44 stworzył wybitną szkołę biochemiczną, której uczniami byli Wacław Giedroyć, Ernest Sym, Antoni Dmochowski, Bronisław Filipowicz, Piotr Wierzchowski i Bronisław Zawadzki. Był autorem ok. 140 prac naukowych biochemicznych, w większości opublikowanych w czasopismach zagranicznych. Pierwsze jego prace dotyczyły zespołu procesów fizjologicznych wymiany materii, zachodzących w czasie embriogenezy u skorupiaków (doktorat), i wydalania płynów ustrojowych u płazów i bezkręgowców (Sur une nouvelle forme de glycosurie chez les grenouilles, „Archives Internationales de Physiologie” T. 19: 1918, L’excrétion ammoniacale chez les invertébrés dans les conditions normales et expérimentales, tamże T. 20: 1922).
Po powrocie ze stypendium w Instytucie Fizjologii Ogólnej w Strasburgu P. zwrócił swoje zainteresowania w kierunku badań biochemii dynamicznej, to jest na procesy zachodzące pod wpływem działania enzymów na substraty, czyli na bioregulację (O mechanizmie działania enzymów, „Roczniki Chemii” T. 14: 1934). Rozwinął szeroko zakrojone badania nad rozkładem zasad purynowych w organizmach zwierzęcych. Ważnym osiągnięciem P-ego w dziedzinie biochemii porównawczej było wykazanie występowania w różnych grupach systematycznych zwierząt (tzw. zwierzęta ureoteliczne) enzymów biorących udział w rozkładzie kwasu moczowego i współzależności między ich działaniem a końcowymi produktami przemiany azotowej, co zostało nazwane w biologii «regułą Clementiego-Przyłęckiego». Podstawą do tego było opracowanie przez niego metody uzyskiwania wyciągu urykazy, czyli enzymu rozkładającego w organizmie zwierząt kwas moczowy na alantoinę i dwutlenek węgla (Urikaza i jej działanie. Cz. 1, Otrzymywanie, „Acta Biologiae Experimentalis” T. 3: 1928; Uricasa, part II, „Biochemical Journal” T. 25: 1930). Wysunął również koncepcję nieenzymatycznej regulacji procesów biochemicznych, opartą na istnieniu w komórkach chemicznych połączeń wieloskładnikowych, np. połączeń lipidu lub wielocukru z białkiem. Był to drugi, niezwykle owocny kierunek badań, który P. rozwinął w początkach lat trzydziestych i systematycznie odtąd prowadził w dziedzinie badania chemii białek złożonych, czyli związków wieloskładnikowych (polikomponentów, sympleksów). Wykazał doświadczalnie, że większość biokoloidów tworzy między sobą lub z krystaloidami połączenia zwane sympleksami. W r. 1931 opublikował pierwszą w literaturze biochemicznej próbę klasyfikacji związków wieloskładnikowych (Untersuchungen über die Bindung der Biokolloide, Teil I u. II, „Biochemische Zeitschr.” T. 240: 1931 z. 1–3, wspólnie z R. Majminówną). W miarę postępu badań nad połączeniami poszczególnych chemicznych składników cytoplazmatycznych powrócił w l. n. jeszcze kilkakrotnie do zagadnień klasyfikacji biokoloidów (Próba nowej klasyfikacji składników ustrojowych, „Spraw. z Posiedzeń Tow. Nauk. Warsz. Wydz. IV Nauk Biolog.” R. 29: 1936, Regulationsmechanismen der chemischen Processe im Organismus, „Enzymologia” T. 3: 1937, Połączenia związków wieloczasteczkowych w ustroju, „Acta Biologiae Experimentalis” T. 11: 1937). Opracował metodykę analizy związków wieloskładnikowych (Darstellung und Untersuchungen der Mehrstoffe, w podręczniku: Bamann E., Myrbäck K. – „Die Methoden der Fermentforschung”, Leipzig 1941 I). Wraz z uczniami pracował nad budową chemiczną proteinów i aminokwasów, nad zasadami purynowymi (adeniną i guaniną), nukleotydami (mononukleotydami), polysacharo-proteidami, lipoproteidami, kwasami tłuszczowymi, fosfatydami (lecytyną i kefaliną). Zajmował się rodzajem wiązań chemicznych w sympleksach oraz czynnikami wpływającymi na zmianę równowagi między polikomponentami a monokomponentami. W podręczniku zbiorowym biochemii pod redakcją J. Parnasa „Chemia fizjologiczna” cz. I (W. 1937) P. opracował ważny rozdział pt. Białka (s. 211–89).
Dn. 1 IX 1939 został P. wybrany na dziekana Wydziału Lekarskiego na r. akad. 1939/40, lecz funkcji tej nie zdążył objąć, gdyż po kapitulacji stolicy Niemcy ustanowili swojego dziekana dla likwidacji wydziału. P. ze szczególnym zaangażowaniem włączył się zaraz do działalności konspiracyjnej uniwersytetu, skupiając wokół siebie swoich uczniów i współpracowników. W styczniu 1940 w mieszkaniu P-ego odbyło się pierwsze tajne zebranie Polskiego Tow. Fizjologicznego, które wznowiło działalność comiesięcznych posiedzeń referatowych i zainicjowało fabrykację witamin. Władze okupacyjne zezwoliły za pośrednictwem Rady Głównej Opiekuńczej na zorganizowanie takiej pracowni pod kierunkiem P-ego w jego Zakładzie Chemii Fizjologicznej na Krakowskim Przedmieściu 26/28, gdzie znalazło zatrudnienie wielu uczonych. W marcu 1941 w Zakładzie tym umieszczono «Prywatną Szkołę Zawodową dla Pomocniczego Personelu Sanitarnego Jana Zaorskiego» jako tajne studia pierwszych lat medycznych, w której P. był wykładowcą chemii ogólnej i fizjologicznej aż do wybuchu powstania. W pracowni chemicznej tej szkoły kończył wraz z asystentami rozpoczęte przed wojną badania naukowe. Odbywały się tu także tajne posiedzenia naukowe, działało studenckie koło naukowe, a szafki laboratoryjne służyły często jako skrytki kontaktowe. W lutym 1943 Niemcy przenieśli szkołę do byłego gimnazjum Górskiego, konfiskując przy okazji część wyposażenia. Oprócz tego od jesieni 1941 P. wykładał także na kompletach Tajnego Studium Lekarskiego Uniw. Warsz. oraz na rozmaitych kursach chemii analitycznej i biochemii dla lekarzy. Uczestniczył w posiedzeniach Tajnej Rady Wydziału Lekarskiego, a na spotkaniach ze Stefanem Pieńkowskim, Franciszkiem Czubalskim i Józefem Zawadzkim omawiali plany organizacji wydziału po zakończeniu wojny. Dla tajnego nauczania napisał P. dwa podręczniki wydane na powielaczu: Skrypt z chemii organicznej (W. 1943) i Chemia fizjologiczna cz. I (W. 1944). Na podstawie tego wydania zaraz po wojnie uczeń P-ego, P. Wierzchowski, zredagował drugą edycję Chemii fizjologicznej (W. 1946), która na prawach rękopisu ukazała się w dwóch częściach, a następnie grono uczniów pod redakcją A. Dmochowskiego dwukrotnie wydało jego Podręcznik chemii fizjologicznej (Ł. 1947, W. 1950).
P. zginął 5 VIII 1944 w Warszawie wraz z synem w czasie pacyfikacji ludności cywilnej przez hitlerowców, zabrany z domu przy ul. Marszałkowskiej 35 do gestapo w Al. Szucha z grupą mężczyzn, których prawdopodobnie tam rozstrzelano. Był odznaczony m. in. francuską Legią Honorową (1937).
P. był żonaty (ślub 27 IX 1913) z Haliną z Fijałkowskich (1892–1975), która w l. 1911–14 studiowała biologię na uniwersytecie w Genewie, w l. 1914–16 pracowała z mężem w Pracowni Zoologicznej Tow. Naukowego Warszawskiego nad rozwojem zarodkowym rozwielitek, a w r. 1917 prowadziła zajęcia dydaktyczne dla uczniów gimnazjalnych w Pracowni Biologicznej Tow. Miłośników Przyrody w Warszawie. Miał P. z nią syna Wojciecha (1919–1944), studenta Politechniki Gdańskiej, i córkę Bożenę (ur. 1926), zamężną Leśny, magistra chemii fizycznej.
Na cmentarzu Powązkowskim w kwaterze 62 znajduje się symboliczna mogiła ku czci chemików, którzy zginęli w czasie drugiej wojny światowej, z wymienionym m. in. nazwiskiem P-ego, a w kwaterze 249 na grobie żony, Haliny Przyłęckiej, jest tablica poświęcona pamięci P-ego i syna Wojciecha.
Bamann E., Myrbäck K., Die Methoden der Fermentforschung, Leipzig 1941 IV (Bibliographie) s. 3244–6, 3324 (częściowa bibliogr. prac P-ego); W. Enc. Powsz. (PWN); Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Nieciowa, Członkowie AU oraz PAU, s. 107; Wolna Wszechnica Polska – Skład osobowy i spisy wykładów za l. akad. 1922/3–1927/8; – Brzęk G., Historia zoologii w Polsce do r. 1918, Cz. III: Materiały do historii ośrodka warszawskiego, L. 1955, Annales Univ. M. Curie-Skłodowska Sec. C, Suppl. VII, 1953; Filipowicz B., Z tajemnic biochemii, Wyd. 2. poprawione, W. 1963 cz. II s. 31, 52–3; Lampe W., Zarys historii chemii w Polsce, Kr. 1948 s. 32, 57; Manteuffel, Uniw. Warsz. 1915/16–1934/5; tenże, Uniwersytet Warszawski w latach wojny i okupacji. Kronika 1939/40–1944/5, W. 1948 s. 7, 30, 51, 74; Millak K., Uczelnia weterynaryjna w Warszawie 125 [lat] 1840–1965, W. 1965; Pięćdziesiąt lat działalności Instytutu Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego 1918–1968, W. 1968 s. 10, 12, 16, 177; Polska Akademia Umiejętności 1872–1952, Nauki lekarskie, ścisłe, przyrodnicze i o ziemi, Kr. 1974; Skarżyński B., Ewolucyjne aspekty biochemii, w: Problemy ewolucjonizmu, W. 1958 III 172–3, 176; tenże, Polska myśl twórcza w ewolucji biochemii, w: Wkład Polaków do nauki (Nauki ścisłe), W. 1967 s. 203–4; Skarżyński B., Niemierko W., Meduski J., Biochemia a nowa biologia, W. 1951 s. 26, 48, 72–6, 79, 80, 85; Straty kulturalne Warszawy, Praca zbior. pod red. W. Tomkiewicza, W. 1948 I 254, 277, 298, 305; Tajne nauczanie medycyny i farmacji w latach 1939–1945, W. 1977; Walka o oświatę, naukę i kulturę w latach okupacji 1939–1944, W. 1967 s. 309, 314; Zarys dziejów nauk przyrodniczych w Polsce, W. 1983; – Dorabialska A., Jeszcze jedno życie, W. 1972; Kronika Uniwersytetu Poznańskiego za rok szkolny 1923/4, P. 1925 s. 11, 37, 86–7 (spis publikacji); – „Acta Biologiae Experimentalis” Vol. 14: 1947 nr 3 s. 21–3, 28–30; „Arch. Hist. Med.” T. 21: 1958 nr 3/4 s. 347, 359, 360, 362, T. 22: 1959 nr 2 s. 271–3, T. 41: 1978 nr 3 s. 376 (fot.); „Nauka Pol.” R. 5: 1957 nr 3 s. 135–45; „Postępy Biochemii” T. 2: 1956 z. 1 s. 9, 79, T. 5: 1959 z. 1 s. 12; „Przegl. Chem.” R. 2: 1938 nr 4 s. 228, nr 5/6 s. 354, R. 3: 1939 nr 4 s. 314; „Roczn. PAU” 1933/4, 1935 s. XXXV–XXXVII (spis publikacji), 1939/45 s. LXXIII; „Roczn. Tow. Nauk. Warsz.” R. 24–30: 1931–7, R. 31–8: 1938–45 s. 9, 45, 50, 286; „Roczniki Chemii” T. 3: 1923 z. 4/6 s. 188, T. 7: 1927 s. XXVI, T. 11: 1931 s. XX, T. 12: 1932 s. I, VI, VIII, XVIII, XXIV, T. 13: 1933 s. V, VI, VIII, T. 14: 1934 s. II, III, IV, V, XIV, XV, T. 17: 1937 s. I, III, IV, T. 19: 1939 s. III, IV, XIII, T. 20: 1946 s. VIII, XIX; „Spraw. Tow. Nauk. we Lw.” R. 7: 1927 – R. 18: 1938; Spraw z Działalności Wydziału Lek. Uniw. Warsz.” za l. akad. 1928/9–1937/8 (wykazy publikacji); – Arch UJ: sygn. S. II 287, 373a, 522, WF II 478; Arch. uniwersytetu w Genewie: Kserokopia świadectwa szk. z Radomia, informacje; Gł. B. Lek.: Zbiory specjalne (fot.); Uniw. Martin-Luther w Halle-Wittenberg: Informacje; – Informacje Bronisława Filipowicza z Ł. i córki Bożeny Przyłęckiej-Leśny z W.
Andrzej Dzięczkowski